1916 جىلعى كوتەرىلىستىڭ ءدىني سيپاتى

3998
Adyrna.kz Telegram

ورىس وتارشىلدارى قول استىنداعى حالىقتاردىڭ مادەنيەتىن جابايى، تۇرپايى دەپ باعالاپ قانا قويماي، ولارعا ءوز ادەپ-عۇرىپتارىن، ءتىلىن، حريستيان پراۆوسلاۆيەلىك كونفەسسياسىندا دا كۇشتەپ ەنگىزگىسى كەلگەنى انىق. ورىستىڭ دالا كوميسسياسىنا قىرۋشى زەرتتەۋشىلەرى «قازاقتاردىڭ دىنىندە مۇسىلماندىعىنان ماجۋسيلىعى مول، پراۆوسلاۆيە شىركەۋىنە كىرگىزۋگە ءۇمىت بار» - دەپ ويلاعانىمەن قاتتى قاتەلەسكەن، سەبەبى ءوز ءدىنىن ساتۋشىلار سانى ماردىمدى بولماعانىن كورەمىز. دەگەنمەن ءارتۇرلى ايلا-شارعىمەن، ەكونوميكالىق، يدەولوگيالىق تەتىكتەر ارقىلى  پراۆوسلاۆيەنىڭ باسىم بولۋىن قاراستىرعان. مىسالى مەدرەسە-مەكتەپتەردە ورىس ءتىلى مىندەتتى دەپ ەسەپتەلىپ، شىركەۋلەردى مەكتەپتەرگە ىقپالدى ەتىپ قويدى. «1870 جىلى ناۋرىز ايىنىڭ 26-سىندا قابىلدانعان ۇكىمەتتىڭ «بۇراتانا» حالىقتار اراسىندا ساۋاتتىلىقتى اشۋ تۋرالى ارنايى ەرەجەسىندە مەشىتتەردىڭ جانىندا اشىلعان مەكتەپتەردە ورىس ءتىلىن وقىتۋ مىندەتتى دەپ تانىلدى.» (ج.ق. قاسىمباەۆ. «قازاقستان تاريحى» الماتى. راۋان. 1997.) ءدىن جولىنداعى جاسالىپ جاتقان كوپە-كورنەۋ قيانات، ار-ۇجدان بوستاندىعى اياسى تارىلۋى قازاق حالقىنىڭ قاجىر-قايراتىن ءدىني تانىمىن قورعاۋعا باعىتتاپ، قارسىلىق بەلسەندىلىگىن ارتتىردى، ءوز ءدىنىن قولداعان تۇتاستاي اكتسيالار كورىنىس بەردى. ناۋان حازرەت (ن.تالاسوۆ), شايكە مولدا (ش. قوسشىعۇلوۆ), قۇسايىن يشان (ح. بەكيشەۆ) جانە دە باسقا ءدىني قايراتكەرلەر ءوز ءدىنىن پەتيتسيالار جازىپ قۇقىقتىڭ اۋقىمدا بەلسەندى تۇردە قورعاي باستادى.  قارسى ارەكەتتەردىڭ قانداي بولعاندىعىن ا.بايتۇرسىنوۆتىڭ «وسى كۇنگى سوتتىڭ تارتىبىندەگى كەمشىلىكتەر» اتتى ماقالاسىنداعى «...نارودنىي سوتتا ەكى اتشىعا ەھۋدي (بۇقار جەبىرەيى-اۆتور) باۋىزداعان اتتى مۇسىلمانعا ساتقانى ءۇشىن ايلىق اباقتى كەسكەن. ەكىنشى ءبىر سۋديا قۇلماعانبەت دەگەنگە شىركەۋگە دەمەۋرىن بەرگەنى ءۇشىن ەكى اي اباقتى كەسكەن.»- دەگەن ۇكىمدەر بار بولعان جولدارىنان كورۋگە بولادى. («اق جول» الماتى. جالىن. 1991.)  «كيرگيزى ۆراجدەبنو سموتريات نا پەرەحود سۆويح سوپلەمەننيكوۆ ۆ حريستيانستۆو ي ليش تولكو پريبەجيت ك ميسسيونەرۋ سو ستەپي كيرگيز دليا كرەششەنيا، كاك توتچاس نا ۋليتساح پوسەلكا ياۆلياەتسيا ۆاتاگا كيرگيزوۆ، ۆسيۋدۋ رىسكايۋششيح، چتوبى سلوۆيت بەجاۆششەگو ي ۋمچات ۆ ستەپي»-دەپ جازعان ي. بەلياەۆ اتتى ورىس ميسسيونەرلەرىنىڭ ءبىرى. 1905 جىلدىڭ ماۋسىمىندا مينيسترلەر كوميتەتىنىڭ توراعاسى گراف م. يۋ. ۆيتتەگە جولدانعان جەتىسۋ وبلىسى قازاقتارى مەن قىرعىزدارىنىڭ 11 تارماقتان تۇراتىن پەريتسياسىنىڭ 6 تارماعى ءدىن ماسەلەسىنە ارنالدى.. وندا ىستەردىڭ شاريعات بويىنشا قاراستىرىلۋى تالاپ ەتىلدى. ءدىنىن ساتقان زانادىكتەر (نەوفيتتەر) قازاق قاۋىمنان تىس دەپ ەسەپتەلىپ، ادات (عۇرىپتىق قۇقىق) جولىمەن قۋدالانعان، تۋىستىق (ۋممەلىك) قاتىناستاردان شىعارىلىپ ولسە قۇنى سۇراۋسىز دەپ ەسەپتەلگەن. مۇسىلمان قاۋىمىنىڭ ءدىني باسشىلارى ورىس ۇكىمەتى تەك اكىمشىلىك بيلىك جۇرگىزۋ ءۇشىن عانا ەمەس، سونىمەن قاتار يسلامدى تىقسىرا رۋحاني بيلىككە دە يە بولۋ ءۇشىن كەلگەنىن انىق ءتۇسىندى. وقىعاندار قاتارىندا دا ءدىني ھالگە الانداۋشىلىق ورىن الدى. م. دۋلاتۇلىنىڭ مۇراسىن زەرتەۋشىلەر دە اتاقتى «ويان، قازاق»-تاعى «جەر كەتتى، ءدىن ناشارلاپ، ءھال ھارام بوپ» جولدارىندا اقىننىڭ ءدىن تاعدىرىڭا الاڭداۋشىلىعى بولعانىن باسىپ ايتادى.

