ءار حالىقتىڭ ءوزىنىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارى بولادى. سول قۇندىلىقتارىن ەرەكشەلەندىرىپ تۇراتىن ءتىلى، ءدىنى، ءدىلى جانە ءداستۇرى. ءداستۇر كەز-كەلگەن حالىقتىڭ ەجەلدەن قالىپتاسقان مادەني شارۋاشىلىق ءتاسىلى، ءومىر تىرشىلىگىن ايقىنداپ،ءبارى بەلگىلى ءبىر دارەجەدە ورنىققان جۇيەسىنىڭ بارلىعىن كورسەتەدى. ءداستۇر - حالىقتىڭ ءومىر ءسۇرۋ تاجىربيەسىنىڭ جيىنتىعى. حالىقتىڭ سونىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى-ۇلتتىڭ شابىتىنىڭ شىرقاۋ بيىكتىگىنە شىققاندا كورىنەتىن جىراۋلىق ءداستۇرى،ودان جىر بولىپ توگىلىپ جاتقان جاسامپازدىعىن كورسەتۋىمەن ءدۇيىم ەلدى كەسەك ىسكە جۇمىلدىرىپ ۇلى حارەكەتتەرگە ءىس-قيمىلدارعا باستاپ،ەلدىڭ تاريح-مادەني جولىندا ۇلتتىق ساناسىندا ساقتالىپ كيەلى ۇستانىمداردى انىقتايدى.
ءداستۇر -داۋالى جول، داستۇردەن جاڭىلۋ-جولدان تايۋ. نەبىر ۇلى ءىس-اركەتتەردى ستراتەگيالىق ماڭىزدى جورىقتاردى ۇيىمداستىراتىن ەلدىكتى ساقتاپ، جەردى قورعاۋدا اتا-بابا ءداستۇرىنىڭ ورنى ەرەكشە،وزدەرىنەن الدە قايدا كوپ دۇشپاندىرىن دۇرلىكتىرىپ ولاردان باسىم ءتۇسىپ وتىرۋىنىڭ سەبەبى، سانىنىڭ كوپتىگىنەن ەمەس،اتا-بابا داستۇرىنە ادالدىعىنان،كىسىلىك سانانىڭ بيىكتىگىنەن ەكەنىن تاريحتان جاقسى بىلىەمىز. ال قازاق حالقىنىڭ رۋحىنىڭ كۋاتتىلىعى قۇدايعا دەگەن سەنىمدە. قۇدايعا دەگەن سەنىمدى ىنتالاندىراتىن قۇبىلىس- ءدىن. قازاق ۇلتىنىڭ تابيعي بولمىسىنا ءتان رۋحاني باسىمدىلىق دەڭگەيدە قالىپتاسقان تىرشىلىكتىڭ وزەگى ءدىن دەپ تۇسىنەمىز. ءدىني سانا نەگىزىندە قالىپتاسقان ادەت-عۇرىپ، ءجون-جورالعىلار سالت-داستۇرمەن تىكەلەي بايلانىستا.
ءداستۇردىڭ دىندەگى ورنى ەرەكشە. قازاق حالقىنىڭ دۇنيەتانىمىمەن ساباقتاسىپ جاتقان سالت-داستۇرلەرى يسلام ءدىنىنىڭ قازاق دالاسىنا ەنۋىمەن كىرىپ، وزىندىك ەرەكشەلىگىن كورسەتەدى. ادەت-عۇرپى، ادەبيەتى مەن مادەنيەتى مۇسىلماندىققا بەيىمدەلىپ، اقىرىندا يسلام ءدىنى حالىقتىڭ دىلىمەن بىتە قايناسىپ ۇلتتىق بولمىسىنىڭ وزەگىنە اينالدى. وسىعان ساي يسلام شاريعاتى دۇرىس جولدى تاڭداۋىمەن ىزگى مۇراتتاردى بەكىتىپ، جاعىمسىز مىنەز-قۇلىقتاردان ارىلتىپ كىسىلىك قادىر-قاسيەتتى نىعايتتى. سوندىقتان مۇسىلمان حالقىنداعى داستۇرلەردى ەلەپ-ەكشەيتىن باستى بەزبەن شاريعات بولىپ سانالادى.
