ادام پايدا بولعالى بەرى امان قالۋ، تاماق تابۋ، ۇرپاق جالعاستىرۋ ماقساتىمەن ومىرىنە لايىقتى، قاجەت، پايدالى قۇرالدار مەن امالداردى ويلاپ تاۋىپ، قولدانىپ، جەتىلدىرىپ، سالت داستۇرگە اينالدىرىپ وتىرعان. سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇزدىكتەرى تالاي مىڭ جىل بويى ساباقتاستىق ارقاسىندا ساقتالىپ، قولدانىپ كەلگەن. بىزگە جەتكەن قۇندىلىقتاردىڭ كوبىنىڭ ءمانى تۇسىنىكسىز سياقتى بولعاندىقتان قاجەتسىز بولىپ كورىنەدى. ولاردان باس تارتۋ وڭاي سياقتى. ءجاي ىرىمدار، ءجاي ادەت دەپ اينالىپ كەتۋگە بولاتىن سياقتى. بىراق، ادامزات دامۋ جولىندا قۇندىلىعىن جوعالتىپ، قاجەتسىز بولىپ قالعان امالداردان عانا باس تارتاتىن. سول سەبەپتەن ءبىز الدىمەن بىزگە جەتكەن ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى سۇرىپتاپ، سولاردىڭ ءمانىن، ماڭىزدىلىعىن ءتۇسىنىپ، سوسىن عانا ۇلىقتاۋعا، نە جويۋعا رۇقسات الۋىمىزعا بولادى.
مىسالى، «قانعا قان» دەگەن «كەك قايتارۋ» سالتى ءالى كۇنگە دەيىن ءبىراز ەلدە ساقتالعان. بۇل سالت بىر جاعىنان ادامعا قيانات جاساۋدان باس تارتۋعا ماجبۇرلەسە، ەكىنشى جاعىنان كەي ءبىر كەزدە توقتامايتىن سوعىستارعا سەبەپ بولىپ، تالاي ەلدى جويىپ جىبەرگەن. قازاقتا بۇل سالتتى بيلەر سوتى ارقىلى «قۇنىن قايتارۋ» سالتىمەن اۋىستىرعان. سودان ءالى كۇنگە دەيىن «اكەڭنىڭ كوز قۇنى قالىپ پە ەدى؟» - دەگەن ءسوز تىركەسى بار، ونى سوزىلىپ نە شيەلەنىسىپ كەتكەن داۋدا ايتادى كوبىنە.
ارحەولوگتار مەزوليت ب.د.د. 12-15 مىڭ جىلدار، نەوليت ب.د.د. 6-5 مىڭ جىلدارىنىڭ ءىزىن قازاقستان جەرىنەن تاۋىپ ايقىنداپ جاتىر [http://tak-to-ent.net/publ/9-1-0-192]. ماتەريالدىق ەمەس ءىزدى ولار تابا المايدى، بىراق، ساباقتاستىق ارقىلى وتكەننىڭ رۋحاني ءىزىن ءبىزدىڭ داستۇرلەردەن كورۋگە بولادى. جالعىز وسكەن اعاشقا ماتا جولاعىن بايلاۋ ءداستۇرى نەوليت كەزەڭىنەن بۇگىنگە دەيىن جەتكەن ەكەن. ول تۋرالى الەمگە ايگىلى رۋمىن، امەريكالىق عالىم، ءدىن تانۋشى، فيلوسوف ميرچا ەليادە (Mircea Eliade) (1907-1986) «يستوريا ۆەرى ي رەليگيوزنىح يدەي. توم 1. وت كامەننوگو ۆەكا دو ەلەۆسينسكيح ميستەري» عىلىمي ەڭبەگىندە جازادى. نەوليت كەزىندە «ميروۆوە دەرەۆو» - «قاسيەتتى اعاش» دەگەن تۇسىنىك بولىپتى. سول اعاش ءۇش (ولگەندەر، تىرىلەر، قۇداي) الەمدەرىن بايلانىستىرادى. سول ارقىلى وسى دۇنيەدە ءومىر سۇرگەن ادامدار ولگەندەر الەمىنە، قۇداي الەمىنە بارىپ كەلە الادى ەكەن. «ەر توستىك» ەرتەگىندە سول اعاشتى «بايتەرەك» دەپ اتايدى. بۇل ءداستۇر باسقا دا ەلدەردە ساقتالعان. ولاردى ميرچا ەليادە «ناسلەدنيكي رەليگيوزنىح پرەدستاۆلەني نەوليتا» - دەپ اتايدى. تاريحتا بولعان بارلىق سوعىستار ءبىر ەلدى جاۋلاپ، ءبىر ەلدى جاۋالاۋشى ەتتى. سوندا جاۋلاۋشى ەل جاۋلانعان ەلدىڭ ءدىني نانىم سەنىمدەرىن جويۋعا تىرىسقان. قۇدايلارىنا سالعان عيباداتحانالارىن قيراتىپ، وزدەرىنىڭ نانىم سەنىمدەرىن مويىنداتقان. سونشاما كونە ءداستۇر بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ كەلگەنى بۇل ەلدى ەشكىم جاۋلاي الماعانىن ايقىندايدى. سول داستۇرلەر ارقىلى ءبىزدىڭ بالالارىمىز ەركىن، جاۋىنگەر، باتىر ەلى بولعانىن بىلە الامىز. استانادا ورناتقان «بايتەرەك» مونۋمەنتى قازاق ەلىنىڭ تامىرى تەرەڭ، ەركىن، باتىر ەل بولعانىنىڭ كورسەتكىشى.