كوتەرىلىستىڭ قاي ۋاقىتتا باستالعانى تۋرالى بىرىڭعاي پىكىر جوق جانە دە قالىڭ بۇقارا بەيقۇت جاتتى دەۋ قاتە پىكىر. جارلىق شىعاتىن 1916 جىلدىڭ 25 ماۋسىمىنا دەيىن-اق ورىس وكىمەتىنە قارسى فەرگانا جازىعىندا تولقۋلار بولدى دەپ ەسەپتەلەدى، سەبەبى تۇركىستان ولكەسىنىڭ باي-ماناپتارى، ءىرى ساۋداگەرلەرى سول جىلدىڭ ءساۋىر-مامىرىندا-اق پەتروگراد بارىپ پاتشاعا سوعىس ءۇشىن قارا جۇمىسقا ادام الۋعا ءوتىنىش جاساعان. ولاردىڭ ويىنشا «ارتىق اۋىزدار» مەن «ارتىق كولدار» (قازىر دە گاستاربايتەر اتىمەن شىعارىلىپ وتىرادى) تىنىشتىقتى بۇزۋشىلاردىڭ ۇيىتقىسى ەدى. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ ىلاڭىنان مۇسىلماندار الەمىنىڭ توزۋى، قوعامدا قالىپتاسىپ تۇرعان الەۋمەتتىك-قۇقىقتىق جاعدايدى قالاماعان ءدىني ۇران شىلاۋىنا شالىنعان كلەريكالدى توپتار ورىس بيلىگىنە قارسى عازاۋاتقا شاقىردى. حالىقتار اراسىنداعى جانجالداردى شەبەر پايدالاناتىن شەتەلدىك ديۆەرسيالىق-بارلاۋ توپتارىنىڭ ءىزى ەندى دىنشىلدەر (كەيىننەن باسماشىلار قوزعالىسىنا نەگىز بولعان ناقىشبانديا تاريقاتى) اراسىنان تابىلدى. ال پاتشا جارلىعى 1916 جىلدىڭ 28 ماۋسىمىندا قازاق ەلىنە جەتكەندە تۇتانعالى تۇرعان دالانى بىردەن نارازىلىق، ازاماتتىق بويۇسىنباۋشىلىق جايلادى جانە جازالاۋ شارالارى باستالعاندا قارسىلىقتى كوڭىل-كۇي لاپ ەتە ءتۇستى. اۋەلى قىتايمەن شەكارالاس جاتقان سەمەي وبلىسى، تۇركىستان ولكەسىنىڭ ۋەزد بەن بولىستىقتارىنان باستاۋ الىپ ەل ءىشىن تارتىپسىزلىك پەن بەيبەرەكەتسىزدىك جايلادى، ال ول ءوز كەزەگىندە پاتشا ۇكىمەتىنىڭ قىتاي اپيىنىنا دەگەن زارۋلىگىن ارتتىردى، سەبەبى قىتايلىق اپيىن اعىنى ازايدى، ال اپيىن سوعىستاعى جارالىلارعا اسا قاجەت ەدى. اپيىن زارۋلىگىن سوعىس تۇسىندا رەسەيدە ەنگىزىلگەن «سۋحوي زاكون» ارتتىرا ءتۇستى، اراققا قاتىستى قاتشىلىق ماڭگىگەن ماسكۇنەمدەردى ەسەسىن اپيىننان الۋعا يتەرمەلەدى. وسىعان بايلانىستى رەسەي ۇكىمەتى شەكارالىق اۋماقتا توتەنشە جاعداي ەنگىزدى. ولكە اكىمشىلىگى. قىتايلىق انارحيالىق «گەلياو» پارتياسى قارۋ-جاراقپەن كوتەرىلىسشىلەردى قامتاماسىز ەتىپ جاتىر دەپ جوعارى جاققا مالىمدەمە بەرىپ، شۋ كوتەردى. شىنىمەن، وسى جاسىرىن ۇيىمنىڭ ءۇش مۇشەسى 1915 جىلى جەتىسۋ وبلىسىندا مونارحيالىق رەجيمدى قۇلاتۋ جونىندە ۇگىت جۇرگىزگەن.  قالىپتاسقان جاعدايدى  ۇتىمدى پايدالانۋ ويلاستىرىلىپ  «1916 جىلى بولشەۆيكتەر تاپسىرماسى بويىنشا قىرىمنان قازاق دالاسىنا جاسىرىن تۇردە» ءالىبي جانگەلدين دە كەلدى. ء(ى. داباەۆ. «جانگەلديننىڭ جۇمباق الەمى»» الماتى. 2015.)  پاتشا ۇكىمەتى «كوتەرىلىس سەبەبىن ءوزىنىڭ ءىس-ارەكەتىنەن ىزدەمەي، «تۇرىك جانە گەرمان ۇگىتىنەن»، ولاردىڭ «قازاق ىشىندەگى اگەنتەرى» - ۇلت زيالىلارىنىڭ ساياسي بەلسەندى بولىگىنەن جانە ءدىن قىزمەتكەرلەرىنەن كوردى»-دەپ جازادى م. قويگەلديەۆ. («الاش قوزعالىسى.» الماتى. سانات.1995.)

