ورىس ءتىلى ساباعى

13889
Adyrna.kz Telegram

("قوشقارمەن قوشتاسۋ" توپتاماسىنان)

بۇلدىر دا بۇلدىر 1967 جىل مەنىڭ ومىرىمدە ەكى بىردەي ماڭىزدى ۋاقيعامەن ايشىقتالدى: ءبىرىنشىسى، سول جىلى جاڭادان شىققان "كونەك-گوربۋنوك" دەيتىن بۇرشىك كامپيتتى سۇيسىنە جالاپ-جۇقتادىم، ەكىنشىسى، ءبىزدىڭ ءۇي قارا كۇزدە قوسشاعىلدان قوشقارعا كوشتى.

"ە-ە، بايىمىز پىركورول بولىپ تۇرعاندا ءبىز قاي جەردە بولمادىق – ساعىزبەن، قوشقارمەن، نارمونداناقپەن اينالدىق قوي!" – دەپ كۇپسۋشى ەدى ءبىر اپامىز مارقۇم شەشەمنەن "وت الا كەلىپ" وتىرىپ. سونداعى ساعىزى، قوشقارى، نارمونداناعى – كوشسە تۇيە قولتىعى تەرلەمەيتىن اۋىلدار.

ورىستەن قايتقان قويداي بوپ جۋاس اققان جەمنىڭ جاعاسىن تاستاپ شىعىپ، اتىنىڭ ءوزى ەشكىم كورمەگەن لوح-نەسس كولىنىڭ قۇبىجىعىنداي زارەنى الاتىن قوشقاردى ءبىز دە كوردىك-اۋ. جەر جەتپەگەندەي، ەكى سوردىڭ ارالىعىنداعى، جەر تىستەگەن مىق بۇيىرعىننىڭ قالىڭىندا قايراڭنىڭ قۇمتىلىندەي سوزىلعان ۇزىنشا دەفيلەگە ورنالاسقان ەكى كوشەلى شاعىن مۇنايشى پوسەلكەسى ەكەن.1944 جىلى مۇناي بۇرقاعى اتقاندا قاراباۋدىڭ بەرىشى مەن ەسەنتەمىرى، حايتارمامەن كەلگەن شەشەندەر سالىپتى. ول كەزدەگى پرومسىلداردىڭ ءبىر ەرەكشەلىگى – قىرداعى اۋىلدار جەركەپەنىڭ جەر ەدەنىنە قاراقاعاز توسەپ وتىرسا، مۇندا ەلەكتر شامىنىڭ وتتى سەلى جارقىراپ، تولقىپ تۇرادى. جالعىز "اتتەگەن-اي" – ورىس مەكتەبى جوق. دالىرەگى بار، بىراق ءوز الدىنا ەرات ەمەس، قازاق مەكتەبىنىڭ جانىنان اشىلعان باستاۋىش ءتورت كلاسس. ودان ءارى اۋدان ورتالىعى دوسسورعا كەتىپ، سونداعى مەكتەپ-ينتەرناتتا جاتىپ وقيسىڭ.

قوسشاعىلدا التىپاتەرلىكتەگى كورشىمىز مەششەرياكوۆتىڭ ءناسىل-ءناسىبى بىزبەن ويناپ ءجۇرىپ قازاقشا ءتىل سىندىراتىن، ال ءبىز كەرىسىنشە لەرمونتوۆ مەكتەبىنىڭ پارتاسىندا وتىرىپ، "نامازدىعىمىزدى" ورىسشا اشقانبىز. مارات ەكى جىلدى، مەن ءبىرىنشى سىنىپتى سوندا تاۋىسقانبىز. ەندى ەكەۋمىز "بەلىمە بۋىنعانىم كەمەر بەلدىك، داريعا-اي سول ارادان نەگە كەلدىك" كۇيگە تۇستىك. رۋحاني سۋبستانتسيامىز باستاپ ءتان العان سوزدەرىمىزدى ىزدەدى. بىراق امال قانشا، قوعالى كولدەر قابىرشاقتانىپ، جاڭا وقۋ جىلى باستالا الگى ەرات مەكتەبىمىزدىڭ تابالدىرىعىن اتتاۋىمىزعا تۋرا كەلدى. جاعىراپيا – تاعدىرىڭ، دەيدى عوي. وسى تۇستان مەنىڭ سانالى عۇمىرىم ءوز ساناعىن باستايدى. جانە ءبىرتۇرلى قىزىق باستادى.

كەيىنىرەك بىلدىك قوي، سوناۋ ەلۋىنشى جىلدارى قالادا دا، دالادا دا ءارتۇرلى كلاسس ءبىر ورىندا قاتار وتىرىپ وقيتىن مەكتەپتەر بولعانىن. قالالى جەرلەردە كوممۋنالدىق پاتەرلەرگە ءۇش كلاستى ءبىر مەزگىلدە ءۇيىپ-توكسە، شالعاي دالا قوستارى مەن بۇرعىشىلاردىڭ ۆاحتالىق قونىستارىندا ءتورت بىردەي كلاسس ءبىر بولمەگە شۇپىرلەگەن. قوشقاردىڭ باستاۋىش ورىسشاسى وسى سوڭعى ءادىستىڭ سىرگە جيار سوڭى بولىپ شىقتى، ايىرماسى، العاشقى ەكى كلاسس تۇسكە دەيىن ءبىر بولمەدە قاتار وتىرىپ، ءبىلىم بۇلاعىنا باس قويادى، 3-4 سىنىپ تۇستەن كەيىن كەلىپ سۋسىندايدى. ءبىزدىڭ اۋىسىمدا اپاي اۋەلى ءبىرىنشى كلاستىڭ باقا-شاياندارىنا ساباق ءتۇسىندىرىپ، تاپسىرما بەرىپ بولىپ "تەپەر سيديتە تيشە" دەيدى دە، ودان ءارى ۋكازكا تاياعىن ەكىنشى قاتاردا وتىرعان بىزگە شۇقشيتادى. ءبىز ساباق ءوتىپ جاتقاندا 1ا تاپسىرمانى ورىنداۋدىڭ ورنىنا اۋىزدارى اشىلىپ، بىزبەن بىرگە" جارقىن بولاشاققا" ساياحاتتاپ كەتەدى، ال ليۋبوۆ كونستانتينوۆنانىڭ سىرعاۋىل تاياعى ءبىرىنشى قاتارعا ورالىپ كەلگەن شاقتا ءبىز بىلتىر ءوتىپ كەتكەن بۋكۆارىمىزبەن شۇرقىراسىپ قايتا تابىسىپ جاتامىز. لىقا تولى كلاسس كۇنىگە وسىلاي ابىر-دابىر، ىڭ-زىڭ...

