يران قولجازبا قورلارىنان تابىلعان جادىگەرلەر

4851
Adyrna.kz Telegram

2022 جىلى قازان ايىندا ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ شىعىستانۋ فاكۋلتەتى تاياۋ شىعىس جانە وڭتۇستىك ازيا كافەدراسىنىڭ اعا وقىتۋشىسى عاليا قامباربەكوۆا مەن ر.ب.سۇلەيمەنوۆ اتىنداعى شىعىستانۋ ينستيتۋتىنىڭ اعا عىلىمي قىزمەتكەرى باعدات دۇيسەنوۆ «ارحيۆ – 2025» باعدارلاماسى اياسىندا يران يسلام رەسپۋبليكاسى تەگەران قالاسىنداعى كىتاپحانا قورلارىنا بارىپ، قازاقستان تاريحى مەن مادەنيەتىنە قاتىستى قولجازبالارمەن جۇمىس ىستەپ قايتتى.

يران ەلىنىڭ استاناسى تەگەران قالاسىندا قولجازبا قورلارى باي بىرنەشە كىتاپحانا بار. سونىڭ بىرەگەيى — قولجازبانىڭ مول قورى ساقتالعان ءماجىلىس كىتاپحاناسى. بۇل كىتاپحانا —العاش رەت يراندا قۇرىلعان پارلامەنت قۇجاتتارى مەن العاشقى ءماجىلىس دەپۋتاتتارىنىڭ جەكە كوللەكتسيالارىنان قۇرىلعان كىتاپحانا.

بۇل كۇندە ءماجىلىس كىتاپحاناسىنىڭ قورىندا 43 272 قولجازبا ساقتاۋلى تۇر. قولجازبالار نەگىزىنەن اراب جانە پارسى تىلدەرىندە جازىلعان. بۇل قولجازبالاردىڭ تاقىرىپتىق اۋقىمى دا سانالۋان. نەگىزىنەن قولجازبالاردىڭ ۇلكەن بولىگى ءدىني جانە ادەبي تاقىرىپقا ارنالعان دەۋگە بولادى. الايدا بۇل قولجازبالاردىڭ ىشىندە تاريحي جانە گەوگرافيالىق، ساپارنامالار مەن ەستەلىك شىعارمالار دا از ەمەس.