سوعىستىڭ ناتيجەسى ءدۇدامال بولىپ تۇرعان 1916 جىلدىڭ مامىر ايىندا ۇلىبريتانيا مەن فرانتسيا استىرتىن كەلىسسوزدەر ارقىلى ىدىراي باستاعان وسمان يمپەرياسىنىڭ مۇراسىن بولىسۋگە كىرىسەدى. وتارشىلدىقتىڭ جىلىگىن شاعىپ مايىن ىشكەن كولەڭكەلى ويىن شەبەرلەرى سانالاتىن ەكى ەل رەسەي انتانتاعا مۇشە بولىپ  وداق ءۇشىن قان توگىپ جاتسا دا، «ەۋروپالىق جاندارم» اتانىپ ورىكپەگەن كوڭىلدى ورىس پاتشاسىن ىستانبۇل مەن بوسفور بۇعازىنان دامەلى دەپ كەلىسسوزدى وعان بەيمالىم بولعان جاعدايدا جۇرگىزەدى. شىندىعىنا كەلگەندە ونى تاقىرعا وتىرعىزىپ كەتۋ امالى ەدى، سولاي بولدى دا. ءسويتىپ، ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستى جۇرگىزىپ جاتقانداردىڭ شىن مانىندەگى  پيعىلى دا اشىلدى - ول وتارشىل مەملەكەتتەردىڭ كۇيرەگەلى تۇرعان وسمان يمپەرياسىن شەتىنەن كەرتىپ، كەمىرىپ  ءبولىپ الىپ، مۇنايلى نارىعىنا يە بولۋ امالى عانا ەكەن. سوعىسقا كيلىككەن الىپ يمپەريالار سوعىس شىرعالاڭىنا ماتالىپ-مالتىعىپ جاتقاندا تۇرىكتەر «وسماندار داۋلەتىنىڭ» داڭقىن قايتا جاڭعىرتار مۇمكىندىك كەلىپ تۇر دەگەن جاڭساق ەسەپپەن ۇشتىك وداق جاعىندا سوعىسقا كىرىسىپ كەتتى جانە دە جاستۇرىكتەر جاڭا گەوساياسي ويىنىنىڭ باسىن باستادى. ولار وسمان داۋلەتىن جاڭعىرتۋمەن شەكتەلمەي بارشا تۇرىك حالىقتارىن بىرىكتىرەتىن ەتنودىني بىرلەستىك - ۇلى تۇران مەملەكەتىن قۇراتىن ءسات ءتۋدى دەپ تە پايىمداپ قالادى، بىراق وڭباي قاتەلەسكەندەرىن تەك كەيىنەن ءبىلدى.  استىرتىن جاسالعان سايكس-پيكو كەلىسىمى وسماندار داۋلەتىنىڭ قايتا داۋىرلەۋىن  كۇتپەستەن ارابتاردىڭ ۇلت-ازاتتىق قوزعالىسىنا تۇرتكى بەرىپ، ونى باستاپ تا جىبەردى، كەيىننەن ارتى ءدىني سيپات الىپ ۋاححابشىلار مەن تۇرىك حاليفاتشىلارىنىڭ كۇرەسىنە ۇلاستى. ال ازىرگە، اعىلشىنداردىڭ اقشاسىنا اربالعان ارابتار كەشەگى كرەست جورىقتارى كەزدەرى مەن ورتا عاسىرلاردا ءدىننىڭ بىردەن-ءبىر قۇتقارۋشىلارى مەن تىرەگى عانا ەمەس، سونىمەن بىرگە يسلام ءدىنىنىڭ ەتەك جايۋى «قاھارلى تۇرىكتەر قىلىشى» ارقاسىندا بولعانىن ۇمىتىپ تۇرىكتەردىڭ حيدجاز، نەدجد مەن شام گارنيزوندارىندا قاراۋسىز قالعان جۇزدەگەن ورىمدەي جاس ساربازدارىن قويشا باۋىزدادى. «بۇل تۋرا قۇربان ايت كەزىندەگى قان شىعاراتىن ءراسىمدى ەسكە تۇسىرەدى»-دەپ جازادى كەيىننەن تۇرىك ۇلتشىلى قۇسەين اتسىز. 1916 جىلى مۇسىلماندار الەمىنىڭ بەدەلىنىڭ كەتۋى، وسمان داۋلەتىنىڭ كۇنىنىڭ باتۋى جانە سۇلتان تاعىنىڭ شايقالۋى باسقا ولكەدە جاتقان، تۇرىك سۇلتانىن ءالى دە حاليفامىز دەپ تانيتىن مۇسىلمانداردىڭ نارازىلىعىن تۋعىزدى. ال انتانتا اسكەرى گالليپوليدە بۇعازدى باقىلاۋدا ۇستادى، ال كاۆكاز سوعىسى بارىسىندا ورىس اسكەلەرىنىڭ ەرزۇرىمدى الىپ ىستامبۇلعا باراتىن تۋرا جولعا شىعۋى وسماندار ءداۋىرىنىڭ ءجانتاسىلىم ءساتى تاياۋ ەكەنىن اڭعارتتى. بارلىق يەلىكتەرىنەن ايىرىلىپ جۇرداي  بولىپ وتىرعان وسمانلىلار  وسمان داۋلەتىن امان ساقتاپ قالۋ ۇلت قاۋىپسىزدىگى دەپ جار سالىپ،  بيلىك باسىنداعى جاستۇرىكتەر ەندى يسلامعا باسا كوڭىل بولۋگە ءماجبۇر بولدى. بۇرىن ولار ەۋروپالىقتارشا ءدىني سەنىمنىڭ ازاماتتىق بيلىكتەن ءبولىنۋىن قالاعان ەدى، بۇل كەيىننەن الاشتىڭدا باعدارلاماسىنا ەنگەنىن ءيىنى كەلىپ تۇرعاندا ايتا كەتكەن ابزال. ولاردىڭ پانتۇركىلىك جانە پانيسلامدىق يدەولوگيا  تۇجىرىمداماسى  قازاق دالاسىنا دا جەتىپ، وسىندا ۇلت-ازاتتىق قوزعالىستىڭ ورىستەۋىنە العىشارت جاسادى دەۋگە بولادى.

