Orys otarshyldary qol astyndaǵy halyqtardyń mádenıetin jabaıy, turpaıy dep baǵalap qana qoımaı, olarǵa óz ádep-ǵuryptaryn, tilin, hrıstıan pravoslavıelik konfessııasynda da kúshtep engizgisi kelgeni anyq. Orystyń dala komıssııasyna qirýshi zertteýshileri «qazaqtardyń dininde musylmandyǵynan májýsılyǵy mol, pravoslavıe shirkeýine kirgizýge úmit bar» - dep oılaǵanymen qatty qatelesken, sebebi óz dinin satýshylar sany mardymdy bolmaǵanyn kóremiz. Degenmen ártúrli aıla-sharǵymen, ekonomıkalyq, ıdeologııalyq tetikter arqyly pravoslavıeniń basym bolýyn qarastyrǵan. Mysaly medrese-mektepterde orys tili mindetti dep eseptelip, shirkeýlerdi mektepterge yqpaldy etip qoıdy. «1870 jyly naýryz aıynyń 26-synda qabyldanǵan úkimettiń «buratana» halyqtar arasynda saýattylyqty ashý týraly arnaıy erejesinde meshitterdiń janynda ashylǵan mektepterde orys tilin oqytý mindetti dep tanyldy.» (J.Q. Qasymbaev. «Qazaqstan tarıhy» Almaty. Raýan. 1997.) Din jolyndaǵy jasalyp jatqan kópe-kórneý qııanat, ar-ujdan bostandyǵy aıasy tarylýy qazaq halqynyń qajyr-qaıratyn dinı tanymyn qorǵaýǵa baǵyttap, qarsylyq belsendiligin arttyrdy, óz dinin qoldaǵan tutastaı akııalar kórinis berdi. Naýan hazret (N.Talasov), Shaıke molda (Sh. Qosshyǵulov), Qusaıyn ıshan (H. Bekıshev) jáne de basqa dinı qaıratkerler óz dinin petıııalar jazyp quqyqtyń aýqymda belsendi túrde qorǵaı bastady. Qarsy áreketterdiń qandaı bolǵandyǵyn A.Baıtursynovtyń «Osy kúngi sottyń tártibindegi kemshilikter» atty maqalasyndaǵy «...narodnyı sotta eki atshyǵa ehýdı (buqar jebireıi-avtor) baýyzdaǵan atty musylmanǵa satqany úshin aılyq abaqty kesken. Ekinshi bir sýdıa Qulmaǵanbet degenge shirkeýge demeýrin bergeni úshin eki aı abaqty kesken.»- degen úkimder bar bolǵan joldarynan kórýge bolady. («Aq jol» Almaty. Jalyn. 1991.) «Kırgızy vrajdebno smotrıat na perehod svoıh soplemennıkov v hrıstıanstvo ı lısh tolko prıbejıt k mıssıonerý so stepı kırgız dlıa kreenııa, kak totchas na ýlıah poselka ıavlıaetsıa vataga kırgızov, vsıýdý ryskaıýıh, chtoby slovıt bejavego ı ýmchat v stepı»-dep jazǵan I. Belıaev atty orys mıssıonerleriniń biri. 1905 jyldyń maýsymynda Mınıstrler komıtetiniń tóraǵasy graf M. Iý. Vıttege joldanǵan Jetisý oblysy qazaqtary men qyrǵyzdarynyń 11 tarmaqtan turatyn perıııasynyń 6 tarmaǵy din máselesine arnaldy.. Onda isterdiń sharıǵat boıynsha qarastyrylýy talap etildi. Dinin satqan zánádikter (neofıtter) qazaq qaýymnan tys dep eseptelip, adat (ǵuryptyq quqyq) jolymen qýdalanǵan, týystyq (ýmmelik) qatynastardan shyǵarylyp ólse quny suraýsyz dep eseptelgen. Musylman qaýymynyń dinı basshylary orys úkimeti tek ákimshilik bılik júrgizý úshin ǵana emes, sonymen qatar ıslamdy tyqsyra rýhanı bılikke de ıe bolý úshin kelgenin anyq túsindi. Oqyǵandar qatarynda da dinı hálge alandaýshylyq oryn aldy. M. Dýlatulynyń murasyn zerteýshiler de ataqty «Oıan, qazaq»-taǵy «Jer ketti, din nasharlap, Hál haram bop» joldarynda aqynnyń din taǵdyryńa alańdaýshylyǵy bolǵanyn basyp aıtady.