«ارحيۆ – 2025» باعدارلاماسى اياسىندا جاسالعان ءىسساپار بارىسىندا بىرنەشە دەرەككوزدى انىقتاۋ مۇمكىن بولدى. ونىڭ ءبىرى “شاحنامە چينگيزي “اتتى تاريحي داستان. بۇل تاريحي داستاننىڭ اۆتورى – شامسۋددين كاشاني. يلحاندار اۋلەتىنىڭ بيلەۋشىسى سۇلتان ءابۋ سايدتىڭ تۇسىندا ءومىر سۇرگەن شامسۋددين كاشاني شىڭعىس حاننىڭ ەرلىگىنە ارنالعان تاريحي جىر جازىپ، ونى سۇلتان ءابۋ سايد باحادۇرگە سىيعا تارتادى. الايدا ول كەزدە سۇلتان ءابۋ سايد ءباحادۇر دۇنيەدەن وزادى دا بۇل شىعارمامەن تانىسا المايدى. شىعارمانىڭ اتى “شاحناما-يە چينگيزي” دەپ اتاعان سەبەبى فيرداۋسيدىڭ تانىمال “شاحناما” پوەماسىنا ەلىكتەپ تاڭداعانىن اۆتور ءوزى ەڭبەگىندە اتاپ كورسەتكەن. ولەڭ تۇرىندە باياندالعان تاريحي وقيعادا دەشتى قىپشاق جەرىن مەكەندەگەن كوپتەگەن تۇرىك تايپالارى، بۇگىنگى قازاقستاننىڭ جەر-سۋ اتاۋلارىنا قاتىستى اتاۋلار كوپتەپ كەزدەسەدى. اتالمىش جىردىڭ بىرنەشە نۇسقاسى بار. ونىڭ ءبىرى ءماجىلىس كىتاپحاناسىندا ساقتالسا، ەندى ءبىرى تەگەران ۋنيۆەرسيتەتى ورتالىق كىتاپحاناسىندا ساقتالعان. ادەتتە تاريحي جىرلاردى حالىقتىڭ ەڭسەسىن كوتەرۋ ماقساتىندا جازاتىن بولعان. الايدا شىڭعىس حان جانە ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ەرلىگىنە ارنالعان جىردى جازۋداعى ماقساتى نە ەدى دەگەن زاڭدى سۇراق تۋىندايدى. شامسۋددين كاشاني اقىن رەتىندە ەلگە كەڭىنەن تانىلىپ كەتە قويمايدى. سوندىقتان اۆتور سول كەزدەگى يرانداعى بيلەۋشى سۇلتان ابۋ سايد ءباحادۇردى تاڭقالدىرۋ ءۇشىن جانە سول ارقىلى ءوزىنىڭ اقىندىق قابىلەتىن كورسەتۋ ءۇشىن وسى جىردى جازعانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. الايدا موڭعولداردىڭ يرانداعى بيلىگى تۇسىندا پارسى تىلىندە شىڭعىس حان مەن ونىڭ ۇرپاقتارىنىڭ ەرلىكتەرىن دارىپتەگەن شىعارمالار جازىلعان بولاتىن. ولار: جاميع ات-تاۋاريح، جاحانگۋشاي جۋۆەيني، تاريح-ي ۆاسساف، تاريح-ي حافيز ابرۋ جانە ت.