قازاق ءتىلى مەن قازاق داستۇرلەرى كونە زاماننان بىزگە بۇيىرعان رۋحاني قۇندىلىقتار. ولار تۇركى ەلىنىڭ ۇرپاقتارى دەپ كوپتەگەن تۋىس ەلدەردى بايلانىستىرىپ، تامىرىمىز ءبىر ەكەنىن بۇگىنگى ۇرپاققا مويىنداتىپ كەلەدى. بۇلعار، تاتار، نوعاي، وزبەك، تاعى دا باسقا تۇركى ەلدەرىندە ءبىز سياقتى «بەت اشار»، «تۇساۋ كەسۋ»، «شاشۋ»، «قۇدا ءتۇسۋ»، تاعى دا باسقا داستۇرلەر ءسال وزگەرتىلىپ ورىندالادى. تىلدەرىمىز تارجىمەنى قاجەت ەتپەيدى. گەوگرافيالىق كارتاعا قاراپ، تۇركى ەلدەرىنىڭ مەكەندەگەن جەرلەرىن بىرىكتىرسە الىپ ايماق، كونە يمپەريا بولعانىن كورە الامىز. بۇل جەرلەردى «تارتاريا» - دەپ اتاعان. بۇل ەل الەمدى بيلەگەن، بارلىق باتىس، قىتاي ەلدەرى ولارعا سالىق تولەپ، باعىنىشتى بولعان. جەر بەتىندەگى ەلدى ءبىر بىرىمەن قارىم قاتىناس ساۋدا جاساۋ ءۇشىن قۇرىلعان «جىبەك جولى» - ءبىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ جەتىستىگى بولعان. ساۋدا مەن بيزنەس قاۋىپسىزدىقتى تالاپ ەتەدى. الىپ جەرلەرگە جەتۋ ءۇشىن قوناق ۇيلەر، بازارلار، ات الماستىراتىن ورىندار قاجەت. ولاردى قامتاماس ەتۋ ءۇشىن مەملەكەتتە بۇلجىمايتىن رەت، زاڭ باسىمدىعى ورىن الۋ كەرەك. ول تەك قارقىن دامىعان ەلدە عانا مۇمكىن.
«جىبەك جولى» تاريحتا بولعانى بابالارىمىزدىڭ داۋلەت قۇرۋ امالدارىن جەتىك يگەرگەنىنىڭ ايعاعى. باتىس ميسسيونەرلەرى تارتاريا ەلىمەن ساۋدا قاتىناستاردى ورناتۋ ءۇشىن سول ەلدىڭ ءتىلىن ۇيرەتەتىن كودەكس كۋمانيكۋس (لات.Codex Cumanicus) — دەگەن سوزدىك جاسايدى. ونىڭ جالعىز ەكزەمپليارى بۇگىن ۆەنەتسيادا سۆياتوي مارك سوبورىندا ساقتالعان. مانۋسكريپت 20ح14 سم كولەمىندەگى 82 قاعاز پاراقتارىنان تۇرادى. سول قۇرال ارقىلى قىپشاق (تاتار) ءتىلىن يتاليالىق، لاتىن، نەمىس تىلىنە اۋدارىپ قولداناتىن. ءبىرىنشى پاراعىندا 11 يۋل 1303 جىلى دەپ جازىلعان.