تاريح ساحناسىنا قازاق اتىمەن شىققان حالىق جاراتىلىسىنان مۇسىلمان ەدى.  اباي حاكىمگە قاتىستى وتكەن عاسىردىڭ 80-ءشى جىلدارىنداعى «جۇلدىز» جۋرنالىنىڭ ءبىر سانىندا بەرىلگەن ءبىر دەرەكتە قۇلا تۇزدە كەزدەيسوق كەزدەسە كەتكەن ارعى اتاسى مەن ۇلى ناعاشىسىنىڭ تومەندەگى ءبىر امانداسۋى سۋرەتتەلەدى. وسى سالەمدەسۋدەن ادامگەرشىلىك بولمىسقا، ۇلتتىق ءبىتىم مەن مۇسىلماندىق كەيىپكە نە ءتان نە ماڭىزدى ەكەننىن انىق اڭعارۋعا بولادى:

  • اسسالاۋماعالۇيكۋم!
  • ۋا اعالەيكۇم اسسالام. كىمسىڭ ؟
  • اداممىن.
  • ادام ەكەنىڭدى سالەمىڭنەن تانىپ تۇرمىن.
  • مۇسىلمانمىن.
  • مۇسىلمان ەكەنىڭدى مۇرتىڭنان تانىپ تۇرمىن.
  • قازاقپىن.
  • قازاق ەكەنىڭدى بوركىڭنەن تانىپ تۇرمىن.