حالىق ۇستانعان دۇرىس ادەت-عۇرىپتار يسلام زاڭناماسىنداعى قۇقىقتىق نورمالاردىڭ باستاۋلارىنىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى.اللا تاعالا قۇراندا: «عافۋ جولىن ۇستا، عۇرىپپەن ءامىر ەت جانە نادانداردان تەرىس اينال»،-دەپ بۇيىرعانˡ. وسى سەبەپتى ءدىن دەگەنىمىز ءدىل مەن ءداستۇردىڭ نەگىزى بولىپ سانالادى. ەل باسىمىزدىڭ ءبىر سوزىندە «ادامنىڭ ساناسىندا ءدىنى جانە ۇلتتىق سەزىمدەرى ءاردايىم تىعىز استاسىپ جاتادى»دەگەن. راسىندا دا، سانادا ساقتالعان سالت-ءداستۇردىڭ ورنى ەركشە.تاعى ءبىر تۇسىنگەنىمىز ءداستۇر مەن مادەنيەت ءدىننىڭ ىقپالىمەن وركەندەپ وزىندىك دامۋىنا ءدىننىڭ ىقپالى مول ەكەنىن تۇسىندىرەدى.
سالت-ءداستۇر قۇران مەن سۇننەت ماتىنىندە، قۇپتالعان شاريعاتپەن بەكىتىلىپ قويعان ۇكىمدەرگە قارسى كەلمەۋى ءتيىس يمام ءسارحاسيدىڭ «قۇران مەن سۇننەتكە قارسى كەلگەن كەز-كەلگەن سالت ەسەپكە الىنبايدى»دەگەن تۇجىرىمى جوعارىدا ايتىلعاندى وي جۇزىندە دالەلدەي تۇسەدى. ادەت-عۇرىپ سيرەك كەزدەسەتىن ەمەس،كەڭ تاراعان بولۋى قاجەت يمام سۋيۋتي «سالت-ءداستۇر قوعامدىق ورتادا مويىندالعان بولسا عانا سانالادى، ال ەگەر قوعامدا ايقىن قولدانىستا بولماسا ەسەپكە الىنبايدى»دەيدى. جانە دە سالت-ءداستۇر بىزگە اتا -بابالارىمىزدان جەتكەن كۇندەلىكتى ءومىر قولدانىسىنداعى ءداستۇر بولۋى قاجەت. سەبەبى، سالت-ءداستۇر ۋاقىتتان-ۋاقىتقا،حالىقتان-حالىققا اۋىسىپ كەلە بەرەدى. «ساياسات كۇندە وزگەرەدى،ال ءدىن-ماڭگىلىك»، - دەپ قۇرمەتتى ەل باسىمىز اتاپ وتكەندەي،قانشا عاسىرلار ءوتىپ،قانشا قوعامدىق فورماتسيالار وزگەرىسكە تۇسسەدە ءدىني قۇندىلىقتار سول كۇيى قالادى دا ۇراپقتان-ۇرپاققا وزگەرىسسىز اۋىسىپ وتىرادى. ءدىن ادامداردى تەرىس ادەتتەردەن،اداسقانداردىڭ جولىنا ىلەسپەۋدى،حارامعا قول سالماۋدى،وتىرىك ايتپاۋدى، جەمقورلىق، پاراقورلىق، ىسىراپشىلدىق دەگەن زياندى نارسەلەردەن مۇسىلمانشىلدىق داستۇرگە قايشى كەلەتىن جامان ادەتتەردەن بويىڭدى اۋلاق ۇستاۋعا ۇيرەتەدى.