ءسىرا، بالا ەسىن جەتى-سەگىز جاستان دۇرىستاپ بىلە باستايتىن بولۋى كەرەك. نەگە دەسەڭىز، قوسشاعىلدا العاش قولىما قالام ۇستاتقان مۇعالىمدى ەمىس-ەمىس بىلەمىن – "شوتلاندكا" دەيتىن شاقپاق جەيدەلى ورتا جاستاعى ەر ادام ەكەنى عانا ەسىمدە، ەسەسىنە قوشقارداعى ليۋبوۆ كونستانتينوۆنا اپايىم جادىمدا ءبىرشاما ساقتالعان. ۆالەنتين ءراسپۋتيننىڭ "ۋروكي فرانتسۋزسكوگو" دەيتىن بەلگىلى پوۆەسىنىڭ باس كەيىپكەرى – فرانتسۋز ءتىلى مۇعاليماسى ليديا ميحايلوۆنا سوعىس كەزىندە بايكال وڭىرىنە ەۆاكۋاتسيالانعان بايىرعى ماسكەۋلىك قىز، يركۋتسك شەت تىلدەر ينستيتۋتىن بىتىرگەسىن جولدامامەن ۋست-ۋدەگە كەلىپ، بولاشاق جازۋشى وقىپ جۇرگەن سەلو مەكتەبىندە ساباق بەرگەن عوي. كەيىن فاميلياسى مولوكوۆا ەكەنى انىقتالىپ، جازۋشى ونىمەن حات جازىسىپ تۇرعان. ال مەن ءۇشىن ليۋبوۆ كونستانتينوۆنانىڭ قوشقارعا قانداي جاعدايدا تاپ بولعانى ءمالىمسىز، فاميلياسىن دا انىقتاي المادىم. ينستيتۋت ءبىتىرىپ جولدامامەن كەلگەن دەيىن دەسەم، جاس شاماسى ەرەسەكتەۋ كورىنەتىن. ەسىمدە كوبىرەك قالعانى، قازداڭداعان ءتۇپ-ءتۇزۋ اياعى... سوسىن، سىپتاي بوپ تازا كيىنەتىن. سۇڭعاق، سىمباتتى، جيەگىنە التىن شايعان كوزىلدىرىگىنىڭ ارعى جاعىنان توتيايىنداي كوكپەڭبەك كوزى وڭمەنىڭنەن ءوتىپ كەتەردەي. ءسوزى اپتىق، كوزى ءتىپ-تىك دەيتىننىڭ ءدال ءوزى، قىسقاسى.

ليۋبوۆ اپاي كاسىبىنە اسا جاۋاپكەرشىلىكپەن قارايدى. ەرتەلى-كەش مەكتەپتەن شىقپاي، تەك وقىتۋمەن شۇعىلداناتىن جامپوزدىڭ ءوزى. ونىڭ سىرتىندا ءتورت بىردەي كلاسقا جەتەكشىلىك جاساۋ دەگەن بار عوي. سوعان قاراعاندا ىشكى جاقتان ءبىلىم تياناقتاپ كەلگەن بولۋى، ايتەۋىر پەداگوگيكاسى مەن ادىستەمەسى وسال ەمەس-ءتى. ول كەزدە تەگەرشىك اۆتوقالام اتىمەن جوق، كەدىر-بۇدىر پارتاعا شىنتاقتاپ ءمىنىپ الىپ، قاراساۋىتتاعى كوك سياعا ءونبىرىنشى قالامۇشتى مالىپ قويىپ، كەڭ جول داپتەرگە ارىپتەردى ءىرى-ءىرى ءارى كوركەمدەپ جازىپ مىقشىڭداپ جاتقانىڭ. ول ءۇشىن قالامنىڭ تەمىر ۇشىنا ەرەكشە ادىسپەن سالماق تۇسىرە وتىرىپ، كولبەي، ەڭىستەپ جازباق كەرەك. ۋروك چيستوپيسانيا دەيمىز. اراسىندا ورنىمىزدان تۇرىپ، ساۋساقتارىمىزدى اشىپ-جۇمىپ، "مى پيسالي، مى پيسالي، ناشي پالچيكي ۋستالي، داديم يم وتدوحنۋت" دەپ شۋلايمىز. حيميالىق قارىنداشپەن جازاتىن، سودان بەت-اۋىزدارى ساتپاق-ساتپاق 1ا ءبىزدىڭ ياروسلاۆل مەتالل بۇيىمدارى زاۋىتى شىعارعان قالامۇشىمىزدىڭ شيقىلىن ۇزاق اڭداپ، تەرەڭ بارلاپ، سىلتەدەي تۇنادى.

وسى ءبىر كۇندەلىكتى داعدىنىڭ اسەرى ما ەكەن، مەكتەپتە كوركەم جازۋ ساباعىنان شىلعي "بەس" الاتىنمىن.

دەسە دە، ءبىر جازۋشى جازعانداي، "ومىراۋ ءسۇتىنىڭ قاجەتتىلىگىن ودان ءارى وتەگەن سول ءبىر راتسيوندا", ياعني مەكتەپ بەرەتىن ءبىلىم-بىلىكتە ءبىر نارسە – كوكبورىنىڭ اشقىلتىم ساۋمال ءسۇتى جەتىسپەيتىن. بۇگىندە ارالاس مەكتەپتەردەگى قاراكوزدەرىمىز ءبىر مەزگىلدە ەكى ءتۇرلى ءتۇس كورەدى ەكەن عوي، وسىعان ۇقساس جاعداي ءبىزدىڭ باسىمىزدا دا بولدى. كلاستا: "ۆور – ۆول", سىرتقا شىقساڭ: "ۇرى – ۇلى". مىندا: "تى سيدەرا بى، مورچارا، بۋدتو دەرو نە تۆويو", ال جاردىڭ ارجاعى: "شەشە كەشە سىندى نەشە كەسە". بۇگىنگى ارالاس مەكتەپتەردە قازاقشا وقيتىن بالالار ۇزىلىسكە شىعا ساپ ورىسشا شۇلدىرلەسە، توقسان سەگىز پايىزى قازاقشا مەكتەپتە ورىسشا وقيتىن ءبىز كلاستان شىعا بەرە اينالايىن انا تىلىمىزگە كوشىپ الامىز.

قوشقار – جان سانى بەس جۇزدەن شامالى اساتىن شاعىن اۋىل. تولىق پرومسىل ەمەس، مۇناي-گاز وندىرەتىن تسەح، سوڭىرا مۇناي وندىرەتىن ۋچاسكە بولدى. تسدنگ، ۋدن دەيدى. شىلعي قازاق تۇرادى، اگاراكي جوعارعى كوشەدەگى گاركالو اۋلەتى مەن شەت پوجارنىي اۋىلداعى پەترونى ەسەپكە الماساق. ميشكا گاركالو بىزدەن ەكى سىنىپ جوعارى، ماراتتارمەن وقيدى. ورىسشا وقىعانى بار بولسىن، بالالار ءۇي سىرتىنان "ميشكا، شىق، وينايمىز!" دەپ ايقاي سالسا، ول سوعىلعان "ۇيىقتاپ جاتىرمىن!" دەپ قارسى ايقايلايدى. ورىسشاسىنان قازاقشاسى ىلگەرى. ال ەندى قوشقاردىڭ ابوريگەندەرى ورىسشاڭدى ومىرتقا بۇتارلاعانداي بۇتارلايدى-اۋ. بىردە لەنينگرادتان سسو-مەن كەلگەن ورىس بيكەشتەر مونشاعا ءتۇسىپ جاتقاندا سۋقۇبىر جارىلىپ كەتىپتى. دەرەۋ قولىنىڭ كوزى بار تۇسەش سلەسار شاقىرتىلادى كومەككە. سونداعى تۇسەكەڭنىڭ كىرىپ كەلىپ، حاۋا انامىزدىڭ كاستومىمەن تۇرعان پيتەرلىك سۇلۋلارعا شاشقان جارلىعى: "اۆارىنىي پولوجەنيە! نە موگۋ تەرپەت! زادوم پوۆەرنيس!". مونشا ازان-قازان...

