Kólik yzǵyp keledi. Rýlde Dosan. Ekeýmiz ár nárseni bir aıtyp, aqyry din máselesine oıystyq, murtsyz sáláftardy, qaýǵa saqaldar men sholaq balaqtardy, olardyń «patsha» degendi «Otan» degennen joǵary qoıatynyn biraz qaýzadyq.
- Eh, erteń balalarymyzdyń basyn qatyrmasa boldy...
Dosan kóz qıyǵymen maǵan qarap, basyn ızedi. Ekeýmiz bir sátke únsiz qaldyq. Bir mezette Dosannyń oıyna bir nárse túskendeı boldy.
- Bilesiń be, osy bizge din úıretip júrgenderdiń eshbiri «obal» sóziniń maǵynasyn túsindire almaıdy?
-Nege?
- Mysaly men bir jyl Iranda oqydym. Ol jaqtyń stýdentteri bizdi, biz olardy jıi qonaqqa shaqyratynbyz. Sonda baıqaǵanym Islam Respýblıkasynyń jastary jerge jaıylatyn dastarhannyń ústinen olaı-bulaı attap júre beredi. Qazaqtar shyr-pyr bolamyz. «Áı, bolmaıdy!» - desek «Nege?», - dep betimizge bajyraıady. Obal bolady! Analar ıyǵyn qıqań etkizedi. – Dosan qyzyna áńgimeleı bastady. – Jup-juqa qatpar nandary bar, stýdentterge beredi. Aınalasy jarty saǵattyń ishinde jańaǵy nan qoqaıyp qatyp qalady. Sony qapqa salyp, aıaǵymen nyǵyzdaǵandy da kórdik. Obal ǵoı, endi... Túsindire almadyq. Olarda bizdiń «obaldyń» maǵynasyn dóp uqtyratyn sóz joq eken. Dinı turǵyda osyndaı dárejege jetken qazaqqa bireýler kelip aqyl aıtady, ata-babadan kele jatqan joldy buzady! Ultqa obal emes pe, a, baýyrym?
Ol maǵan taǵy bir qarap qoıdy. Úndemedim. Oılanatyn, zerdeleıtin másele eken...
Qazaqta eshbir din jetesine jetkizip túsindire almaıtyn, eshbir til naq sıpattap aýdara almaıtyn «obal» degen uǵym bary ras. Ol sóz bizge Islam dini arqyly kelgen eken. Mysaly «Hashr» súresiniń 15 aıatynda «Olar istegen isteriniń obalyn tartady» degen sóz bar. Bir aýdarmada «jazasyn» delinip júr. Buǵan qarasaq «obal» «kúná, jaza» degen bolyp shyǵady. Durys delik. Tek arabtan sińse de qazaqtyń «obalynyń» maǵynasy áldeqaıda tereń. Qazaqta bul sóz ar-uıat, ıman kodeksi! «Obal boldy, obalyna qaldy, obalyna qalma» degen uǵymnyń báriniń máni de, túbi de tuńǵıyq. Al, arabtardyń ózinde «obal» sózi tym kóp qoldanylady eken: bir nárseniń kúsheıtilýi, jınaqtalýy, tipti tópelegen aq jaýyn da obal dep atalady. Sondyqtan bolar olardyń túısiginde bul sóz qazaq uǵymyna shendese almaıdy. Iran jastarynyń Dosannyń dastarhanynan attap júre berýi, nandy aıaqpen nyǵyzdaýy sol paıym-parasat deńgeıiniń basqa satyda bolǵandyǵynyń saldary. Olar adal asynan qara tabanyn asyra ótip bara jatqandarǵa alara qaraǵan qazaq balasyn túsinbeıdi. Orystar da uıadaǵy burshaq uryp tastaǵan balapandy kórse «jalko» dep qoıa salady. «Jal» men «jalko» qazaqtyń «apyr-aı, obal bolyptysyn» dóp bere almaıdy. Ony aýdarmashylar da biledi, sózdikke obaldy-greh dep aýdarýlary sony bildirse kerek. «Jalko» -aıanyshty, «greh» - kúnáni bildiredi, «obal»-...