قازىرگى قازاق قوعامىندا ورىن الىپ جاتقان كولەڭكەلى كورىنىستەردىڭ ءبىرى جات ءدىني اعىمداردىڭ حالىقتىق داستۇرگە قايشى ەكەندىگىن ايتۋعا بولادى. ولاردىڭ شاشباۋىن كوتەرىپ جۇرگەن قاراكوز قارىنداستارىمىز،اعا-باۋىرلارىمىزدىڭ ارەكەتتەرى جۇرەكتى اۋىرتادى. يسلامدى بىلاي قويعاندا كۇندەلىكتى ءومىر ءسۇرۋ تاجىربيەسى سانالاتىن ءداستۇردى مۇلدەم جوققا شىعارۋشىلار كەڭ ەتەك الۋدا. ءداستۇر مەن ءدىننىڭ ارا-جىگىن اجىراتىپ جاتپايدى. سەبەبى، ولاردىڭ باسىم كوپشىلىگىندە ءدىني ساۋاتسىزدىق ورىن الىپ جاتقانىن كورەمىز. قازاق سالت-داستۇرلەرىنىڭ دەنى دىنگە قايشى كەلمەيدى. بىراق قازىرگى قوعامىمىزدا مۇسىلمانشىلدىققا جات كەيبىر ادەتكە اينالعان جاعىمسىز ىستەر كەزدەسەدى. سونىڭ ءبىرى اداسقانداردىڭ جولىنا ىلەسۋ. قازىرگى قازاق حالقىندا كەزدەسەتىن كەلەڭسىز كورىنىستەردىڭ ءبىرى جات ەلدىڭ تۇرمىستىق سالتتارىن،مادەني قۇندىلىقتارىن تالعامسىز الا بەرۋ. ءدىنى مەن تانىمى مۇلدە باسقا ءبىر حالىقتاردىڭ قانسىق بولعان داعدى-عۇرىپتارىن،تەرىس قىلىقتارىن تاڭسىق كورىپ،سالت-ساناعا ەنگىزۋدىڭ زاردابى زور. بۇل ءبىزدىڭ بولمىسىمىزدان،قازاقلىق مىنەز -قۇلقىمىزدان اجىراتاتىن،قۇردىمعا اپاراتىن جول. ەلدىك ەرەكشەلىكتى ءجون-جوسىقتى،تاربيە-تاعىلىمدىق ءداستۇرى ىقپال،تالاپ،سىنشىلدىق سياقتى ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى جاڭعىرتۋ اياسىندا ءوزىمىزدىڭ ءتول تاريحىمىزدى جيىرما ءبىرىنشى عاسىرعا لايىقتاپ ناسيحاتتاي ءبىلۋىمىز كەرەك. وتكەنگە سالاۋات،كەلەشەك ۇرپاققا وسىنىڭ ءبارى امانات،دەگەن ۇراندى نەگىزىگە الا وتىرىپ قازىرگى جاستاردىڭ ساناسىنان ۇمىت قالىپ قولدانىستان شەت قالعان ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزدى دارىپتەۋ كەرەك. سالت-ءداستۇردى ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىرۋ ءۇشىن ءاربىر قازاق وزىنەن باستاۋ كەرەك. ارينە ونى جاڭعىرتۋ وڭاي ەمەس. كەز-كەلگەن ۇلت ءوزىنىڭ ۇرپاعىن سانالى-سالاۋاتتى بولعانىن قالايدى. توبرلىق مادەنيەت جايلاعان قوعامدا داڭعازارلىق القىن-جۇلقىن مىنەز وزبىرلىق سياقتى قۇبىلىستار ۇرپاق ساناسىنا كەرى ىقپال تيگىزۋدە. توبىرلىق سانا-وزىندىك پىكىرى جوق،كىم نە ايتسا سوعان ەرىپ كەتەدى. قوعامدا وسىعان قارسى تۇراتىن توسقاۋىل بارما؟ ارينە بار ول اتا -بابامىز قالىپتاستىرعان سالتىمىزبەن تاربيەلىك ماندەگى قاعيدالار ياعني ونەگەلىك دەڭگەيدەگى عۇرىپتارىمىز بىراق ۇرپاق ساناسىنا ءسىڭىستى بولىپ جاتىر ما؟ ماسەلە وسىندا. قازىرگىنىڭ بالاسى“اقىلدى تەمىر توردىڭ ءسوڭىندا”بىلىمنىڭ ءنارىن باستى ۇرپاق زەردەسىنە توقيدى ءوزى بىلەدى دەۋ اعاتتىق.كومفيۋتەردى يگەرۋ ماماندىقتى يگەرۋمەن بايلانىستى ال قوعام مەن مەملەكەتتە وتباسىندا ەڭ اۋەلى“ادام بولۋى قاجەت”اباي ءوز زامانىندا ەل ىشىندە كەلەڭسىز كەمشىلىكتەردى كورە ودان قۇتىلۋ جولىن امالىن جانە ەمى رەتىندە “ادام ءبول”پرينتسپىن ايتىپ كەتتى. ءدال قازىرگى اقشا مەن پايدا دۇنيە بايلىق قۇندىلىقتار ارسىزدانا العا شىققان ۋاقىتتا يماندىلىقتى ناسيحاتتايتىن باعدارعانا قازاقي بولمىسىمىزدى ساقتاپ قالۋعا ىقپال ەتەدى.وتباسىنان باستاپ جوعارعى وقۋ ورىندارىندا ونەگەلى تاربيەسى باستى ورىندا بولۋى كەرەك. سەبەبى، بۇگىنگى بالا ەرتەڭگى ازامات،ونىڭ وزىندىك كوز-قاراسى ۇستانىمى يماندىلىق قاسيەتتەرى بار ازامات بولۋى ءتيىس. قوعام مەن مەملەكەتتە تاربيە ماسەلەسىدە ەڭ الدىمەن ادام بول، مامان بول ءپرينتسپىن قالىپتاستىرۋ قاجەت.