باۋكەڭنىڭ – باۋىرجان مومىشۇلىنىڭ جازۋىنشا، اسىداعى مەكتەپ-ينتەرناتتا ورىس تىلىنەن ساباق بەرگەن ميحايل ۆاسيلەۆيچ لۆوۆ بالالاردى "سكولكو چاسوۆ؟ – كوتورىي چاس؟", "كوگدا تى روديل؟ – كوگدا تى روديلسيا؟" سەكىلدى سويلەمدەردىڭ قاتەسىن تاۋىپ، دۇرىسىن قولدانۋعا ۇيرەتەدى ەكەن. بىردە جاقسى وقيدى دەپ جۇرگەن ءپىرالى قارا باسىپ شاتاسىپ، جانىنداعى مارۋسياعا "كوگدا تى روديل، مارۋسيا؟" دەپ قويىپ قالادى. كلاستان اتىلىپ شىققان مارۋسيا سول كۇيى جۋالىنىڭ اسۋىنان اسىپ جوعالعان ەكەن دەيدى...

جادىم تاڭدامالى-تالدامالى عوي مەنىڭ، ياعني وزىمە كەرەكتىنى عانا ۇستاپ قالامىن. بالاباقشاداعى بالالاردىڭ كەيبىرىنىڭ اتى-ءجونى ءالى كۇنگە ەسىمدە، ايتالىق رايحان دەيتىن قۋىرشاقتاي قىز بالانىڭ، ءتىپتى سۇيەرباەۆا ەكەنىن دە بىلەم، سويتە تۇرا قوشقاردىڭ ورىسشاسىنداعى كلاستاستارىمنىڭ بىردە- بىرەۋىنىڭ اتىن بىلمەيدى ەكەم. ايتەۋىر سولاردىڭ بىرەۋى ءبىر كۇنى ساباق ايتىپ تۇرىپ ساسقالاقتاپ، ليۋبليۋ كونستانتينوۆنا دەپ سالدى. ليۋبوۆ اپاي كۇلەيىن دەسە كۇلە المايدى...

جاتىرىن جاتىرقاعان ون بەس جارىمەس سۋ ساپىرعان تەنتەك. ولار عانا ەمەس، جالپى مەكتەپ ءبىر-بىرلەرىنەن ەدى. جابايى دەسەم ارتىقتاۋ بولار، بىراق اجايىب ەكەنى انىق. ساباق تا، ءۇزىلىس تە وزىنشە بالاحانا-بالاعان. ۇلكەن ءۇزىلىس ء"بىر توبەنىڭ توزاڭىن ءبىر توبەگە قوسادى". سول كەزدە سانگە اسقان لەنتالى پيروتەحنيكالىق ويىنشىق – پيستون اتىلادى. ءيىسى الەمەت، پەتاردادان دا جامان.

سونىمەن، نە كەرەك، الىستاعى قوشقارعا ءبىلىم ۇرىعىن سەبەمىن دەپ، اسقارالى ارمانمەن كەلگەن ليۋبوۆ كونستانتينوۆنانىڭ تاي جەگەندەي تالابىن ءبىزدىڭ ءتورت "حۋليگانسكي" كلاسس تىزەگە سالىپ سىندىردى-اۋ اقىرى. مەن ۇشىنشىگە كوشكەن جىلى "كلاسسنايا دامامىزدىڭ", اۋىلدىڭ قاتىندارىنشا ايتقاندا "سابانشاش الباستى ايەلدىڭ" ورنىن سيپاپ قالدىق. ونىڭ كەتۋىمەن بولار-بولماس مەكتەپتىڭ تولار-تولماس ورىس كلاستارى دا جابىلىپ تىندى. ورىس بويىنداعى اق ادامدىق كومپلەكستەردەن قازاق جەرىن جەرسىنبەيدى دەگەن پىكىر بار عوي، سولاي دا شىعار، ال مەنىڭ بىلەتىنىم - قوشقار جانە ليۋبوۆ اپاي دەيتىن ۇعىمدار و باستان بولەك جارالعان ۇعىمدار-تىن. ءراسپۋتيننىڭ ليديا ميحايلوۆناسى ۋدەدە ءبىر ينجەنەرگە تۇرمىستانىپ، ۇركىتتە قالىپ قويعان، ال ءبىزدىڭ قوشقاردا ليۋبوۆ اپايعا ءجىپ تاعارلىق ونداي ورىس ازاماتى بولمادى.

حوش، قاعىنان جەرىگەن وتىز ءدۇبارانىڭ الدىنان ەندى "بولامىز با، بورداي توزامىز با؟" دەگەن گاملەتتىك سۇراق كولدەنەڭدەدى.

شەشەم ادايدىڭ قىزى، باسى قاتتىلاۋ كىسى، سول "گەنەرال" ايتتى:"الىسقا، ينتەرناتقا بارمايسىڭدار، ءولىپ قالاسىڭدار" دەپ. سونداعى الىسى – وتىز شاقىرىم دوسسور. ءسويتىپ ءۇشىنشىنى قوشقاردىڭ قازاق كلاسىنان باستادىم.

عالىمداردىڭ ايتۋىنشا، ادام ينسۋلتتان سوڭ كەيىن كەلە قىلعان تىلىندە ەمەس، وزىنەن-ءوزى انا تىلىندە سويلەپ كەتەدى ەكەن. جانە دە قاي تىلدە ويلاساڭ، سول سەنىڭ تۋعان ءتىلىڭ. مەندە ونداي پروبلەم بولعان جوق – قايتكەندە دە شيكى اۋىلدا، تۇيەنىڭ اراسىندا، قازاقى قاراپايىم ينجەنەر مۇنايشىنىڭ وتباسىندا ءوستىم عوي. سوندا-داعى جاڭا ورتاعا جالتاقسىز ارالاسىپ كەتتىم دەسەم وتىرىك بولادى. وعان ەڭ باستى كەدەرگى – كوزىمدى اشىپ كورگەن الىپپەمنىڭ بۋكۆار بولۋى. وندا قازاق الىپبيىندەگى باسى يمەك قايىرىلاتىن ء"ى" سياقتى ارىپتەر جوق، ال مەن ونىڭ ورنىنا كىشى ء"ى"-ءنى ۇلكەن قىلىپ جازامىن. كلاسس دۋ كۇلەدى. جىڭىشكەلىك بەلگىسىن "مياگكي زناك", قىسقا "ي"-ءدى "ي كراتكي" دەپ جانە قاتىرامىن ء(الى دە سولاي). ساناققالي قۇلجىعاروۆ پەن اشىقاۋىز نۇرلاندار زووپارك كورگەندەي ءماز. كورشى كلاستاعى ماراتتىڭ دا وڭىپ تۇرعانى شامالى - اپاي اققۋدىڭ سۇگىرەتىن كورسەتسە، "لەبەد! لەبەد!" دەپ اتىپ تۇرادى. ەڭ قيىنى، "قاناعاتتاندىرىلماعاندىقتارىڭىزدان" دەپ اش ىشەكتەي شۇباتىلىپ كەلەتىن سوزدەردى ايتۋ. عاجاپ، ءبىر سوزدە  – 32 ءارىپ! ورىس ءتىلىنىڭ فلەكتيۆتى، قازاق ءتىلىنىڭ جالعامالى ەكەنىن ول كەزدە بىزگە كىم ءتۇسىندىرىپتى.