Kóterilistiń qaı ýaqytta bastalǵany týraly biryńǵaı pikir joq jáne de qalyń buqara beıqut jatty deý qate pikir. Jarlyq shyǵatyn 1916 jyldyń 25 maýsymyna deıin-aq orys ókimetine qarsy Fergana jazyǵynda tolqýlar boldy dep esepteledi, sebebi Túrkistan ólkesiniń baı-manaptary, iri saýdagerleri sol jyldyń sáýir-mamyrynda-aq Petrograd baryp patshaǵa soǵys úshin qara jumysqa adam alýǵa ótinish jasaǵan. Olardyń oıynsha «artyq aýyzdar» men «artyq koldar» (qazir de gastarbaıter atymen shyǵarylyp otyrady) tynyshtyqty buzýshylardyń uıytqysy edi. Birinshi dúnıejúzilik soǵystyń ylańynan musylmandar áleminiń tozýy, qoǵamda qalyptasyp turǵan áleýmettik-quqyqtyq jaǵdaıdy qalamaǵan dinı uran shylaýyna shalynǵan klerıkaldy toptar orys bıligine qarsy ǵazaýatqa shaqyrdy. Halyqtar arasyndaǵy janjaldardy sheber paıdalanatyn sheteldik dıversııalyq-barlaý toptarynyń izi endi dinshilder (keıinnen basmashylar qozǵalysyna negiz bolǵan naqyshbandııa tarıqaty) arasynan tabyldy. Al patsha jarlyǵy 1916 jyldyń 28 maýsymynda qazaq eline jetkende tutanǵaly turǵan dalany birden narazylyq, azamattyq boıusynbaýshylyq jaılady jáne jazalaý sharalary bastalǵanda qarsylyqty kóńil-kúı lap ete tústi. Áýeli Qytaımen shekaralas jatqan Semeı oblysy, Túrkistan ólkesiniń ýezd ben bolystyqtarynan bastaý alyp el ishin tártipsizlik pen beıbereketsizdik jaılady, al ol óz kezeginde patsha úkimetiniń qytaı apıynyna degen zárýligin arttyrdy, sebebi qytaılyq apıyn aǵyny azaıdy, al apıyn soǵystaǵy jaralylarǵa asa qajet edi. Apıyn zárýligin soǵys tusynda Reseıde engizilgen «sýhoı zakon» arttyra tústi, araqqa qatysty qatshylyq máńgigen maskúnemderdi esesin apıynnan alýǵa ıtermeledi. Osyǵan baılanysty Reseı úkimeti shekaralyq aýmaqta tótenshe jaǵdaı engizdi. Ólke ákimshiligi. qytaılyq anarhııalyq «Gelıao» partııasy qarý-jaraqpen kóterilisshilerdi qamtamasyz etip jatyr dep joǵary jaqqa málimdeme berip, shý kóterdi. Shynymen, osy jasyryn uıymnyń úsh múshesi 1915 jyly Jetisý oblysynda monarhııalyq rejımdi qulatý jóninde úgit júrgizgen. Qalyptasqan jaǵdaıdy utymdy paıdalaný oılastyrylyp «1916 jyly bolshevıkter tapsyrmasy boıynsha Qyrymnan qazaq dalasyna jasyryn túrde» Álibı Jangeldın de keldi. (I. Dabaev. «Jangeldınniń jumbaq álemi»» Almaty. 2015.) Patsha úkimeti «kóterilis sebebin óziniń is-áreketinen izdemeı, «túrik jáne german úgitinen», olardyń «qazaq ishindegi agenteri» - ult zııalylarynyń saıası belsendi bóliginen jáne din qyzmetkerlerinen kórdi»-dep jazady M. Qoıgeldıev. («Alash qozǵalysy.» Almaty. Sanat.1995.)