قاراپايىم ءجونسۇراسۋ - قازىرگى قازاق قوعامىندا قىزۋ تالاس تۋدىرىپ، شەشىمىن تاپپاي تۇرعان ادامي قۇندىلىقتا، رۋحاني كورسەتكىشتە پەن ۇلتتىق بىرەگەيلىككە قاتىستى ولشەمدەردە نەنىڭ ىلگەرى، نەنىڭ كەيىن ەكەنىنە  ءجون كورسەتىپ تۇرعانداي.  XVIII عاسىردا قىتايدا بولعان قازاق ەلشىلەرى وزدەرىنىڭ شىعۋ تەگىمەن تانىستىرعاندا قوعام، قوتان، قوبان اتالارىمەن قاتار قوڭدىگەر دەگەن اتالارىنىڭ بارىن ايتقان. بۇل شەجىرەدەن قوندىگەر - تۇرىك سۇلتانى بارلىق مۇسىلمانداردىڭ ءدىني باسشىسى، ىستانبۇلداعى حاليفا تاعىنىڭ يەسى دەپ بىلەتىن قازاقتىڭ ءدىني تۇسىنىگىن كورەمىز.

تۇرىك سۇلتانىن قولداۋ قوزعالىسى كەيىننەن الەم مۇسىلماندارى اراسىنان، اسىرەسە ءۇندىستاندا قىزۋ قولداۋ تاۋىپ حاليفاتيستەر قوزعالىسى دەپ اتالعانى ءمالىم، ال ازىرگە بۇل ۇندەۋ سول 1916 جىلى ورىستىڭ قول استىنداعى حالىقتاردان تۇسىنىك تابا ءبىلدى دەۋگە بولادى. بۇعان دالەل تۇركىستان ولكەسىندە سول جىلدارى ءدارۋىش-ۋاعىزشىلاردىڭ «مۇسىلماناباد» (حاليفات) قۇرۋعا شاقىرۋى. ءدىن استارىن جارلىق شىققاننان كەيىن كوتەرىلىس بارىسىندا قازاق دالاسىنداعى ءداستۇرلى بيلىكتىن قالپىنا كەلتىرىلۋىندەگى حاندارمەن بىرگە شاريعات جولىمەن ۇكىم شىعاراتىن قازىلار ينستيتۋتىنىڭ جاڭعىرتىلۋىنان دا كورۋگە بولادى. ادەتتە ءدىني عۇرىپ بويىنشا قازىنى بيلىك باسىنداعى حان  نەمەسە سۇلتان تاعايىندايدى. قاراعاش بولىسىنداعى كوتەرىلىستە حانمەن قاتار قازى بيلىگى قالىپقا كەلتىرىلدى. 1917 جىلعى جەلتوقساندا ورىنبوردا وتكەن ەكىنشى جالپىقازاق سەزىنە ارنايى شاقىرىلعان شاكارىم قاجى الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قازىسى، ياعني ءبيى بولىپ سايلانعان دەگەن پىكىر بار. (د. تىلەۋبەردى. اراپ ەسپەنبەتوۆ. شاكارىم الاشوردا ۇكىمەتىنىڭ قازىسى، ياعني ءبيى بولىپ سايلانعان. Abai.kz. قازان. 2018.)  ساكەن سەيفۋللين اقمولا ءوڭىرىنىڭ كوتەرىلىسشىلەرى حانداردى، ولاردىڭ ۋازىرلەرىن دە قاجىلاردان تاعايىندادى دەگەن دەرەكتەر بەرەدى. (س.سەيفۋللين. «تار جول، تايعاق كەشۋ». .58 بەت. الماتى. «جازۋشى» 1977.)