قىسقاسى، قازاق ءتىلى مەن ءۇشىن "ابىلاي اسپاس سارى بەلگە" اينالدى. جازعاندا قاتە جىبەرمەيمىن-اۋ، بىراق زاڭدىلىقتارىن باسىم الماي قويدى. سونىڭ كەسىرىنەن تاڭداعان ماماندىعىمنىڭ نەگىزگى قۇرىلىس ماتەريالى – قازاق تىلىنەن ىلعي ءۇش الىپ، جارتى بالل جەتپەي، ۋنيۆەرسيتەتكە قاتارىنان ەكى جىل تۇسە المادىم. وسىندا باستاۋىشتا قازاق ءتىلىن اتتاپ كەتۋىمنىڭ اسەرى بار بولۋى كەرەك. قوشقار نە ورىس ەمەس، نە قازاق ەمەس پگت-لار – دوسسور مەن ماقاتقا قاراعاندا قازاقى دەدىم عوي ىلگەرىدە. دەگەنمەن ول دا شورە-شورەلەۋ ەدى. ۇيدەگى بەس سومنىڭ كىشكەنتاي راديوسى ۇزاق كۇندى قىلداي ەتىپ ەكىگە ءبولىپ، ەكى تىلدە سايرايدى. كوشەدە باعانعا ىلىنگەن قاۋعا راديونىڭ تۇبىنە وتىرىپ الىپ تىڭدايتىن فۋتبول رەپورتاجدارى بوسا-بولماسا دا ورىسشا. ارا-تۇرا ىشكەرگى قالالاردان كەلىپ، مۇنايشىلار كلۋبىندا ويىن قويىپ كەتەتىن ارتىستەر جايىندا ءتىپتى اڭگىمە جوق. قىلاياعى دۇكەندە دورەگەن ازىق-تۇلىگىڭدى دە ورىسشا اتىن ايتىپ سۇرايسىڭ: ەلۋ بەس تيىننىڭ سگۋششەننوە مولوكوسىن، سەگىز تيىننىڭ كورجيگىن، ءتورت تيىننىڭ ليۆەر بەلياشيىن، ون تيىننىڭ سۋحوي كومپوتىن، جيىرما ەكى تيىننىڭ ديۋشەس ليمونادىن، وتىز ءۇش تيىننىڭ كيلكي ۆ توماتە-ءسىن بەر دەپ قىلقىلداپ تۇرعانىڭ. اسىرەسە كلۋبتان "دەفو"كينوستۋدياسى تۇسىرگەن "ليمونادنوە دجو" ءفيلمىن كورگەن سوڭ "ديۋشەستەن" ءدامدى سۋسىن جوقتاي بولىپ كورىنەدى (شىنى دا سول).

ءبىر قىزىعى، جوعارىداعىلار قوشقاردىڭ ىشكى جاعدايىن جاقسى بىلەتىن بولۋى كەرەك، ايتەۋىر ورىسشانى قازاقشامەن شالاپتاپ وتىراتىن. مىسالى، فيلمدەر ەكى تىلدە كەلەدى. ۇندىستەر تەڭبىل اتپەن قاقاقۋلاپ شاۋىپ جۇرەتىن "دجو"-نى ورىس تىلىندەگى نۇسقاسىندا كوردىك، ال "قالقان مەن سەمسەر", "اسپاننان تۇسكەن بەسەۋ"سياقتى شىتىرمان وقيعالى ۆوەننىي كينو، بالالارعا ارنالعان "شاقشاقاي" ("ترياسوگۋزكا"), "شاقشاقاي قايتا ۇرىسقا شىقتى", "جامانتاي" ("مالچيشكا-پلوحيشكا"), "تاشكەنت – توق قالا" قاتارلى كينوونىمدەردى قازاقشا دۋبلياج نۇسقاسىندا تاماشالايتىنبىز. ماعان اسىرەسە "قالقان مەن سەمسەر" ەستەن كەتپەستەي اسەر قالدىردى. سەانس سايىن "سوحرانيات دو كونتسا سەانسا" دەپ مىندەتتى ەسكەرتپە جازىلىپ، قاتار-ورنى كورسەتىلگەن بيلەت-كونتراماركامەن كىرىپ، كىرپىك قاقپاي قارايمىن. انەۋ ءبىر جىلى باكۋدە وتكەن ءبىر فورۋم كەزىندە ستانيسلاۆ ليۋبشينمەن تانىسىپ، ول ويناعان كەڭەس بارلاۋشىسى يوگان ۆايس بەينەسى وزىمە قالاي اسەر ەتكەنىن ايتىپ ەدىم، قارتىڭ: "سكورەە مويا سامايا لۋچشايا رول ۆ "نە سترەليايتە بەلىح لەبەدەي" دەپ باسقا قيىردان تابىلدى...