Soǵystyń nátıjesi dúdámal bolyp turǵan 1916 jyldyń mamyr aıynda Ulybrıtanııa men Franııa astyrtyn kelissózder arqyly ydyraı bastaǵan Osman ımperııasynyń murasyn bólisýge kirisedi. Otarshyldyqtyń jiligin shaǵyp maıyn ishken kóleńkeli oıyn sheberleri sanalatyn eki el Reseı Antantaǵa múshe bolyp odaq úshin qan tógip jatsa da, «eýropalyq jandarm» atanyp órikpegen kóńildi orys patshasyn Ystanbul men Bosfor buǵazynan dámeli dep kelissózdi oǵan beımálim bolǵan jaǵdaıda júrgizedi. Shyndyǵyna kelgende ony taqyrǵa otyrǵyzyp ketý amaly edi, solaı boldy da. Sóıtip, birinshi dúnıejúzilik soǵysty júrgizip jatqandardyń shyn mánindegi pıǵyly da ashyldy - ol otarshyl memleketterdiń kúıregeli turǵan Osman ımperııasyn shetinen kertip, kemirip bólip alyp, munaıly naryǵyna ıe bolý amaly ǵana eken. Soǵysqa kılikken alyp ımperııalar soǵys shyrǵalańyna matalyp-maltyǵyp jatqanda túrikter «osmandar dáýletiniń» dańqyn qaıta jańǵyrtar múmkindik kelip tur degen jańsaq eseppen Úshtik Odaq jaǵynda soǵysqa kirisip ketti jáne de jastúrikter jańa geosaıası oıynynyń basyn bastady. Olar Osman dáýletin jańǵyrtýmen shektelmeı barsha túrik halyqtaryn biriktiretin etnodinı birlestik - Uly Turan memleketin quratyn sát týdi dep te paıymdap qalady, biraq ońbaı qateleskenderin tek keıinen bildi. Astyrtyn jasalǵan Saıks-Pıko kelisimi osmandar dáýletiniń qaıta dáýirleýin kútpesten arabtardyń ult-azattyq qozǵalysyna túrtki berip, ony bastap ta jiberdi, keıinnen arty dinı sıpat alyp ýahhabshylar men túrik halıfatshylarynyń kúresine ulasty. Al ázirge, aǵylshyndardyń aqshasyna arbalǵan arabtar keshegi krest joryqtary kezderi men orta ǵasyrlarda dinniń birden-bir qutqarýshylary men tiregi ǵana emes, sonymen birge ıslam dininiń etek jaıýy «qaharly túrikter qylyshy» arqasynda bolǵanyn umytyp túrikterdiń Hıdjaz, Nedjd men Sham garnızondarynda qaraýsyz qalǵan júzdegen órimdeı jas sarbazdaryn qoısha baýyzdady. «Bul týra qurban aıt kezindegi qan shyǵaratyn rásimdi eske túsiredi»-dep jazady keıinnen túrik ultshyly Quseın Atsyz. 1916 jyly musylmandar áleminiń bedeliniń ketýi, Osman dáýletiniń kúniniń batýy jáne sultan taǵynyń shaıqalýy basqa ólkede jatqan, túrik sultanyn áli de halıfamyz dep tanıtyn musylmandardyń narazylyǵyn týǵyzdy. Al Antanta áskeri Gallıpolıde buǵazdy baqylaýda ustady, al Kavkaz soǵysy barysynda orys áskeleriniń Erzurymdy alyp Ystambulǵa baratyn týra jolǵa shyǵýy osmandar dáýiriniń jantásilim sáti taıaý ekenin ańǵartty. Barlyq ıelikterinen aıyrylyp jurdaı bolyp otyrǵan osmanlylar Osman dáýletin aman saqtap qalý ult qaýipsizdigi dep jar salyp, bılik basyndaǵy jastúrikter endi ıslamǵa basa kóńil bólýge májbúr boldy. Buryn olar eýropalyqtarsha dinı senimniń azamattyq bılikten bólinýin qalaǵan edi, bul keıinnen alashtyńda baǵdarlamasyna engenin ıini kelip turǵanda aıta ketken abzal. Olardyń pantúrkilik jáne panıslamdyq ıdeologııa tujyrymdamasy qazaq dalasyna da jetip, osynda ult-azattyq qozǵalystyń óristeýine alǵyshart jasady deýge bolady.