گەرمان يمپەرياسىنىڭ ىقپالىنداعى تۇرىك-وسماندار ءۇشىن ەڭ قاۋىپتى جاۋلارى ورىستار ەدى، سوندىقتان ىستامبۇلدا بىرىڭعاي اسكەري كەڭەسشىلەردەن تۇراتىن گەرمان ميسسياسى جۇمىس ىستەدى. ءدال  وسى قالادا نەمىس ەلشىلىگىندە استىرتىن ۇيىم مۇشەلەرىمەن رەسەي يمپەرياسىن بولشەۆيكتەر كۇشىمەن ىشتەن شالۋ مەموراندۋمىنا قول قويىلادى. بىراقتا جاعداي جاستۇرىكتەر ويلاعانداي باعىتتا وربىمەدى. 1915 جىلدىڭ اياعىندا 90 مىڭدىق كاۆكاز مايدانىنداعى تۇرىكتىڭ 3-ءشى كورپۋسى تولىق جويىلىپ كەتتى. ۇرىس بارىسىندا 60 مىڭدايى تۇتقىنعا ءتۇسىپ، 30 مىڭدايى ايازدا ءۇسىپ ءولدى.  انتانتا اسكەرى گالليپوليدە تۇردى، تۇرىكتەردىڭ گەرمان ۇكىمەتىنە ارقا سۇيەۋى ارتا ءتۇستى، ويتكەنى ورىستاردىڭ سوعىستى سىلتاۋراتىپ كوزدەگەنى قاسيەتتى كونستانتينوپولدى  پراۆوسلاۆيە اعىمى اياسىنا قايتارىپ، بوسفوردى اسكەري باقىلاۋدا ۇستاۋ بولدى. سودان بولار تۇرىكتەر مۇسىلماندارعا ارنالعان ءوز ۇندەۋلەرىندە «ورىس قاۋىپىنە» قارسى سوعىسۋعا شاقىردى. مۇستافا شوقاي ءوز ەستەلىكتەرىندە سول كەزدە پەتروگرادتا كسەنوفوبيالىق كوڭىل-كۇيى كۇشەيىپ، ايا سوفيا عيماراتىنا جارتى ايدىڭ ورنىنا پراۆوسلۆيەلىك كرەستى ورناتۋ كەرەك دەگەن كلەريكالدىق ۇراندار پايدا بولدى دەپ جازادى. دەگەنمەن شىعىس مايدانىنداعى ورىس سولداتتارى اراسىن قوجىراۋشىلىق ەلەسى كەزە باستايدى كونە تۇرىكتەردەن كەلە جاتقان جالپىۇلتتىق قاۋىپ تۇسىندا بىرىگۋگە شاقىراتىن،  قۇتقارۋ ۇندەۋىن تاراتاتىن ءداستۇرى بولعانى انىق. ەجەلدەن تۇركى ءتىلدى حالىقتار ۇندەۋدى تاراتۋشىنى قايشى، قايعى نەمەسە قايقى دەپ اتاعان. بۇعان مىسال اسان قايعىنىڭ قايراتكەرلىگىمەن نەمەسە جەتى قايقىنىڭ جار سالۋىنىڭ ارقاسىندا قازاق جۇرتىنىڭ بىرىگۋى، ماڭقىستاۋدىڭ تۇركىپەندەردەن ازات ەتىلۋى. سولاردىڭ كەيپىنە ەنگەن تۇرىك-ەميسسارلارى: «مۇسىلماندار، بىزگە بيلىك ەتۋشى يسلام حاليفى - تۇرىك سۇلتانى رەسەيمەن  جانە ونى وداقتاستارىمەن سوعىسۋدا. وعان كومەكتەسۋ ءاربىر مۇسىلماننىڭ  قاسيەتتى پارىزى»-دەپ جەر- جەردى ارالاپ ۇگىت-ناسيحات جۇرگىزدى. ورىس بيلىگىنە قارسى قويۋدا اككى گەرمان-تۇرىك ناسيحاتشىلارىنىڭ ۇندەۋى شىڭجانداعى قىتاي مۇسىلماندارىنا دا جەتكەن. قاشعارداعى ورىس كونسۋلدىعى شىڭجانداعى قىتاي ۇكىمەتىنە وسى جايدا ءالسىن-ءالسىن ءدوڭ-ايبات كورسەتىپ وتىرۋعا ءماجبۇر بولدى، سەبەبى قىتايلىقتاردىڭ ورتاازيالىق مۇسىلماندارعا دەم بەرىپ وتىرۋىنىڭ ارتىندا گەرمان اگەنتەرىنىڭ ءىس-ارەكەتى تۇر دەپ كۇدىكتەندى. شىڭجاندا تۇتقىنعا ءتۇسىپ گەرمان رەزيدەنتىنىڭ (پروتەكتوراتتاعى وكىل) ارالاسۋىنىڭ ارقاسىندا امان قالعان بەس تۇرىك اگەنتى 1915 جىلدىڭ 14 شىلدەسىندە امان-ەسەن قاپالعا جەتىپ ۇگىت جۇمىسىن ەندى قازاقتار مەن قىرعىزداردىڭ اراسىندا جۇرگىزگەن. ولار ەلدەرىنە امان-ەسەن جەتكەننەن كەيىن مەمۋارلارىن جازعاندىقتان ەسىمدەرى  تۇرىك جۇرتشىلىعىنا تانىمال، تاريحقا ءمالىم.  كولەڭكەلى ساياسي ويىننىڭ بۇگە-شىگەسى تولىق اشىلىپ زەرتتەلمەگەنىن ەسكەرىپ توپشىلاپ ايتساق قاپالعا كەلىپ، جەتىسۋ قازاقتارى جانە قىرعىزداردىڭ كوتەرىلىسىنە سەپ بولعان بەس تۇرىك ەميسسارلارى، تورعاي ورتالىعىنداعى كوتەرىلىس باسشىسىنان ەندى ۋەزد كوميسسارى بولعان امانكەلدى يمانوۆتىڭ  اسكەري كەڭەسشىلەرى ىشىنەن حيدويات، جامال جانە تاعى دا ءبىر تۇرىك ازاماتىنىڭ («1916 جىل.» 197 بەت. راۋان باسپاسى. 1996.) كورىنىس بەرۋلەرى پانتۇركىلىكتىڭ ىقپالى بولدى دەگەنگە  سايادى. ولار اسكەري تۇتقىندار ما، الدە ارنايى جىبەرىلگەن ەميسسارلار ما ونى تاريحي زەرتتەۋلەر اشا جاتار دەگەن ويدامىز. نازارعا  الىناتىن جايلاردىڭ ىشىندە.ماسەلەن، سول كەزدە قىرعىزدارعا تۇرىك گەنەرالى كەلدى، ال 1916 جىلدىڭ باسىندا كوتەرىلىس باسشىسى شابدانوۆ ماقىش تۇركيادا بولىپ قايتتى دەگەن سىبىستار تاراعان.