تورتىنشىگە كوشكەن جازدا سوزدەن ۇشىنىپ اۋىردىم – وزىمنەن ءوزىم كىتاپقا اڭسارىم اۋدى. ەكى-ءۇش جىلدا مەكتەپ جانە پوسەلكەلىك كىتاپحانالاردىڭ كىتاپ قورىن ادا قىلدىم. تەگىندە جازۋشى ادامعا تىلدىك ستيحيا بالا كەزىندە داريتىن بولۋ كەرەك جانە بۇل كەرەمەتتى وزگە ەشتەڭەمەن، ءتىپتى ادەبي تىلمەن تۇزەتۋ مۇمكىن ەمەستەي. بىراق تاعى دا بىزگە كىتاپتى جۇيەلەپ وقۋدى ۇيرەتكەن، بەت نۇسقاعان كىم بار دەيسىڭ – قولعا تۇسكەن-تۇسكەنىنشە قىلعىتامىز. كەڭەس وداعى ءوز زامانى ءۇشىن كىتاپقۇمارى ەڭ كوپ ەلدىڭ ءبىرى بولدى دەلىنەدى عوي، كىم بىلگەن، انىعى، زىتىمداعى قۇيتتاي اۋىلدا ەكى بىردەي كىتاپحانا بولدى جانە ولاردىڭ قورى ارزان قاعازعا باسىلعان، بىراق تارالىمى مول كىتاپپەن ۇدايى تولىعىپ وتىراتىن. جانە دە الەمدىك ادەبيەتتىڭ تاڭداۋلى ۇزدىكتەرى قازاق تىلىنە اۋدارىلىپ كەلەدى، اۋدارىلماعانىن ورىس تىلىندە وقيمىز. وسىلايشا ءتورتىنشى سىنىپتان باستاپ حامزا ەسەنجانوۆتىڭ "اق جايىق" تريلوگياسىنان قۇلاتىپ ءبىراز ءتول دۇنيەلەردى، اۋدارمادان لۋي بۋسسەناردىڭ "قاھارمان كاپيتانىن", گريگوري اداموۆتىڭ "ەكى مۇحيتتىڭ سىرى", اۆتورى ەسىمدە قالماعان فرانتسۋزدىق ء"تىرى جەتىمدى", ءتىپتى بالاعا ارنالماعان دجەك لوندوننىڭ بەكبولات وماروۆ تاماشا تارجىمالاعان "مارتين يدەنىن", سادريددين ءاينيدىڭ اسقار توقماعامبەتوۆ قازاقشالاعان "قۇلدارىن", گي دە موپاسساننىڭ ءابىش كەكىلباەۆ وزىمىزشە توگىلتكەن ء"ومىرىن" ءبىر جازدا ساۋدىراتىپ وقىپ تاستادىم. ونىڭ سىرتىندا "تسۋسيما", "پورت-ارتۋر", "گراف مونتە-كريستو", "تري مۋشكەتەرا"... بۇلار ورىسشا كەتتى. وسى كىتاپتى ەكى تىلدە كەزەكتەستىرىپ وقۋ ماعان كىتاپتىڭ جاقسىسى دا، جاسىعى دا قاي تىلدە جازىلعانىنا قاراماي ورتاق ءبىر ۇلگىدە، ءبىر سوزدىك قورىندا قالىپقا سالىنىپ قاتىرىلاتىنىن، ولارداعى ايىرما سوزدەردىڭ ءوزارا ساۋلە تۇسىرە الۋىندا، تەمپ-ينتوناتسيا-اكتسەنت قاتارلارمەن كەلە الۋىندا ەكەنىن ۇقتىردى. وسى ارادا قالىڭ كىتاپتارعا بىردەن تۇسكەندىكتەن جالپى ادەبيەت اۋىلىنا اكەلەتىن جولدىڭ باسى – ەرتەك كىتاپتاردى اتتاپ ءوتىپپىن، بۇل ءبىر جاعىنان كەيىپكەرلەرى ءولىپ قالا بەرەتىن سەربتىڭ "قاعاناقباس، قىلكەڭىردەك جانە شيبۇت" سەكىلدى ەرتەكتەرىنەن، قاتىگەزدەۋ ورىس بالالار ادەبيەتىنەن مەنى ساقتاپ قالۋمەن قاتار ءوزىمىزدىڭ بالالار ادەبيەتىن دە وراعىتىپ وتكەن ەكەنمىن. وقۋدى ورىسشا باستاۋىمنىڭ كەرى ىقپالى وسىدان كورىندى. ارينە، ول مۇلتىكتىڭ ورنىن كەيىن "باتىرلار جىرى", "رۇستەم-داستاندار" تولتىرعانداي بولدى، دەسە دە سول كەرتىكتىڭ زاردابىن الىگە دەيىن تارتىپ كەلەمىن...

بەسىنشىگە كوشكەن جىلى، ەكى ءتىلدىڭ اراسىندا شورە-شورە قالپىمدا قالامعا قاراپپىن. سول جاسىندا ءاياي اپايىنا قۇمارلىق ولەڭىن ارناپ جىبەرگەن ايتباي ساۋلەبەك سياقتى مەن دە ەگەر ورىسشا وقۋىممەن بەسىنشىگە جەتكەنىمدە العاشقى ولەڭ شاتپاعىمدى ليۋبوۆ كونستانتينوۆناعا ارناپ جىبەرەر مە ەدىم، قايتەر ەدىم، بىراق مەن ءۇشىن تاريح دوڭعالاعىنىڭ باسقاشا اينالۋى جالپى جازۋ ونەرىمدى ورىسشا باستاۋدان ساقتاپ قالىپتى. سونداعى ءبىر قالىڭ داپتەرگە تولتىرا جازىلعان پوەزيامنىڭ جىلان قاراعى جالعىز شۋماق-تۇعىن، ءوزىمنىڭ ويىمشا. سۋات باسىندا اڭشىنىڭ مىلتىق قاراۋىلىنا ىلىگەتىن ەلىك جايلى عوي... "كوگىلدىر بوياۋ توگىلىپ قالعان قيالىم،/ ۇرىكپەي جەتتى جانە دە ماعان جىر-اعىن./ مىلتىقتىڭ باسىن قايىرىپ قالار شاعىمدا،/ اردا ەمگەن ەلىك تالاق قىپ تاستاد قياڭىن..." دەپ كەلەدى. ەسىمدە قالعان وسى شۋماقتى كەيىن ءبىرشاما تانىلعان اقىن تانىستارىما وقىپ بەرگەنىمدە ولار ءبىر اۋىزدان العاشقى جولىمدى ۇناتتى. ونى قادىر مىرزاليەۆتەن جىمقىرعانىمدى الگىلەرگە ايتپادىم بىراق. نەگىزى ىڭعايسىزداۋ بولدى، دەگەنمەن سول جالعىز جولدى وزىمدىكى سانايتىنمىن: بىلە-بىلگەنگە ءدۇبارا بالانىڭ ادەبيەت اۋىلىنا باسقا ەمەس ءوز تىلىندە قادام باسۋىنا سەپتەسكەن ءدال سول "كوگىلدىر بوياۋ توگىلىپ قالعان قيالى" ەدى عوي. ال سەگىزىنشى كلاستا جۇرگەنىمدە دۇكەنباي دوسجانوۆتىڭ "جىبەك جولى" رومانىنىڭ سۇراپىل اسەرىمەن قالىڭ داپتەردىڭ ەكى جاق بەتىن تولتىرا جازىلىپ قالعان تاريحي "رومانىمنىڭ" 1-ءشى ءبولىمى ەندىگى جەردە بوتەن ءتىلدىڭ بوگەنايىنا اۋالانباي، ءدال ءوزىمىزدىڭ تىلدە تارتا بەرەتىنىمدى بارشاعا – سونىڭ ىشىندە وزىمە – پاش ەتۋىمەن قۇندى بولدى. مەن ەندى قازاقشا جازۋعا الاڭسىز دەن قويدىم.

سونىمەن قاتار ىشىمدە "قوداردىڭ ۇشكىر تۇمسىق قانجارىنداي جۇرەكتى ەگىز ەكىگە ءبولىپ", الدەبىر وزگەرىستەر ءجۇرىپ جاتقانىن سەزبەپپىن دە.

جوعارىدا قازاق مەكتەبىنە اۋىسقانىممەن، ورىس تىلىمەن اراقاتىناسىمىز شارت ءۇزىلىپ قالمادى دەپ ەدىم عوي. مۇنىڭ سىرتىندا ورىس ءتىلى ۇلتتىق مەكتەپتەردە مىندەتتى ءپان. ودان بىزگە گۋرەۆ پەدينستيتۋتىن ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتى مۇعالىمى ماماندىعى بويىنشا ءبىتىرىپ كەلگەن اعايلار مەن اپايلار بەرەدى. مىسالى، 3-4 سىنىپتا دوسان اعاي. ەتجەڭدى سارى كىسى، كوزىلدىرىك تاعادى. ساباق ۇيرەتكەنىنەن گازەت وقىعان بوپ وتىرىپ كوز شىرىمىن الۋى كوبىرەك (مەكتەپ ديرەكتورى ەدى، شارشايتىن بولۋى كەرەك). مارقۇم اراسىندا سەلك ەتىپ ويانىپ كەتەدى دە، كوزى تۇسكەنىن ساۋساعىمەن ءىلىپ: "بولۆان، بەرى كەل!" دەپ تاقتاعا شىعارادى. "ساعان ەدينيتسا، كەلەسى جولى سەمىرتىپ اكەل" دەيدى. ودان كەيىن ايمان اپايدىڭ ەراسى... "چيتو؟" دەپ شاقىلدايدى. "چتو" دەگەنى عوي...