Tarıh sahnasyna qazaq atymen shyqqan halyq jaratylysynan musylman edi. Abaı hákimge qatysty ótken ǵasyrdyń 80-shi jyldaryndaǵy «Juldyz» jýrnalynyń bir sanynda berilgen bir derekte qula túzde kezdeısoq kezdese ketken arǵy atasy men uly naǵashysynyń tómendegi bir amandasýy sýretteledi. Osy sálemdesýden adamgershilik bolmysqa, ulttyq bitim men musylmandyq keıipke ne tán ne mańyzdy ekennin anyq ańǵarýǵa bolady:
- Assalaýmaǵalúıkým!
- Ýa aǵaleıkúm assalam. Kimsiń ?
- Adammyn.
- Adam ekenińdi sálemińnen tanyp turmyn.
- Musylmanmyn.
- Musylman ekenińdi murtyńnan tanyp turmyn.
- Qazaqpyn.
- Qazaq ekenińdi bórkińnen tanyp turmyn.
Qarapaıym jónsurasý - qazirgi qazaq qoǵamynda qyzý talas týdyryp, sheshimin tappaı turǵan adamı qundylyqta, rýhanı kórsetkishte pen ulttyq biregeılikke qatysty ólshemderde neniń ilgeri, neniń keıin ekenine jón kórsetip turǵandaı. XVIII ǵasyrda Qytaıda bolǵan qazaq elshileri ózderiniń shyǵý tegimen tanystyrǵanda Qoǵam, Qotan, Qoban atalarymen qatar Qońdyger degen atalarynyń baryn aıtqan. Bul shejireden qondyger - túrik sultany barlyq musylmandardyń dinı basshysy, Ystanbuldaǵy halıfa taǵynyń ıesi dep biletin qazaqtyń dinı túsinigin kóremiz.
Túrik sultanyn qoldaý qozǵalysy keıinnen álem musylmandary arasynan, ásirese Úndistanda qyzý qoldaý taýyp halıfatıster qozǵalysy dep atalǵany málim, al ázirge bul úndeý sol 1916 jyly orystyń qol astyndaǵy halyqtardan túsinik taba bildi deýge bolady. Buǵan dálel Túrkistan ólkesinde sol jyldary dárýish-ýaǵyzshylardyń «musylmanabad» (halıfat) qurýǵa shaqyrýy. Din astaryn jarlyq shyqqannan keıin kóterilis barysynda qazaq dalasyndaǵy dástúrli bıliktin qalpyna keltirilýindegi handarmen birge sharıǵat jolymen úkim shyǵaratyn qazylar ınstıtýtynyń jańǵyrtylýynan da kórýge bolady. Ádette dinı ǵuryp boıynsha qazyny bılik basyndaǵy han nemese sultan taǵaıyndaıdy. Qaraǵash bolysyndaǵy kóteriliste hanmen qatar qazy bıligi qalypqa keltirildi. 1917 jylǵy jeltoqsanda Orynborda ótken ekinshi jalpyqazaq sezine arnaıy shaqyrylǵan Shákárim qajy Alashorda úkimetiniń qazysy, ıaǵnı bıi bolyp saılanǵan degen pikir bar. (D. Tileýberdi. Arap Espenbetov. Shákárim Alashorda úkimetiniń qazysy, ıaǵnı bıi bolyp saılanǵan. Abai.kz. qazan. 2018.) Sáken Seıfýllın Aqmola óńiriniń kóterilisshileri handardy, olardyń ýázirlerin de qajylardan taǵaıyndady degen derekter beredi. (S.Seıfýllın. «Tar jol, taıǵaq keshý». .58 bet. Almaty. «Jazýshy» 1977.)