Sút tógilse - obal, nan qoqymy shashylsa - obal, kókti julsań - obal, balanyń qarny toımaı qalsa - obal, júırik at aıaqtan qalsa - obal... Osynyń bárine «velıkıı ı mogýchıdiń» jalkosyn qoıyp kórseń jany ashyǵannyń shalajansar lebizi shyǵady. Arabtyń jaza, kúná degenge saıatyny da esh úılespeıdi. Qazaq balasy osy «obalmen» tárbıelenedi. Bul asa bıik mıstıkalyq-psıhologııalyq kúı. Kıesi bar, erik- jigerińdi ýysta ustatatyn uǵym! Ony bilgen jan adamgershilikten attamaıdy. Túsindirý qıyn. Mundaı sana dinı-rýhanı ǵulamalyqtyń shyńyna jetken ultqa ǵana tán bolsa kerek. Meniń, men sekildi kóptiń túsinbeýi-sol shyńnan etekke entelep bara jatqan toptyń sanatynda bolýymzda. Aınalamyz nópir. Quldyrańdap, quldyrap baramyz. Taban tirer budyr joq. Baltyry shydamaı domalap ketkenderdiń, basy jerge sart-surt urylǵanyn kórip «Týh, anaý baıǵusqa obal boldy ǵoı» dep daýystap qoıamyz. Tek sol obaldy ózimiz túsinbeımiz. Kúná, jaza degen sózderdi qosarlasaq jańaǵy sóılemimiz shatpaq bolyp shyǵady. «Ana baıǵusqa jaza boldy ǵoı... kúná boldy ǵoı...» Bul ne sóz?! Múmkin ol pák jan shyǵar, múmkin ol jaýyz taǵdyr eri men uldaryn jalmaǵan keıýana shyǵar, múmkin ol tuldyr qalǵan ul shyǵar, zar jylaǵan qyz shyǵar... Onyń súringenine «kúnániń» ne qatysy bar? Onyń obaly kimge sonda? Bilmeımin. «Joqshylyq qajytty!» dep eńiregen anany jelkesinen súırep bara jatqan polıııa da, sony syrttaı quptaıtyn, barlyq zańdy «baqylaýshy» prokýror da, kepeni traktormen taptata salǵan ákim de, balasyn ájethanaǵa tastaı qashqan beıbaq ta bilmeıdi. Kózinde «obal-aı» degen oıdyń ushqyny bolsa munyń birin kórmes edik. Olar túgili osynyń bárine mıyǵynan kúlip, murtyn sylap qarap otyrǵan danyshpan mınıstr de bilmeıdi. Olar etekke bizden buryn baryp qoıǵan. Umytqan. Atasy men ákesi aıtqan «obaldyń» jurnaǵy esinde emis-emis saqtalǵan adam ondaı iske barmaıdy. Sonda qazaqtyń «obalynyń» qandaı qupııasy, ne qudireti, qasıeti bar? Bir bilse ádilettiń aınasy, aqıqattyń qaıraǵy – sot bilýi kerek-aý... Álgi, alty adamdy qaǵyp, birin óltirgen zombı-jigittiń soty kezinde qazy jaqqa moıyn sozyp edim «obaldy» túsinbeıtinin kózinen uqtym. Alty balaly áıeldiń jerine qatysty úkimdi oqyǵan qazynyń da kózinde óli túnek. Zaldaǵylar «bala-shaǵasynyń obaly saǵan, qarabet» dep ekinshi tarapty qarǵap-silep jatyr. Analar myrs-myrs etedi, qazy uqpaǵandy olar qaıdan túsinsin.
Ótkende «áýeli elge, odan keıin jerge obal bolady» degen másele kóterilip edi. Tynysh qana tynys alyp jatqan jerdiń tamyryn basyp kórgen balgerdeı bolǵandar shý ete tústi. «Tozyp barady eken, aýrý eken, óledi eken...». Óz argýmentin aıtyp, «obal» degenderdi jep barady. Jerdi anaǵa teńegenderdi «olaı bolsa anańnyń betine sıme, ty..a» degendeı keketti. Jurt: Aý, aldaǵyndaı sózdi qalaı aıttyń, qasıetti túk ósken aýzyńa obal ǵoı?!- dep edi, jańaǵylar taǵy lap berdi. Beti ashylyp ketken kelindeı keketip, muqatyp, shaıpaý tilmen jep barady. «Mynalaryń jón emes» degenge kómeıindegi búlkildep turǵan «bizdiń taqsyrdyń jaǵasyna jarmasar kim ediń...» degen oıdy jasyryp, «Páli, danyshpan... », - dep saıqalsha sylq-sylq kúledi. Óıtkeni, obalǵa qalýshylardyń , shyńǵa umtylǵandardy etekten tartyp qulatýshylardyń tarapyna ótip, ámirlikke qol jetkizip alǵan. Qorǵany kúshti, aıtaǵyna abalaıtyn tóbetteri jeterlik. Qarǵybaýdy aǵytsa, «áne!» dep