جۇرەكتىڭ كوزى اشىلسا
حاقتىقتىڭ تۇسەر ساۋلەسى
ىشتەگى كىردى قاشىرسا
ادامنىڭ شەگىنەر كەۋدەسى -دەپ اباي اتامىز ايتقانداي،ءداستۇرلى دىنىنەن،ءدىلى مەن تىلىنەن،ادەت-عۇرپىنان اجىراعان ەلدىڭ بولاشاعى جوق. سول ءۇشىن رۋحاني قۇندىلىقتارىمىزدى قۋاتتاي بىلگەنىمىز ءجون.تاۋەلسىز قازاق ەلىنىڭ ۇستانعان باعىت-باعدارىنىڭ دۇرىستىعىن،اتا-بابا جولىنان اينىماعاندىعىن بىلدىرەدى. قازاقتىڭ سالت- ءداستۇرى ول ءبىزدىڭ ءدىنىمىز ياعني يسلام ءدىنىن قازاقتىڭ سالت-ءداستۇرىنسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان ءبىزدىڭ ءدىنىمىز،ول ءبىزدىڭ سالتىمىز. ەگەردە ءبىز سالتىمىزدى جوعالتساق وندا قازاقيلىعىمىزدى جوعالتامىز،قازاقيلىعىمىزدى ساقتاۋ ءۇشىن اتا-بابادان مۇرا بولىپ قالعان داستۇر قۇندىلىعىمىزدى شاما-شارقىنشا كەلەشەك ۇرپاققا ناسيحاتتاپ جەتكىزىپ كەتۋ ءبىزىڭ ۇلت الدىنداعى بورىشىمىز. وسى تۇرعىدان العاندا ءدىن مەن ءداستۇر ساباقتاستىعىن،سالت-سانا مەن ءدىني تانىمنىڭ ءبىر ارنادا توعىساتىندىعىن سەنىمدى تۇردە ايتا الامىز.
سالت-داستۇردەن دىنىمە كەلمەس زيان
يسلامي ءنار بەرسە وسكەن ۇياڭ
ءدىنىن سالتىن ءداستۇرىن بىلگەن بالا
قاي ورتادا جۇرسەدە بولماس ۇياڭ
ۇلتىن سۇيسە ءداستۇرىن قۇرمەتتەيدى
دۇشپاندارىم ورتادا جۇرسە مەيلى
دىنمەن ءداستۇر قازاققا ەگىز ۇعىم
ءبولىپ-جارىپ جۇرگەندەر وپىق جەيدى
ءداستۇر سالتىم حالقىمنىڭ قازىناسى
يسلامنىڭ جۇزىندە تۇر ار يباسى
ءدىنىن سالتىن-ءداستۇرىن ءپىر تۇتاتىن
قازاعىمنىڭ مىزعىماس قاعيداسى
اتا ءدىنىم داستۇردەن الشاق ەمەس
ۇلىلىردى ۇلىقتاپ الساڭ كەڭەس
شولتىرايتىپ بالاقتى كەسكەنمەنەن
بولمىسىنا قازاقتىڭ استە كەلمەس
ءداستۇر ءدىنىم بايلىعىم ماقتانىشىم
اقيقاتتىڭ جولىنا اپاراتىن
باتىس جاققا ەلىكتەپ جۇرگەندەردەن
كۇنىم جەتتى اعايىن ساقتاناتىن
ءدىنى بۇزىق ءداستۇردى مويىنداماس
قانا بۇزىق ۇلت ءۇشىن ۋايىمداماس
اۋىرۋدى جاسىرعان ولەت دەيدى
اشىق ايتسام ءمىنىمدى ايىپ بولماس- دەپ توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنىن وسىنداي ءبىر ورنەكتى عيبراتتى ولەڭ جولىمەن جەتكىزگىم كەلەدى.
انۋاربەك ەركەجان