ەسكەرۋسىز قالماي ايتىلا كەتەتىن ءجايىت - جەتىسۋ، اقمولا، تورعاي وڭىرلەرىندەگى كوتەرىلىس باسشىلارىنىڭ بۇلىكشى ەسەبىندە تۇتقىندالىپ ءولىم جازاسىنا كەسىلەتىنىن بىلسە دە، اباقتىدا وتىرسا نە ءولىم جازاسىنا بارا جاتسا دا بەس باس نامازىنىڭ بىرەۋىن دە قازا قىلماۋى ءۇشىن جەندەتتەردەن مۇرسات سۇراپ، دىندارلىق قالپىن جوعالتپاۋى. بۇل جاعداي كوتەرىلىستىڭ ونە بويىندا قازاق دالاسىنىڭ بارلىق وڭىرىندە كورىنىس بەردى. امانكەلدى ءومىرىنىڭ سوڭعى ساعاتى جاقىنىن سەزگەننەن كەيىن قۇمانمەن سۋ الدىرىپ، عۇسىل قۇيىنىپ، بەيۋاقىت بولسا دا قۇتپان نامازىن وقىپ ۇلگەرگەن. بارلىق مازاسىز عۇمىرىن ازاتتىققا ارناپ، باسىن بايگەگە تىككەن، دالانىڭ ءتول پەرزەنتى، قازاقتىڭ باتىر ۇلدارىنىڭ ءبىرى كەيكى كوكەمبايۇلى دا «شوقىندى»  بولۋدان باس تارتىپ قىزىلدار جاعىنا وتپەگەن، سول جالداما بويىنداعى  حان سايلانىپ، ساردار تاعايىندالعان، انتتاسىپ-باتالاسقان ءدىني ءجون-جوسىقتى، ءباتۋالى (كوتەرىلىسشىلەر قارۋلى كۇرەس تۋرالى ۇيعارىمدى ماملە دەمەي ءدىني ۇعىمدى ءباتۋا دەپ اتاعان) بيلىكتەن وزگەگە جۇرمەي قايسارلىقپەن قازا تاپقان.

ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس قازان توڭكەرىسىنەن كەيىن ۋاقىت تالابىنا ساي جاڭا ساتىعا كوتەرىلمەدى، كوتەرىلىسشىلەرگە ىقپال ەتۋشى، الەمدىك تاجىريبەدە قالىپتاسقان ساياسي كۇرەس ادىستەرىن يگەرگەن ءار توپتاعى زيالىلار قۇرعان ءار ءتۇرلى ساياسي پارتيالار («الاش»، «ءۇش ءجۇز» «تۇركىستان فەدەراليستەر پارتياسى») ءوزارا جاقىنداسپاي جەتەكشى ۇيىمداستىرۋشىلىق ورتالىعىن  قۇرۋ مۇمكىندىگىنە جەتپەدى. قازاقستاننىڭ ءار ءتۇرلى ايماعىنداعى كوتەرىلىس وشاقتارى ءبىر ورتالىققا باعىنعان ءبىرتۇتاس ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس دارەجەسىنە جەتە المادى، وعان جەرشىلدىك جانە رۋلىق فاكتورلارىنىڭ اسەرى ەمەس، جەرىنىڭ شالعايلىعى، حالىقتىڭ ءار ءتۇرلى اكىمشىلىكتەرگە باعىندىرىلعان بىتىراڭقى ورنالاسۋى كىنالى. ول كەزدەرى رۋلىق ينستيتۋتتاردىڭ ءىس جۇزىندە باستى فۋنكتسيالارى جۇمىس ىستەمەيتىن كەزەڭگە جەتكەن ەدى. ءترايباليزمدى كىنالى قىلۋ مەتودولوگيالىق تۇرعىدان قاتە. رۋلىق، وڭىرلىك، جۇزدىك مۇددەلەر جوق ەكەنىن بەكبولات اشەكەەۆتىڭ يسا داركەمبايۇلىنىڭ «دار الدىنداعى ءسوز» اتتى داستانىنداعى ۇزىندىدەن كورۋگە بولادى:

بەكبولات ايتقان ءسوزى ولەر شاقتا:

دۇعاي سالەم تاپسىرام كوپ دۋلاتقا،

اعايىن بىرگە تۇعان شاپىرىشتى،

البان مەن سالەم ايتام سۋان جاققا،

سالەم دە ورتا ءجۇزدىڭ بالاسىنا،

كىشى ءجۇز، ورىنبوردىڭ قالاسىنا،

اعاڭدى اسىپ وتىر الماتىدا،

زارىما قۇلاعىڭدى سالاسىڭدا.