saýsaq shoshaıtsa bolǵany... Shoshaıtyp, qanshamasyn talatty da. Sol talanǵan «búlikshilerdiń» sorǵalaǵan kóz jasynyń, kókpar bolǵan jeriniń obaly kimge? Jalpy obal degen ne osy, biletin bireý bar ma? Qudaıdyń jerdegi kóleńkesi ekenine senip, mıy aınalyp qalǵan pendeniń obaly kúshti me, álde sol Qudaı esimin alǵan halyqtyń obaly kúshtirek pe? Qaısysynyń obalyna qalǵannyń kúnási aýyr? Osy suraqtardyń jaýabyn tapsaq qana quldılaǵan ekpinimizdi tejer, ıterýshiniń jaǵasyn jyrtar dármen tabylar... Jańa men mysal etkenderdiń deni Dosan aıtqan «din túsindirýsheler» eken. Olardyń túsinigine ilessek qyrymzydaı qyzymyzǵa, qulynshaqtaı ulymyzǵa obal bolmaı ma? Solar nege qorqyta beredi, «Áne, Sırııany, Lıvııany qara! Saǵan sol kerek pe?», - dep zirkildeıdi. Ol jaqqa qarasań dindarlar bireýdi baýyzdap, kesilgen basty kóterip, «Allahý akbarlap» jatady. Ana qanisherdiń Allanyń quly ekeni de, musylmandyǵy da ótirik. Obaldy qazaqtan sadaǵa ketsin! Sonda ony jarnamalaýshynyki ne oı, tutas memleketti úreıde ustaý saıasaty ma? Qorqynyshtan kózi atyzdaı bolǵan halyqqa obal emes pe? Álde avtomat asynyp, qanjaryn jalańdatqan qabasaqaldan qoryqpaǵandardyń obaly, suraýy joq pa? Sol úreı shoǵyn úrleýshiler artynsha «Kórdiń be, bárin sap bastym» dep bılik aldynda adal pıtbýldeı arsalańdaıdy. Biraq kózderi qorqynyshty. Qan ısin sezgen pıtbýldiń qalaı ózgerip shyǵa keletini barshaǵa aıan....
Álde jerdiń obaly joq shyǵar, el bosaqa shýlaǵan bolar? Mysaly, HH ǵasyrdyń 40-50 jyldarynda qazaq dalasyna aryp-ashyǵan kóp ulttar keldi. Solardyń bárine «Obal bolady» degen bir aýyz sózdiń kúshimen qazaq qolyndaǵysymen bólisti, balasynyń aýzynan jyryp, bir tilim nannyń jartysyn, jalǵyz qurttyń tistemin solarǵa berdi, aman alyp qaldy. Ósirdi, órkendetti, kóbeıtti. Ortada jarty ǵasyrdan asa ýaqyt ótkende qazaq «Jerime obal bolady» dep edi álgilerdiń eshbiri ún qatpady. Bul olar jetpegen rýhanı dáreje, nemese, olardyń qazaqtyń «obalynda» esh sharýalary joq? Qazaqty tym «sıntımentalnyı» sanaıdy. Biraq sol sıntımentalnost bolmasa biz qaıda bolar edik,- dep oılaı ma? Bul da kókeıde júrer suraq. Zamanynda solardy asyraý úshin nanyn bergen anasy sútke jarytpaı, ash ózegine túsip, kóz jumǵan qaragóz sábıdiń obaly she? Munym saýdalasý, jazǵyrý emes, tek «obaldyń» anyqtamasyn izdeý ǵana... Múmkin osy paıymymmen bireýlerdiń obalyna qalyp otyrǵan shyǵarmyn... Onda keshirim ótinem.
Kólik júrisin baıaýlatty, jol jıegine toqtady. Qaýipsizdik beldigin aǵytyp Dosekeń syrtqa shyqty. Aýyr oılardan áreń arylǵan men de tústim. Keýdemizdi kerip keń
tynys aldyq. Qyzǵaldaq, sarybasy qalyń ósip, kilemdeı qulpyrǵan, mysyqquıryǵy jelmen terbelip, teńizdeı tolqytqan dala erekshe sulý. Men jerden jas jýsan julyp, qumarlana ıiskedim. Dosan zorlana ezý tartty:
-Obal, á?
Basymdy ızedim. Obal ekenin túsinemin, biraq, kimge obal, nege obal, ne úshin obal, qandaı obal ekenin aıtyp, uqtyryp bere almaımyn. Dosan da tolyq túsindire almady. Áıteýir, obal! Toqsan taraý joldan ultyn adastyrmaı, san ǵasyrlar tutas bolmysyn «obal» degen jalǵyz aýyz sózben saqtap kelgen babalarymyzdyń uǵymyn túısingen, qazaqqa qazaqtyń «obalynyń» mán-maǵynasyn aıtyp, uqtyratyn bireý qaldy ma ózi bul Qazaqstanda?! Eshkimniń, eshteńeniń obalyna qalmaı ómir súrýge bola ma?!
Serik Ábikenuly
"JEGI" kitabynan