يمپەريا - ءارتۇرلى ەلدەردى ءبىر ەلگە بىرىكتىرەتىن جۇيە. تۇركى ەلدەرى بابالارىمىز ۇسىنعان مەملەكەت قۇرۋ قۇرالدارىن ساباقتاستىق ارقىلى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ساقتاپ قولدانىپ كەلگەن. مىسالى، «قازاق» دەگەن رۋ، نە تايپا جوق. قازاق – ول ءار ءتۇرلى ەلدەردى ءبىر ەلگە بىرىكتىرەتىن مەملەكەتتىك ۇستانىم. سول سياقتى «وزبەك»، «ۇيعىر» دەگەن تايپالار جوق. ولار دا ءار ءتۇرلى ەلدەردى ءبىر ەلگە بىرىكتىرەتىن يمپەريالىق جۇيەنى قولدانعان. شوقان ۋاليحانوۆ قازاق ەلىنىڭ تامىرىن، ساقتالعان ەتنوگرافيالىق مۇرالاردى جيناپ، زەرتتەپ قۇندى عىلىمي شىعارمالار جازىپ كەتتى. سوندا ءبىر سوزىندە، قازاقتار الىپ جەردە كوشىپ قونىپ، ءبىر بىرلەرىن ايلاپ، جىلداپ كورمەي جۇرسە دە، بارلىعى ءبىر تىلدە سويلەپ، ءبىر داستۇرلەردى ۇستاناتىنىنا تاڭ قالادى. بۇل دا ەلدىڭ كونە داستۇرلەردەن اجىراماي، تۇتاس ءبىر ەل، مەملەكەت بولۋدى كوزدەگەنىن كورسەتەدى. سودان قۇلتەگىننىڭ 8-ءشى عاسىردا تاسقا قاشاپ جازىپ كەتكەن وسيەتتەرىن ۇرپاقتارى ورىنداپ ساقتاپ جۇرگەنىن كورەمىز.
تاريحتا ايگىلى باسقا دا يمپەريالار بولعان. ولار بارلىق ەلدەردى كۇشپەن بىرىكتىرسە دە تىلدەرى مەن مادەنيەتتەرىن ءبىر كەلكى ەتە العان جوق. سودان كوشپەندى ەلدىڭ تارتاريا يمپەرياسىنىڭ باسىمدىعىن انىقتاۋعا بولادى.
تۇركى ەلدەرى تاريحتا قانشاما الىپ، بيلەۋشى ەل بولسا دا، بۇل ەلدى جاۋلاماسا دا، ەل ىشىنە ىرىتكى سالىپ، ءبىر بىرىنە ايداپ سالىپ السىرەتكەن. قىتاي مەن رەسەي ەلدەرى ءۇشىن ءبىزدىڭ بالالارىمىز قاۋىپ توندىرەتىن. ەكى تۇركى باۋىرلاس قازاق پەن ويرات ەلىن ءبىر بىرىنە ايداپ سالىپ، سوعىس وتىن جاعىپ، كورشىلەس ەلدەر وزدەرىنە ەركىن بەيبىت ءومىرىن قامتاماس ەتكەن. تۇركىلەر بولسا 200 جىل بويى ءبىر ءبىرىنىڭ اسىل باتىرلارىن ءولتىرىپ، قىرىسىپ، السىرەي بەرگەن. سودان قازاقتار رەسەيدىڭ بوداندىعىنا ءتۇسىپ قالادى. قازاقتىڭ باتىر جاۋىنگەر ەلى ەكەنىن بىلگەن رەسەي پاتشاسى قازاقتارعا قارۋ بەرۋدىڭ قاۋىپتەنەتىن. ءبىرىنشى الەم سوعىسىندا قازاقتاردى سوعىسقا الادى، بىراق قارۋ بەرمەي، تەك وكوپ قازۋعا قولدانادى. كەڭەس زامانىندا قازاقتىڭ رۋحىن ودان ارى قۇلدىراتۋ ءۇشىن بۇل ەلدىڭ تاريحى بولماعان دەپ وقۋلىقتار جازادى. ەلدىڭ جادىسىن عانا وشىرمەي، ءوزىن دە اشارشىلىق ارقىلى جەر بەتىنەن كەتىرۋ ماقساتى دا قازاقتاردىڭ رۋحى ويانىپ، كوتەرىلىپ كەتە مە دەگەن سەستەن بولعانداي.