German ımperııasynyń yqpalyndaǵy túrik-osmandar úshin eń qaýipti jaýlary orystar edi, sondyqtan Ystambulda biryńǵaı áskerı keńesshilerden turatyn german mıssııasy jumys istedi. Dál osy qalada nemis elshiliginde astyrtyn uıym múshelerimen Reseı ımperııasyn bolshevıkter kúshimen ishten shalý memorandýmyna qol qoıylady. Biraqta jaǵdaı jastúrikter oılaǵandaı baǵytta órbimedi. 1915 jyldyń aıaǵynda 90 myńdyq kavkaz maıdanyndaǵy túriktiń 3-shi korpýsy tolyq joıylyp ketti. Urys barysynda 60 myńdaıy tutqynǵa túsip, 30 myńdaıy aıazda úsip óldi. Antanta áskeri Gallıpolıde turdy, túrikterdiń german úkimetine arqa súıeýi arta tústi, óıtkeni orystardyń soǵysty syltaýratyp kózdegeni qasıetti Konstantınopoldy pravoslavıe aǵymy aıasyna qaıtaryp, Bosfordy áskerı baqylaýda ustaý boldy. Sodan bolar túrikter musylmandarǵa arnalǵan óz úndeýlerinde «orys qaýipine» qarsy soǵysýǵa shaqyrdy. Mustafa Shoqaı óz estelikterinde sol kezde Petrogradta ksenofobııalyq kóńil-kúıi kúsheıip, Aııa Sofııa ǵımaratyna jarty aıdyń ornyna pravoslvıelik kresti ornatý kerek degen klerıkaldyq urandar paıda boldy dep jazady. Degenmen shyǵys maıdanyndaǵy orys soldattary arasyn qojyraýshylyq elesi keze bastaıdy Kóne túrikterden kele jatqan jalpyulttyq qaýip tusynda birigýge shaqyratyn, qutqarý úndeýin taratatyn dástúri bolǵany anyq. Ejelden túrki tildi halyqtar úndeýdi taratýshyny qaıshy, qaıǵy nemese qaıqy dep ataǵan. Buǵan mysal Asan Qaıǵynyń qaıratkerligimen nemese jeti qaıqynyń jar salýynyń arqasynda qazaq jurtynyń birigýi, Mańqystaýdyń túrkipenderden azat etilýi. Solardyń keıpine engen túrik-emıssarlary: «Musylmandar, bizge bılik etýshi ıslam halıfy - túrik sultany Reseımen jáne ony odaqtastarymen soǵysýda. Oǵan kómektesý árbir musylmannyń qasıetti paryzy»-dep jer- jerdi aralap úgit-nasıhat júrgizdi. Orys bıligine qarsy qoıýda ákki german-túrik nasıhatshylarynyń úndeýi Shyńjandaǵy qytaı musylmandaryna da jetken. Qashǵardaǵy orys konsýldyǵy Shyńjandaǵy qytaı úkimetine osy jaıda álsin-álsin dóń-aıbat kórsetip otyrýǵa májbúr boldy, sebebi qytaılyqtardyń ortaazııalyq musylmandarǵa dem berip otyrýynyń artynda german agenteriniń