ب. زەرتتەۋشىلەردىڭ پىكىرىنشە وسىنشاما اۋقىمدى ەڭبەكتەردىڭ تاساسىندا قالىپ قالعان بۇل تاريحي جىر ءالى دە ءتيىستى باعاسىن الماعان.

تاعى ءبىر نازار اۋدارتقان شىعارما “قاشعار تاريحى” دەپ اتالادى. اتاۋى شارتتى تۇردە بەرىلگەن دەگەن مالىمەتتى قولجازبانىڭ فورزاتس بەتىنەن كەزدەستىرەمىز. بۇل شىعارما باسىندا تۇرىك (وسمان) تىلىندە وسمان سۇلتاندارىنىڭ تاپسىرىسىمەن جازىلعان. بىراق ىلە-شالا پارسى تىلىنە اۋدارىلعان. نەگىزگى اۆتور – مۇحاممەد اتيفبەك. ال پارسى تىلىنە سول كەزدەگى يران شاحى ءناسيرادديننىڭ تاپسىرىسىمەن اۋدارىلعان. اۋدارماشى – قاجار اۋلەتى پاتشا سارايىنىڭ باس اۋدارماشىسى «ءتارجىما باشي» مۇحاممەد حاسان حان. اۋدارما 1303 جىلى 20 شاعباندا جازىلعان (1886), ال 1307-جىلى (1890) ميرزا ريزا يبن ءالي ناساۋاجي قايتا كوشىرگەن. اۋدارماشى «جارراھ» دەگەن لاقاب اتپەن تانىلعان. مۇحاممەد اتيفبەك بۇل شىعارمانى 1886 جىلعا دەيىن جازعانى بەلگىلى. شىعارمادا قاشعاردا بيلىك قۇرعان بيلەۋشىلەر ءامىر تەمىر زامانىنان باستاپ XIX-عاسىرعا دەيىنگى تاريحى قىسقاشا باياندالادى. ماڭىزدى قالالارى رەتىندە اقسۋ، ياركەند سەكىلدى قالالاردى اتاپ كورسەتەدى. سونىمەن قاتار اۋعانستان، كابۋل، باداحشان، پامير، حورەزم جانە قىپشاقيا جەرى تۋرالى دا قىزىقتى مالىمەتتەر قامتىلعان. ءبىر قىزىعى “قىپشاقيا جەرى تۋرالى باياندادىم ەندى وسى جەردە بيلىك قۇرعان پاتشالاردىڭ اتىن كەلتىرەيىن دەپ” تابليتسا تۇرىندە قىپشاقيا بيلەۋشىلەرىنىڭ ءتىزىمىن بەرەدى. تابليتسادا پاتشانىڭ اتى-ءجونى مەن دۇنيە سالعان جىلدارى كورسەتىلگەن. ءتىزىمنىڭ باسىندا جۋچي حان يبن چينگيز حان تۇرسا، ەڭ سوڭىندا شاح احماد حان تۇر.