يۋۆال نوي حاراري يەرۋساليمدەگى ەۆرەي ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تاريح پروفەسسورى «كراتكايا يستوريا چەلوۆەچەستۆا» ەڭبەگىندە ادامداردىڭ توپتاسۋ امالدارىن قاراستىرادى. ادامدار ءوز ەركىمەن بىرىكسە كوپ بولسا تەك 150 ادام بولادى ەكەن. ودان كوپ ادامداردى ءبىر ۇيىمعا بىرىكتىرۋ ءۇشىن ولارعا ورتاق تۇسىنىكتى ءبارى بىرگە مويىندايتىن قۇندى يدەيالار قاجەت ەكەن. مىسالى، فۋتبول فاناتتارى ءبىر كوماندانى قولداۋشىلارى بولىپ توپتاسادى. كاسىبي بىرلەستىكتەر سول كاسىپتىڭ ۇستانىمدارىن قولداپ توپتاسادى. ودان دا ۇلكەن ۇيىمداستىق قۇرۋ ءۇشىن الىپ يدەيا قاجەت. سول الىپ يدەيالار ەجەلدە قۇدايعا دەگەن نانىمدارى بولعان. سوندا ءبىر توپ تەك ءوز قۇدايىن قولداپ باسقا توپپەن سوعىسىپ، سولاردىڭ ءدىنىن قۇلدىراتۋعا تىرىسقان. ءار ەل ءوزىنىڭ قۇدايىنا سالعان عيباداتحانا توڭىرەگىندە توپتاسادى. كوشپەندى ەلگە وتىرىقشى ەلدىڭ قۇدايلارى ىڭعايسىز بولعان. ولارعا سالعان عيباداتحانالارىن وزىمەن بىرگە كوشىرىپ الىپ جۇرە المايدى. بىراق، شىڭعىس حان ۇرپاقتارى ءبىر كەزدە يسلام ءدىنىن قابىلداپ، ەلىن مۇسىلمان ەتكىسى كەلدى. شاعاتاي جازۋىن بىلگەن بىتىكشىلەردى جويىپ، اراپ جازۋىن ەنگىزەدى. ل.ن.گۋميلەۆ «درەۆنە مونگولسكايا رەليگيا» ماقالاسىندا: «درەۆنەمونگولسكايا رەليگيا يسچەزلا پوتومۋ، چتو ەە نوسيتەلي – مونگولسكايا زنات – پرينيالي نا زاپادە يسلام، ا نا ۆوستوكە بۋدديزم...» - دەيدى. سوندا حاندار ساياسي ماقساتتارى ءۇشىن يسلامدى قابىلداسا دا، قاراپايىم ەل ءوزىنىڭ كونە ءدىنىن يسلام دەپ اتاپ، داستۇرلەرىن ساقتاپ كەلگەن. كەيىن يسلامدى ساياسي ماقساتىمەن رەسەي پاتشاسى ەكاتەرينا -ء2شى تاتار مولدالارى ارقىلى كۇشەيتكىسى كەلەدى. شوقان ۋاليحانوۆ «مۋسۋلمانستۆو ۆ ستەپي» ماقالاسىندا تاتار مولدالارى قازاقتاردىڭ ابىز، ەمشى، دارۋىشتەرىن قۋدالاعاندارى تۋرالى جازادى. تاتار مولدالارى ادامدى اللا مولدالار ارقىلى عانا ەمدەيدى دەپ، تالاي قازاقتى اپيىن بەرىپ ءولتىرىپ الدى دەيدى. سوندا دا قازاقتار وزدەرىنىڭ داستۇرلەرىن ساقتاپ كەلگەن. كەڭەس زامانى دىندەرگە قارسى قانشاما امالداردى قولدانسا دا، قازاقتار وزدەرىنىڭ ۇلتتىق داستۇرلەرىنەن اجىراعان جوق. سول ارقىلى 90-شى جىلدارداعى قايتا قۇرىلىستىڭ قيىن كەزەندەرىندە دە ءبىر تۇتاس قازاق ەلى بولىپ مادەنيەتىن ساقتاپ قالدى.
جۇزدەگەن جىلدار بويى قۇل بولىپ، ءوزىنىڭ ۇلتتىق تامىرىنان اجىراعان اقش قارا ءناسىلدى ازاماتتارى ەركىندىك العان سوڭ دەترويت قالاسىنا شوعىرلانادى. بۇل قالا بارلىق تۇرعىنىنا تەگىن ءۇي، جۇمىس بەرەدى. بىراق، بيزنەس كوزى قۇلدىراعان سوڭ كەشەگى قۇلدار قىلمىسكەر، ناشاقور بولىپ كەتكەن. ولاردى ەل قىلىپ، توقشىلىق پەن جوقشىلىقتا دا ادەپ عۇرىپتى ساقتاۋعا ءماجبۇر ەتەتىن ۇلتتىق داستۇرلەرى بولمادى. قۇلدار تامىرلارىن جالعاي المادى، ال جاڭادان ءداستۇر قۇرۋ ءۇشىن قايتادان ەركىندىكتە تالاي عاسىرلار بويى بىرگە ءومىر ءسۇرۋ كەرەك.