is-áreketi tur dep kúdiktendi. Shyńjanda tutqynǵa túsip german rezıdentiniń (protektorattaǵy ókil) aralasýynyń arqasynda aman qalǵan bes túrik agenti 1915 jyldyń 14 shildesinde aman-esen Qapalǵa jetip úgit jumysyn endi qazaqtar men qyrǵyzdardyń arasynda júrgizgen. Olar elderine aman-esen jetkennen keıin memýarlaryn jazǵandyqtan esimderi túrik jurtshylyǵyna tanymal, tarıhqa málim. Kóleńkeli saıası oıynnyń búge-shigesi tolyq ashylyp zerttelmegenin eskerip topshylap aıtsaq Qapalǵa kelip, Jetisý qazaqtary jáne qyrǵyzdardyń kóterilisine sep bolǵan bes túrik emıssarlary, Torǵaı ortalyǵyndaǵy kóterilis basshysynan endi ýezd komıssary bolǵan Amankeldi Imanovtyń áskerı keńesshileri ishinen Hıdoıat, Jamal jáne taǵy da bir túrik azamatynyń («1916 jyl.» 197 bet. Raýan baspasy. 1996.) kórinis berýleri pantúrkiliktiń yqpaly boldy degenge saıady. Olar áskerı tutqyndar ma, álde arnaıy jiberilgen emıssarlar ma ony tarıhı zertteýler asha jatar degen oıdamyz. Nazarǵa alynatyn jaılardyń ishinde.máselen, sol kezde qyrǵyzdarǵa túrik generaly keldi, al 1916 jyldyń basynda kóterilis basshysy Shabdanov Maqysh Túrkııada bolyp qaıtty degen sybystar taraǵan.
Eskerýsiz qalmaı aıtyla ketetin jáıit - Jetisý, Aqmola, Torǵaı óńirlerindegi kóterilis basshylarynyń búlikshi esebinde tutqyndalyp ólim jazasyna kesiletinin bilse de, abaqtyda otyrsa ne ólim jazasyna bara jatsa da bes bas namazynyń bireýin de qaza qylmaýy úshin jendetterden mursat surap, dindarlyq qalpyn joǵaltpaýy. Bul jaǵdaı kóterilistiń óne boıynda qazaq dalasynyń barlyq óńirinde kórinis berdi. Amankeldi ómiriniń sońǵy saǵaty jaqynyn sezgennen keıin qumanmen sý aldyryp, ǵusyl quıynyp, beıýaqyt bolsa da qutpan namazyn oqyp úlgergen. Barlyq mazasyz ǵumyryn azattyqqa arnap, basyn báıgege tikken, dalanyń tól perzenti, qazaqtyń batyr uldarynyń biri Keıki Kókembaıuly da «shoqyndy» bolýdan bas tartyp qyzyldar jaǵyna ótpegen, sol Jaldama boıyndaǵy han saılanyp, sardar taǵaıyndalǵan, anttasyp-batalasqan dinı jón-josyqty, bátýáli (kóterilisshiler qarýly kúres týraly uıǵarymdy mámle demeı dinı uǵymdy bátýá dep ataǵan) bılikten ózgege júrmeı qaısarlyqpen qaza tapqan.