سونىمەن قاتار، تابليتسادا ءار حاننىڭ بيلىگى تۇسىندا ورىن العان ماڭىزدى تاريحي وقيعالار جازىلعان. بۇل جازۋلار ديوگانالدى تۇردە جانە ۇساق ارىپتەرمەن جازىلعاندىقتان وقىلۋى قيىن ەكەنىن ايتا كەتكەن ءجون. بۇدان باسقا حورەزم ايماعىن بايانداعاندا وندا نەگىزىنەن ءتورت ماڭىزدى تايپالار بىرلەستىگى بار ەكەندىگى ايتالادى. ولار: قاڭلى-قىپشاق، ۇنكۇل-ماڭعىت، ۇيعىر-تايمان (مۇمكىن نايمان؟) جانە قيات-قوڭىرات. بيلىك نەگىزىنەن سوڭعى توپتىڭ قولىندا دەپ جازادى اۆتور. بۇل شىعارمادا قالمۋقستان مەملەكەتى، ياعني قالماقتار تۋرالى دا ءبىرشاما مالىمەتتەر كەزدەسەدى. ولاردىڭ 150 تايپادان تۇراتىنى مەن تايپالىق ەرەكشەلىكتەرى دە ءسوز بولادى. ءبىر قىزىعى اۋدارماشى مۇحامماد حاسان حان اۆتوردىڭ ءسوزىن اۋدارىپ قانا قويماي وعان قوسىمشا تۇسىنىكتەر مەن تولىقتىرۋلار جاساعان. مىسالى اۋعانستان دەپ اتالاتىن شاعىن ءبولىمنىڭ اۋدارماسىنان كەيىن «اۋدارماشىدان قوسىمشا» دەپ جازىپ ونىڭ استىنا اۆتور اۋعانستان تۋرالى از جازعاندىقتان بۇل مالىمەتتى تولىقتىرۋدى ءجون سانادىم دەپ ءبىرشاما مالىمەتتەردى اۋدارماشىنىڭ ءوزى قوسىپ جازعان. ودان باسقا «عيبرات» دەپ تاقىرىپ قويىپ وسى پاتشالاردىڭ، بيلەۋشىلەردىڭ، سۇلتانداردىڭ ومىرىنەن نە تۇيەمىز دەپ اۋدارماشى سۇراق قويادى. سوسىن سول سۇراققا ءوزى جاۋاپ بەرەدى. يسلام الىمىندە بىرلىك جوق، بيلەۋشىلەر بىرىگىپ باس كوتەرىپ ءبىر-بىرىنە بولىسىپ، قاجەت جەرىندە كەلىسىپ بيلىك قۇرۋدى بىلمەيدى. سول سەبەپتى دە ارتتا قالىپ بارادى. ءبىر كەزدەرى ۇلان بايتاق جەرگە يە بولعان ۇلىستار بۇل كۇندەرى اعىلشىندار مەن ورىستاردىڭ قىسپاعاندا قالدى دەپ اشىنادى. بۇل سوزدەرگە قاراپ اۋدارماشىنىڭ وسى ەڭبەكتى اۋدارعان كەزى XIX عاسىردىڭ اۋىر دا اششى شىندىعىن جەتكىزۋگە تىرىسقانىن اڭعارۋ قيىن ەمەس. سونداي-اق اۋدارماشىنىڭ كوزى اشىق، بىرنەشە ءبىلدى مەڭگەرگەن، اعارتۋشى ءارى يسلام ەلدەرىنىڭ بىرلىگىن قالاعان ازامات ەكەنىن بايقايمىز. جالپى، شىعارما قاي جاعىنان الىپ قاراساق تا قىزىقتى جانە سان الۋان مالىمەتتەرگە تولى.