كەيىن ورىسشا ءىس قاعازدارىن جازا باستاعانىمدا ورىسشامدا ويسىراعان ولقىلىق بارى انىقتالدى: وكونچانيە-دەن قاتە جىبەرەدى ەكەم. وسى جانە باسقا دا ءتىل زاڭدىلىقتارى كەيىنگى سىنىپتاردا ۇيرەتىلۋى ءتيىس ەدى، ال مەن ول كلاستارعا جەتپەي كەتكەنمىن. ولار، ارينە، قازاق مەكتەبىندە ورىس ءتىلىن وقىتۋ باعدارلاماسىندا دا قاراستىرىلعان، بىراق جوعارىدا ايتىلعان " ادام فاكتورى"...

دەگەنمەن، مەنىڭ ورىسشا سوزدىك قورىم باسقالارمەن سالىستىرعاندا ەداۋىر مول بولىپتى – كەيىن ماقاتتاعى اپايىم روزا نۇرسەيىتوۆانىڭ ايتۋىنشا. قوشقاردا جۇرگەندە باسقالار كلاستىڭ سۇلۋى التىن الىمگەرەەۆانى الچكا دەپ جاتقاندا مەن لاسكاتەلنو-ۋمەنشيتەلنىيدىڭ زاڭدىلىعى بويىنشا ء(وزىمدى ۇيرەتكەندەي) اللوچكا دەپ ەركەلەتەمىن.

"ورىس ءتىلى تەمىر شەڭبەرلەرمەن قۇرساۋلاپ تۇرماسا اعاش بوشكەنىڭ تىلىكقابىرعاسى قازاق ءتىلى شاشىلىپ قالار ەدى" – ولجاس اقىننىڭ بۇل ءسوزى تاريحي شىندىققا قيعاش، ارينە. دەسە دە، ورىسشاعا ەرتە جاستان باستاندىرىلعان ادام كەيىنىرەك انا ءتىلىنىڭ شۇيگىنىمەن تابىسقان كۇندە دە الگى العاش الىپپە اشقان تىلىمەن ارادا بياز قابىقتاي ءبىر بايلانىستىڭ ساقتالىپ قالاتىنى ءومىردىڭ شىندىعى. ۇيىعان قاتىقتاي دىرىلدەپ ايتەۋىر ءبىر ساعىم شاقىرادى دا تۇرادى. اسىرەسە جازاتىن ادامدى. قالام ۇستاعان جان ءۇشىن العاش ءسوز دەيتىن سيقىرلى الەمنىڭ باقشاسىنا قاي تىلمەن كەلىپ كىرگەنىڭ ماڭىزدى ەكەن. وسى قاسيەت بويىڭدا العاش نىشان تاستاعان كۇنى اق قاعازعا تۇسىرگەن ەڭ ءبىرىنشى ءسوزىڭدى كىم قاي تىلدە قۇلاق تۇبىنەن سىبىرلاپ تۇرعانى ماڭىزدى ەكەن. بەلگىلى مۇنايشى ناسىپقالي ماراباەۆ جايلى كىتاپ جازعان ابىلقايىر سپان اعامىز مىناداي ءبىر دەرەك كەلتىرىپتى.

گۋرەۆتەگى جامبىل اتىنداعى مەكتەپ-ينتەرناتتا ناسەكەڭدەرگە ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتىنەن ساباق بەرگەن ماسكەۋ ۋنيۆەرسيتەتى فيلولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ تۇلەگى برونيسلاۆا ياكوۆلەۆنا گوفمان ديكتانتتا بەس قاتە جىبەرگەنگە "ەكى" قويادى ەكەن. اسىرەسە داۋىستى دىبىستاردى قاتەسىز جازۋدى قاتاڭ تالاپ ەتىپتى. ناسەكەڭ ورىس تىلىنەن دە جاقسى بولعان، ءتىپتى گوفمان ديكتانتقا داۋىستاپ وقىپ تۇرعاندا باسقا بالالارعا قيمىلمەن كورسەتىپ وتىرادى ەكەن: قالامسابىمەن اۋادا يمەك بەلگى سىزسا، ءۇتىر دەگەنى، قالامسابىن سياساۋىتقا ءبىر رەت مالسا – نۇكتە، ەكى رەت باتىرسا – قوس نۇكتە، مۇرنىن شۋىلداتا كۇرسىنسە – لەپ بەلگىسى. سويتكەن ناسەكەڭ ورىس ءتىلى مەن ادەبيەتىنەن تورتكە شىعىپ، التىن مەدال الا الماي قالعان. برونيسلاۆا گوفماننىڭ ءوز ءپانىنىڭ ءباسىن قانشالىقتى جوعارى باعالاعانىن وسىدان-اق اڭعاراسىڭ. ەرتە كوزى اشىلعان مادەني حالىق، كلاسسيكالىق ادامي قۇندىلىقتاردى ۇلىق تۇتقان ەل عوي، قانشا دەگەنمەن. ال سولاردىڭ بارلىعىنىڭ باسىنا وزدەرىنىڭ ايشىقتى ادەبي تىلدەرىن قوياتىندارىن ايتسايشى. ۇلكەن حالىقتار نەسىمەن ۇلكەن؟ ەڭ الدىمەن تىلىمەن، ءتىل ارقىلى ورنايتىن جورا-تارتىبىمەن ۇلى. مىنانى قاراڭىز: بالاباقشاداعى ەكى، باستاۋىشتاعى ەكى، جاميعى ءتورت جىل بويى ميىما ۇدايى تۇردە ورىسشا قيلى سوزدەر قۇيىلىپ وتىرىپتى، سولار بالا كوكىرەگىمدە جازۋلى حاتتاي جازىلىپ قالىپتى، كۇندى ايعا، ايلاردى جىلعا جالعاپ، ءسات سايىن ويسانامدى نازىك تە اسەم تەتىكتەرمەن بۇراي وتىرىپ، ءالى بۋىنى بەكىپ، بۇعاناسى قاتا قويماعان جاس بالانى ءوزى ءۇشىن تاڭسىق، سونىسىمەن دە قىزىقتى سونى ورىسكە جەتەكتەپ اكەپ، جاڭادان ادام قالىپتاۋدىڭ شاراسى اتقارىلىپ جاتىپتى. مادەني قورەكتەندىرىپتى، بۇتكىل الداعى ومىرىڭە، – سونىڭ ىشىندە ادەبيەتكە قاراي جاڭا قادام باسقان ىنتىزار كوڭىلىڭە، – بەت نۇسقاپ، ءتىپتى باعىتتاپ وتىراتىن، بوتەنگە ءتابيا بەرىك ىرگەتاس قالاپ ۇلگەرىپتى. "نەسى بار، مەن ەندى ەكى ءتىلدى قازاقپىن عوي – كاسىبي قاجەتتىلىكپەن ءبىر مەزگىلدە قازاقشا دا، ورىسشا دا ويلاي الامىن عوي", – دەپ توقمەيىلسىتىپتى. بەتەگە كەتەدى، بەل قالادى. سۋ كەتەدى، تاس قالادى. سۇرمە كەتەدى، قاس قالادى. ونىڭ سەبەبى، ءتىل – ەڭ باستاپقى مودەل قالىپتاۋشى جۇيە. وزگە مودەلدەۋشى جۇيەلەر – مادەنيەت پەن ونەر ەكىنشى ورىندا. رەسەيلىك مادەنيەتتانۋشى يۋري لوتماننىڭ سەميوتيكا ءىلىمى بويىنشا سولاي. ياعني ءتىلىڭ قاي تىلدە شىقسا، سول ءتىل وزەگىڭە ءبىرجولا قۇرت بوپ بايلانادى. سول سەبەپتى جاپوندار باستاۋىشتا بالانى ءوز تىلىندە عانا وقىتادى. باستاۋىشقا ەڭ ۇزدىك مۇعالىمدەرىن جىبەرەدى. جابروپا دا بالانى ون جاسقا دەيىن وزگە تىلدە وقىتپايدى. مەكتەپتە العاش كىتاپتىڭ بەتىن قاي تىلدە اشقانى، قولىنا العاش كىم قالام ۇستاتقانى، كىمنىڭ ءسوزىن ءتان العانى، قىسقاسى، توماعاسى قالاي سىپىرىلعانى ايرىقشا ماڭىزدى دەپ بىلەدى. مۇنى قازاق جاديدتەرى دە جاقسى بىلگەن. وزدەرى دە ورىسشا وقىعان احاڭداردىڭ "بالا جانى اق قاعازداي تاپ-تازا بولىپ تۇرعانىندا باستاۋىش ءبىلىمدى انا تىلىندە السىن، ءبىلىم مەن تاربيەنىڭ نەگىزى باستاۋىشتا" دەپ شىر-پىر بولاتىنى سودان. ولاي بولماسا ادام ءوزىن تانىماي قالادى.  "بۇلار – امەريكاندار – كەتەر-اۋ، بىراق سونان سوڭ ءبىز ءوزىمىزدى ءوزىمىز تانىماي قالامىز عوي", – دەيدى فرانتسۋزدار تۇسىرگەن "قارا التىن" فيلمىندە ساۋد ارابياسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى حانزادا ءاۋديدىڭ اكەسى ومار سۇلتان. وسىنى ەستىگەنىمدە ەسىمە بالا كەزىمىزدە قوشقاردا ايتاتىن ساناماق ءتۇستى. "نا كرىلتسە سيدەلي – تسار، تسارەۆيچ، كورول، كورولەۆيچ، ساپوجنيك، پورتنوي، كتو تى بۋدەش تاكوي؟" دەيتىن ءبىز ءبىر-ءبىرىمىزدى ساۋساقپەن كەۋدەدەن شۇقىپ.