Ult-azattyq kóterilis qazan tóńkerisinen keıin ýaqyt talabyna saı jańa satyǵa kóterilmedi, kóterilisshilerge yqpal etýshi, álemdik tájirıbede qalyptasqan saıası kúres ádisterin ıgergen ár toptaǵy zııalylar qurǵan ár túrli saıası partııalar («Alash», «Úsh júz» «Túrkistan federalıster partııasy») ózara jaqyndaspaı jetekshi uıymdastyrýshylyq ortalyǵyn qurý múmkindigine jetpedi. Qazaqstannyń ár túrli aımaǵyndaǵy kóterilis oshaqtary bir ortalyqqa baǵynǵan birtutas ult-azattyq kóterilis dárejesine jete almady, oǵan jershildik jáne rýlyq faktorlarynyń áseri emes, jeriniń shalǵaılyǵy, halyqtyń ár túrli ákimshilikterge baǵyndyrylǵan bytyrańqy ornalasýy kináli. Ol kezderi rýlyq ınstıtýttardyń is júzinde basty fýnkııalary jumys istemeıtin kezeńge jetken edi. Traıbalızmdi kináli qylý metodologııalyq turǵydan qate. Rýlyq, óńirlik, júzdik múddeler joq ekenin Bekbolat Áshekeevtiń Isa Dárkembaıulynyń «Dar aldyndaǵy sóz» atty dastanyndaǵy úzindiden kórýge bolady:
Bekbolat aıtqan sózi óler shaqta:
Duǵaı sálem tapsyram kóp Dýlatqa,
Aǵaıyn birge túǵan Shapyryshty,
Alban men sálem aıtam Sýan jaqqa,
Sálem de Orta júzdiń balasyna,
Kishi júz, Orynbordyń qalasyna,
Aǵańdy asyp otyr Almatyda,
Zaryma qulaǵyńdy salasyńda.
Duǵaı sálem aıtaıyn qyrǵyzyma,
Jaýǵa qarsy birge shapqan juldyzyma. («1916 jyl» Raýan baspasy.1996)
Ulttyń jetekshileri arasynda aýajaıylýshylyq, arajikshildik, syrtqatebýshilik pen kertartpalyq oryn alǵany ras, saıası alaýyzdyq pen ydyraýshylyq da beleń aldy. Ulttyq býrjýazııa qarýly kóterilisti qoldaýǵa yqylysty emesti, «vandeıa» jetekshiligi halyq arasynan shyqqan rýhanı kósemderdiń qolynda ekenin uǵyp, olardy yǵystyrǵysy keldi, kóterilistiń basyp-janshylýyn kóterilistiń aıaqtalǵany dep túsinip el tizginin qolǵa alýǵa tyrysty, buqaraǵa qatysty ústemdarlyq (joǵarydan qaraý) ustanymyn ózgertpedi. Usaq býrjýazııa men kóterilisshilerdiń ózi qalyptasqan jaǵdaıǵa qanaǵattanbady, úlken belsendilik kórsete bastady, sebebi buqara tizgini áli de dala kósemderiniń qolynda edi, kóp nárse olardyń ısharasymen sheshilip jatty. Bul kezinde keshe patshalyq ákimshilikke arqa súıegen shendilerdi úreılendirdi, olar kóterilisti qoldaýdan bas tartyp, kóterilisti qajetti býrjýazııalyq-demokratııalyq sıpatqa ıe bolý dárejesine jetkizbeýge tyrysty. Túrik panıslamdyǵy men pantúrikshildigi de Túrkistanda óz maqsatyna jete almady jáne de buqara dinı konepııadan soslovıeni jeńýge baǵyttalǵan teńdik ıdeıasyna qulshuna kiristi. Shashyrańqy jatqan reseılik túrki jurttarynyń basy pispedi, birin-biri tolyq túsinbedi. Buqara ádiletti qoǵam qurý armanyn usynǵan soıal-revolıýıonerlerdiń áserli de, biraq onsha túsinikti emes ıdeıasyna ilesti. Kópshiligi kedeılengen, feodaldy-patrıarhaldy qatynastardan zábir kórip, zapa shekken qazaq eńbekshileriniń arman-tilegine bolshevıkterdiń urany sáıkes keldi. Bul tarıhı tańdaý sol kezdegi álem halyqtarynyń arasynda beleń alǵan úrdis, ýaqyt talaby edi. Biraq bolshevıkter sol maqsattaryn iske asyrýda qatal, aıaýsyz sharalarǵa baryp, ult múddelerinen tap múddesin joǵary qoıyp halyqty taǵy da jik-jikke bólip, táýelsizdik tańy atqatsha deıin ábden tıtyqtatty...
Ydyrys Isa Baızaquly