بۇدان باسقا قولعا تۇسكەن تاعى ءبىر شىعارما «اۋعان، قابۋل، بۇحارا، حيۋا جانە قوقاند بيلەۋشىلەرىنىڭ تاريحى» دەپ اتالادى. بۇل ەڭبەكتىڭ اۆتورى – مير ءابدۋل كاريم بۇحاري. شىعارمانىڭ اۆتورى بۇحارا حاندىعىنىڭ بيلىگىنە ءامير حايدار تورەنىڭ (1775-1826) بيلىككە كەلگەن (1800-1826) جىلدارىندا ءومىر سۇرگەن. بۇحارا حانىنىڭ ەلشىسى ميرزا مۇحاممەد يۋسۋف يبن سۋفي راجاپ باي كيشي بۋحاري 1222/1807 جىلى وسمان سۇلتانىنىڭ سارايىنا، ياعني ستامبۇلعا ەلشى رەتىندە ءبىر توپ اداممەن اتتانادى. مير ءابدۋل كاريم بۋحاري اتالمىش ەلشىنىڭ باس حاتشىسى رەتىندە بىرگە اتتانادى. ماسكەۋ ارقىلى ۇزاق جول ءجۇرىپ ستامبۇلعا كەلەدى. بۇل كەزدە وسمان يمپەراتورلىعىنىڭ تاعىندا مۇستافا IV (1779-1808) وتىرعان. بار جوعى ەكى جىل عانا (1807-1808) بيلىكتى بولعان مۇستافا ءتورتىنشىنىڭ تۇسى تاريحي وقيعالارعا تولى كەزەڭ. ال بۇحارادان ستامبۇلعا اتتانعان ەلشىلىكتىڭ وكىلدەرى جولعا شىققان سوڭ ءبىر جىل وتكەن سوڭ بارلىعى دەرلىك وپات بولادى. جالعىز ءتىرى قالعان تاريحي وقيعالاردىڭ كۋاگەرى مير ءابدۋل كاريم وسمان سۇلتاندارىنىڭ سارايىندا قالىپ، ءوز ەستەلىكتەرىن بايانداپ ونى ەسەپ بەرۋ رەتىندە (وتچەت) جازىپ شىعادى. ەلشىلىككە اتتانعان ءبىر توپ ادامنىڭ قالاي قازا تاپقاندارى تۋرالى مير ءابدۋل كاريم ەشبىر مالىمەت بەرمەيدى. ادەتتە ەلشىلىككە اتتانعاندا سول كەزدەگى قالىپتاسقان ءداستۇر بويىنشا ەلشىلىك قۇرامىنا ساقشىلار، جول باستاۋشىلار مەن اسپازداردان باسقا ءتىلماشتار، مامىلە جاساسقاندا شاريعات تۇرعىسىنان اقىل-كەڭەس بەرەتىن شەيح نە مولدالار، ساياسات ماسەلەسى بويىنشا اقىل-كەڭەس بەرەتىن كەڭەسشىلەر، حات پەن گراموتالاردى قۇجات رەتىندە دايىندايتىن كاسىبي كوشىرۋشىلەر مەن باس حاتشى الىس جولعا اتتاناتىن بولعان. بۇحارا ەلشىسى دە ۇزاق تا قاتەرلى ساپارعا ماسكەۋ ارقىلى اتتانعاندا وسىنداي ءبىر توپ اداممەن اتتانعانى بەلگىلى. بىراق نە سەبەپتەن ءبارى ءبىر جىلعا جەتپەي كوز جۇمىپ، تەك قانا باس حاتشى ءتىرى قالادى دەگەن سۇراق ءوز زەرتتەۋشىلەرىن كۇتەدى. ال بۇل ەڭبەكتىڭ اۆتورى ءارى بۇحارا ەلشىنىڭ باس حاتشىسى مير ءابدۋل كاريم ءسوز جوق ءبىلىمدى، بىرنەشە ءتىل بىلگەن، تاريحتى جاقسى مەڭگەرگەن ادام ەكەنىن جازعان شىعارماسىنا قاراپ بىلەمىز. مير ءابدۋل كاريم «وزبەك حاندارى تۋرالى بايان» بولىمىندە ءنادىر شاح ءۇندىستاننان قايتىپ ورالعاندا بۇحارانىڭ بيلەۋشىسى ابۋل فايز سۋبحانكۋلي حان (ابىلپەيىز حان) – شىڭعىس حان اۋلەتىنەن شىققان بيلەۋشى بولاتىن. حورەزمدە ەلبارىس حان قازاق – ول دا شىڭعىس حان اۋلەتىنەن شىققان – بيلەۋشى ەدى دەپ جازادى. سونىمەن قاتار حورەزم، حيۋا تۋرالى بايانداعاندا قازاقتار تۋرالى مالىمەتتەر كەزدەسىپ وتىرادى. بۇل وقيعالار XVIII-XIX عاسىرلار اراسىنا تيەسىلى ەكەنىن ايتا كەتكەن ءجون. پارسى تىلىندەگى شىعارمالارعا ءتان اراسىندا ولەڭ شۋماقتارى دا كەزدەسەدى. بۇل ەڭبەكتىڭ زەرتتەلۋى XVIII-XIX عاسىرلارداعى حيۋا مەن بۇحارا حاندىعى مەن وعان كورشىلەس ەلدەر، اسىرەسە سول كەزدەگى حورەزم مەن حيۋا ماڭىندا ءومىر سۇرگەن قازاقتاردىڭ تاريحىن زەرتتەۋگە وزىندىك ۇلەسىن قوسادى دەگەن ويدامىز.