باسە، مەن كىممىن وسى؟

ۇلتتىق ءارامشوپ بولماسپىن، ء"تورتىنشى جۇزگە" دە اۋىل-ءۇي قاتار قونا بەرمەيمىن، سوندا دا ءبىرتۇرلى ءبىر جايسىزدىق بار. ەڭ جەڭىلى، ءبىر ءتۇيىر قىزىمدى جانىمنان جاقسى كورۋىمنىڭ ءوزى ۇيدە ەركەك بالانى ۇلىق تۇتاتىن اتا داستۇرىمىزگە شالىس تا، قىز بالانىڭ قولىنا بارىپ تۇراتىن ورىس وتباسىلارىنا كەلىڭكىرەيدى. "وسى مەن ورىسقول ەمەسپىن بە؟!" دەپ قويامىن وزىمە ءوزىم. ول دا ەشتەڭە ەمەس ەكەن، ەلۋدى ەڭسەرە قاراپتان قاراپ ورىسشا جازا باستاعانىمدى ايتساي. ماقالا، ەسسەلەر. مۇرات اعام (اۋەزوۆ): "ورىسشاڭدا چەشەندەردەگىدەي ارتىق-اۋىس ءسوز بولمايدى ەكەن", – دەگەسىن، ەلىككەنگە جەلىگىپ، "ەكىنشى پلاننان" شىقتىم – ەندى ورىس تىلىندە مي اشىتاتىن ۇلكەندەۋ كىتاپتار جازىپ تاستادىم. شىركەۋ-پريحود مەكتەبىندەگى ءۇش ايلىق ورىسشاسىمەن لەرمونتوۆتى ونىڭ وزىنەن اسىرا جازداپ اۋدارعان اباي بۇيتسە، باقانداي ءتورت جىل "ۇلى تىلمەن" اۋىزدانعان مەن قايتىپ قارسى تۇرارمىن بۇل ىقپالعا!؟ قازاق ءتىلى ەتەك-جەڭى كەڭ شاپان، ال ورىس ءتىلى بۇلشىق ەتى بۇلت-بۇلت ويناعان اتلەت، سوڭعىسىمەن ويدى ىقشامداپ، دالىرەك جەتكىزۋگە بولادى. قازاق ءتىلى تابيعي قالپىنان اۋماعاندىقتان، ال ورىس ءتىلى ءبىر كەزدە قاجەتتىلىكپەن قولدان جاسالعاننان دا شىعار. ءوز ويىم عوي. ورىس ءتىلىنىڭ ءبىز ءۇشىن ءالى كۇنگە بۇكىل عىلىم مەن مادەنيەتتىڭ كەنىشى رەتىندە تۇعىرىنان تايماي وتىرعانى دا وسى قولتۋما قولبالالىعىنان شىعار. بىراق بوتەن ءتىلدىڭ اتى – بوتەن ءتىل. ءوزىم تۋىپ-وسكەن اتىراپتان مىسال السام، ماقاتتا ورىس مەكتەبىن بىتىرگەن بەرقايىر امانشين تازا قازاقشا جازىپ كەتكەن، ال ءدال سول گايدار اتىنداعى مەكتەپتى تۇگەسكەن ءساتىمجان سانباەۆ شىعارمالارىن تەك قانا ورىس تىلىندە جازدى. سويتسە-داعى ماقاتتاعى ەكىنشى قازاق اۋىلدا وسكەن ساتەكەڭ ءتۇس قازاقتىڭ ءوزى ەدى، كەزدەسكەندە "ايعىرلار سويتەدى" دەپ، ماڭدايىمنان يىسكەيتىن. "جەلدەپ جايىلعان قويدىڭ ەتىندە حولەستەرين از بولادى" دەپ، قازاقى قاراقويدىڭ ەتىن عانا جەر ەدى. جازعاندارىنىڭ ءتىلى ورىسشا بولعانىمەن، بۇكىل رۋحىنان قازاقى ءدىل، قازاقى سەمانتيكا ەسىپ تۇرار ەدى. سوندايدا ساتەكەڭە ورىس ءتىلى تارلىق قىلاتىنداي سەزىلۋشى ەدى.