دۇعاي سالەم ايتايىن قىرعىزىما،

جاۋعا قارسى بىرگە شاپقان جۇلدىزىما. («1916 جىل» راۋان باسپاسى.1996)

ۇلتتىڭ جەتەكشىلەرى اراسىندا اۋاجايىلۋشىلىق، اراجىكشىلدىك، سىرتقاتەبۋشىلىك پەن كەرتارتپالىق ورىن العانى راس، ساياسي الاۋىزدىق پەن ىدىراۋشىلىق دا بەلەڭ الدى. ۇلتتىق بۋرجۋازيا قارۋلى كوتەرىلىستى قولداۋعا ىقىلىستى ەمەستى، «ۆاندەيا» جەتەكشىلىگى حالىق اراسىنان شىققان رۋحاني كوسەمدەردىڭ قولىندا ەكەنىن ۇعىپ، ولاردى ىعىستىرعىسى كەلدى، كوتەرىلىستىڭ باسىپ-جانشىلۋىن كوتەرىلىستىڭ اياقتالعانى دەپ ءتۇسىنىپ ەل تىزگىنىن قولعا الۋعا تىرىستى، بۇقاراعا قاتىستى ۇستەمدارلىق (جوعارىدان قاراۋ) ۇستانىمىن وزگەرتپەدى.  ۇساق بۋرجۋازيا مەن كوتەرىلىسشىلەردىڭ ءوزى قالىپتاسقان جاعدايعا قاناعاتتانبادى، ۇلكەن بەلسەندىلىك كورسەتە باستادى، سەبەبى بۇقارا تىزگىنى ءالى دە دالا كوسەمدەرىنىڭ قولىندا ەدى، كوپ نارسە ولاردىڭ يشاراسىمەن شەشىلىپ جاتتى. بۇل  كەزىندە كەشە پاتشالىق اكىمشىلىككە ارقا سۇيەگەن  شەندىلەردى ۇرەيلەندىردى، ولار  كوتەرىلىستى قولداۋدان باس تارتىپ، كوتەرىلىستى قاجەتتى بۋرجۋازيالىق-دەموكراتيالىق سيپاتقا يە بولۋ دارەجەسىنە جەتكىزبەۋگە تىرىستى. تۇرىك پانيسلامدىعى مەن پانتۇرىكشىلدىگى دە تۇركىستاندا ءوز ماقساتىنا جەتە المادى جانە دە بۇقارا ءدىني كونتسەپتسيادان سوسلوۆيەنى جەڭۋگە باعىتتالعان تەڭدىك يدەياسىنا قۇلشۇنا كىرىستى. شاشىراڭقى جاتقان رەسەيلىك تۇركى جۇرتتارىنىڭ باسى پىسپەدى، ءبىرىن-ءبىرى تولىق تۇسىنبەدى. بۇقارا ادىلەتتى قوعام قۇرۋ ارمانىن ۇسىنعان سوتسيال-رەۆوليۋتسيونەرلەردىڭ اسەرلى دە، بىراق ونشا تۇسىنىكتى ەمەس يدەياسىنا ىلەستى. كوپشىلىگى كەدەيلەنگەن، فەودالدى-پاتريارحالدى قاتىناستاردان ءزابىر كورىپ، زاپا شەككەن قازاق ەڭبەكشىلەرىنىڭ ارمان-تىلەگىنە بولشەۆيكتەردىڭ ۇرانى سايكەس كەلدى.  بۇل تاريحي تاڭداۋ سول كەزدەگى الەم حالىقتارىنىڭ اراسىندا بەلەڭ العان  ءۇردىس، ۋاقىت تالابى ەدى. بىراق بولشەۆيكتەر سول ماقساتتارىن ىسكە اسىرۋدا  قاتال، اياۋسىز شارالارعا بارىپ، ۇلت مۇددەلەرىنەن تاپ مۇددەسىن جوعارى قويىپ حالىقتى تاعى دا جىك-جىككە ءبولىپ، تاۋەلسىزدىك تاڭى اتقاتشا دەيىن ابدەن تيتىقتاتتى...

ىدىرىس يسا بايزاقۇلى

پىكىرلەر