يران قولجازبا قورلارىنان تابىلعان تاعى ءبىر قولجازبا - “حيكماتي سۋلتان حودجا احماد ياساۆي” دەپ اتالادى. بۇل شىعارما شاعاتاي تۇرىك تىلىندە جازىلعان. قولجازبا تەگەران قالاسىنداعى ءماجىلىس كىتاپحاناسىنىڭ قولجازبا قورىندا ساقتالعان. بىراق تۋرا وسى اتپەن كاتالوگقا نەمەسە ەلەكتروندى كارتوتەكاعا ەنبەگەن. شىعارمانىڭ كىتاپحانادا ساقتالعان اتى – “اساري شاح ماشراب نامانگاني” (شاح ماشراب نامانگانيدىڭ ەڭبەگى). بارلىعى 270 پاراقتان تۇراتىن قولجازبانى كاتالوگ قۇراستىرۋشىلار ءبىرتۇتاس ەڭبەك دەپ ويلاعان بولسا كەرەك. سوندىقتان شىعارماعا ءبىر عانا ات بەرگەن. بىراق بۇل قولجازبانى پاراقتاي وتىرىپ باسىندا ءبىر شىعارما، ياعني شاح ماشرابتىڭ ديۋانى، ال ەكىنشى جارتىسى قوجا احمەت ءياساۋيدىڭ ديۋان حيكمەت شىعارماسى ەكەندىگىنە كوز جەتكىزىلدى. شاح ماشراب – وزبەك كلاسسيكالىق ادەبيەتىنىڭ وكىلى بوبوراحيم ماشراب (1657-1711). سوپىلىق تاريقاتتا بولعان جانە سوپىلىق سارىندا ولەڭدەر جازعان اقىندى شاح ماشراب دەپ اتاپ كەتكەن. سوپىلىق ويلارى ءۇشىن كوپتەگەن قىسىمعا ۇشىراعان اقىن اۋعانستان، ودان ارى ءۇندىستان جەرىنە كەتۋگە ءماجبۇر بولىپ اقىر سوڭىندا بالح ءامىرشىسى ونى دارعا اسىپ ولتىرۋگە بۇيرىق بەرەدى. ال قولجازبانىڭ ەكىنشى بولىمىندە كەزدەسەتىن قوجا احمەت ياساۋيدىڭ “ديۋاني حيكمەت” شىعارماسىنا كەلسەك، بۇل يران جەرىندە ساقتالعان وسى اتتاس ياساۋي جيناعىنىڭ ءۇشىنشى نۇسقاسى دەۋگە بولادى. بۇعان دەيىن يران كىتاپحانالارىنان “ديۋاني حيكمەتتىڭ” ەكى قولجازباسى تابىلعان بولاتىن. ءماجىلىس كىتاپحاناسىنىڭ 45 تومدىق كاتالوگىنىڭ ەشبىر جەرىندە اتى اتالماعان “ديۋاني حيكمەت” وسىلايشا كەزدەيسوق شاح ماشراب ديۋانىمەن بىرگە ءبىر قولجازبا ەتىپ كوشىرىلۋىنە بايلانىستى تابىلىپ وتىر. بۇل دەگەنىمىز يران كىتاپحانالارىندا ءالى دە قوجا احمەت ياساۋيدىڭ “ديۋاني حيكمەت” نۇسقالارىنىڭ تابىلۋى مۇمكىن ەكەندىگىن بىلدىرسە كەرەك. ەكىنشى جاعىنان “ديۋاني حيكمەت” شىعارماسى تەك تۇرىك حالىقتارىنىڭ اراسىنا عانا ەمەس، پارسى تىلدەستەر اراسىنا دا كەڭ تاراعانىن بىلدىرەدى. ورتا عاسىرلاردان باستاپ حيكمەتتەر جيناعى يران، ءۇندىستان جانە انادولى جەرىنە دەيىن كەڭ تاراعانى بەلگىلى. ودان قالا بەرسە، يران جەرىندە كوپتەگەن تۇرىكتىلدەس حالىقتاردىڭ تۇراتىنىن، ءتىپتى قازاق قانداستار مەن تۇركمەندەردىڭ جاپپاي قۋعىن-سۇرگىن كەزىندە يراندى باس ساۋعالاعانىن ەسكەرگەندە كەيبىر قولجازبالار وسى كەزدەردە يران جەرىنە جەتكىزىلۋى مۇمكىن دەپ شامالاۋعا بولادى.
قورىتا ايتقاندا، «ارحيۆ – 2025» باعدارلاماسى اياسىندا تەگەران قالاسىنداعى كىتاپحانا قورلارىنان بىرقاتار قولجازبالاردىڭ كوشىرمەلەرى ەلگە اكەلىندى. قولجازبالارمەن جۇمىس ىستەۋ ۇلكەن ىجداعاتتىلىق پەن ۇزاق ۋاقىتتى تالاپ ەتەتىنى بەلگىلى. ولاي بولسا، الداعى ۋاقىتتا بۇل جۇمىس ءوز جالعاسىن تابادى دەپ سەنەمىز. الداعى ۋاقىتتا ەلگە اكەلىنگەن قولجازبالار زەرتتەلىپ، عىلىمي اينالىمعا ەنەتىن بولادى.

عاليا قامباربەكوۆا،
ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ
تاياۋ شىعىس جانە وڭتۇستىك ازيا كافەدراسى
شىعىستانۋ فاكۋلتەتى

پىكىرلەر