كەيىن، ورىسشا جازۋعا دەن قويعانىمدا الگىندەي جارتىكەش ەكىۇدايىلىقتى ءوزىم دە باستان كەشىرگەندەي بولدىم. قۇداۋاندا، قانشا جەردەن ورىسشا سىمعا تارتقانداي ەتىپ ادەمى، ورنەكتى، شەبەر جازۋعا تىرىسقانىڭمەن، ءبارىبىر ءراسپۋتيننىڭ دەڭگەيىنە جەتە المايتىنىڭدى ىشتەي سەزىپ وتىراسىڭ. ايتەۋىر قالام الدە بىردەڭە جەتپەگەندەي جۇتىنىپ، تەتكيدى. ال قازاقشاعا كوشكەنىڭدە كوستەڭدەپ الا جونەلەدى. راحات ءبىر ءتىل شۇيگىنىنە ەنەسىڭ. بۇل جاعدايدى باۋىرجان مومىشۇلى جازىپ كەتىپتى. تۇپنۇسقاشا جىبەرسەك: "گوۆوريت نا رودنوم – ەتو زناچيت ۆىراجات سۆوي مىسلي س توي نەپوسرەدستۆەننوستيۋ، يسكرەننوستيۋ، پولنوتوي، كوتورىە نەۆوزموجنى دليا ناشەگو پوكولەنيا نا درۋگيح يازىكاح... مى ي نا رۋسسكوم يازىكە ۆىراجاەم سۆوي مىسلي پو-كازاحسكي..."

وسى ايتىلعاندى جازۋشىلىق كاسىپكە اۋدارساق، قالامگەر ءۇشىن وزگە ءتىل جۇمىس ءتىلى رەتىندە تۋعان ءتىل ەكەن دە، – مەيلى ونى قانشا جەتىك يگەرسە دە، – ال ءوزىنىڭ انا ءتىلى ناعىز شىعارماشىلىق ءتىلى بولىپ قالا بەرەدى ەكەن. باستاۋىشتا وتكىزگەن ەكى جىل مەنى قاققا جارعانداي ەدى. بۇل مەرزىم مەنى ورىس الەمىنە جاقىنداتىپ ۇلگەرگەن ەكەن. بىراق بۇدان كەيىنگى قازاقشا ەكى كلاسس تامىرىمنان ءبىرجولا ۇزىلۋىمە مۇمكىندىك بەرمەي، تابيعي ورتاممەن قايىرا تابىستىرىپتى. الدىڭعى ەكى جىلدا قۇلاعىمدى باسقا تىلگە اشا تۇرا، ول ءتىل بالا قيالىمدى ۇشتاپ ۇلگەرمەگەن ەكەن دە، وي-قيال كەيىنىرەك انا تىلىمدە ۇشتالعان. مەن سولاي ويلايمىن. قالاي بولعاندا دا، قاتەرلى وتكەلگە جەتپەي بۇرىلىپ كەتۋىم مەنى تولىق دۇبارالىقتان قۇتقارىپ قالسا كەرەك، ماشاللا...

قوشقارعا اراعا قىرىق ءتورت جىل سالىپ، ساناققاليدىڭ سەپ بولۋىمەن باردىم. الدىمەن قوشقار اتانىڭ باسىندا بولىپ، بەت سيپاپ، سوسىن اۋىلعا كەلدىك. دالىرەگى، ويران جۇرتىندا بولدىق. انەبىر جىلدارى تۇتاس اۋىلدار "پەرسپەكتيۆاسىزدار" تىزىمىنە ىلىگىپ، اي مەن كۇننىڭ امانىندا تەرى سۇيرەتكەندەي ازىپ-توزىپ، ات ارىعانداي قاۋساپ قالدى ەمەس پە. قارامايى تۇگەسىلىپ، ەندى كاپيتاليزمنىڭ تاماعىنا كولدەنەڭ سۇيەك بولىپ تۇرا قالعان قوشقار دا سولاردىڭ اياعىن قۇشىپتى. ەل اتىراۋدىڭ باسىنا، ودان دا ارمەن، سارايشىق جاققا زورلاپ كوشىرىلگەن. قوشقار دەسە جانارى دىمدانىپ سالا بەرەتىن ساناق، – باياعى دوسان اعايدىڭ "بولۆانى", بۇگىندە قاي پروەكتىڭدى دە كوزىن جۇمىپ الىپ وقي بەرەتىن مامان قۇرىلىسشى، – ءبىز وقىعان مەكتەپتىڭ جۇرتىن بىردەن تاپتى. ءبىر قاباتتى، سورعا جاقىن، گەولوگ ەكپىن اعامىزدىڭ ءۇيىنىڭ قاسىندا ەدى. قادىم زاماننىڭ قالا جۇرتى قۇساپ قورىمدانباي، جاڭادان كوشكەن ەلدەي، تاقتاي-تاستارى ايرا-جايرا بوپ جاتىر ەكەن.

مەن قوشقاردىڭ ويران جۇرتىن ۇزاق ارالادىم. ەل جوق، ءۇي جوق، اتى كارتادان وشىرىلگەن، الايدا بىلعارى باس شەنەۋنىكتىك ويلاۋ جۇيەسىن جوققا شىعارىپ، قوشقار دەيتىن ءسوز كوكىرەكتەرگە جازۋلى حاتتاي جازىلعان. اينالىپ تا كەتەيىن اققوشقارىم، مۇزداي بەسىك تايانعان، جىلاسام شوشىپ ويانعان، قۇنداقتاپ جەردەن جاي بەرگەن، ايالى قولدا تالپىنتقان، سۋ سۇراسام ءسۇت بەرگەن، قۇيرىق شايناپ، ماي بەرگەن، كوبەلەكتەي اينالىپ، ءپارۋانا بولعان باسىمنان عازيز انامنىڭ ومىراۋ سۇتىمەن كەلگەن انا ءتىلىم باردا، ونىڭ ىرعاعى مەن ىرعاڭى، بۇرماسى مەن بۇراڭى، شۇيگىنى مەن شۇراتى تۇنىعى لايلانباي امان تۇرعاندا مەن دە بارمىن، سەن دە بارسىڭ، قازاق تا بار. كۇندەردىڭ كۇنى مۇقىم قازاق ءبىر-ءبىرىن قازاق بولۋىمەن قۇتتىقتاپ جاتقاندا سەن دە، اققوشقارىم، ەڭسەڭدى تىكتەپ، قاراقورىم جۇرتىڭنان كۇلدەن قايتا جارالعان فەنيكستەي بولىپ تۇرەگەلەرسىڭ. تۇرەگەلەرسىڭ دە، اۋىلدار بولىپ عاسىرلار العا كوشەر. مىڭ العىس ساعان، قوشقارىم، سەن بولماعاندا تامىرىنان اجىراپ، كۇرەتامىرىن جوعالتقان مەن مۇندار بۇگىندە شۇلدىرلەپ، قاي قيىردا، قانداي جاعدايدا جۇرەر ەدىم؟!

ماقسات ءتاج-مۇرات

پىكىرلەر