بۇگىن ەلدەر مەملەكەتتەرگە بولىنەدى. ءار مەملەكەت ءوزىنىڭ مەملەكەتتىك نىشاندارىن جاساپ، ەلىنە ازاماتتىقتى بەرەدى. بارلىق ەلدەردى ءبىر ادامزات الەمىنە توعىستىرۋ جاھاندانۋ ماقساتى. بىراق، ول ءۇشىن بارلىق ەكونوميكالىق رەسۋرستار بارلىق ادامعا بىردەي قول جەتىمدى بولۋ كەرەك. بۇگىن ول مۇمكىن ەمەس. سوندىقتان ادامدار مەملەكەتتەرگە ءبولىنىپ، تەك ءوزىنىڭ ەلىنىڭ مۇددەسىن قورعاۋعا تىرىسادى. يسلام، حريستيانستۆو، بۋدديزم ادامداردى شەكاراسىز ءدىن نەگىزىندە بىرىكتىرگىسى كەلەدى، بىراق، ەش ءبىر ءدىننىڭ مەملەكەت سياقتى ادامنىڭ قۇقىن قورعاۋ، قاجەتىن قامتاماس ەتۋ مۇمكىندىگى جوق. سوندىقتان دىندەر بۇگىنگى كۇندە تەك جەكە باستىڭ ءىسى بولىپ قالا بەرەدى. بىراق، دەسترۋكتيۆتى ۇيىمدار دىندەردى شەكاراعا قاراماي ءار ءتۇرلى ارەكەتتەرگە تارتۋ ءۇشىن قولدانادى. سول سەبەپتەرمەن ولار ءبىرىنشى مەملەكەتتىك ۇستانىمدارعا قارسى شىعادى. قۇندىلىقتاردىڭ پريوريتەتتەرىن تۇسىنبەگەن ادامدار سولاردىڭ قۇرىقتارىنا ءتۇسىپ قالىپ جاتىر.
ادامزات تاريحى سوعىستار تاريحى. سوعىستاردىڭ ەڭ ۇتىمدى، ەڭ تيىمدى امالى پسيحولوگيالىق سوعىس دەپ، قىتاي فيلوسوف اسكەري قولباسشى سۋن تسزى باسقا ەلدى اتۋسىز جاۋلاۋ امالدارىن ءوزىنىڭ «سوعىس ونەرى» تراكتاتىندا ب.د.د. VI عاسىردا جازادى. سوندا پسيحولوگيالىق سوعىستىڭ امالدارى مىناداي دەيدى سۋن تسزى:
«1. جاۋ ەلىندە بار جاقسىلىقتى ءىرىتۋ.
- ايگىلى ادامدارىن قىلمىس ىستەرگە تارتۋ.
- جاۋ ەلىنىڭ باسشىسىنىڭ ابىرويىن توگۋ، مۇمكىن بولعان كەزدە ونى ەل الدىندا ماسقارالاۋ.
4. سول ماقساتتاردى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن ەلدىڭ ەڭ پاسىق، ەڭ ارام ادامدارىمەن جاقىنداسىپ، سىبايلاستىققا تارتۋ.
5. جاۋ ەلىنىڭ ازاماتتارىن ءار ءتۇرلى امالدارمەن ءار ءتۇرلى توپتارعا جىكتەپ، ارالارىندا قايشىلىق تۋعىزىپ، وت جاعۋ.
6. جاستاردى قارتتارعا قارسى ايتاقتاۋ.
7. مەملەكەتتىڭ جۇمىسىنا بارلىق امالدارمەن بوگەت جاساۋ.
8. اسكەرلەرىن جابدىقتاۋ جۇمىستارىنا بوگەت جاساۋ، اسكەر ىشىندە ءتارتىپتى بۇزۋعا بارلىق امالداردى قولدانۋ.
9. جاۋ ەلىن ءان مەن بيمەن اينالدىرىپ، جىگەرىن كىسەندەۋ.
10. بارلىق امالدى قولدانىپ، جاۋ ەلىنىڭ داستۇرلەرىن قۇنسىزداندىرىپ، وزدەرىنىڭ قۇدايلارىنا سەنىمىن السىرەتۋ.
11. بۇزىلعان زيناقور ايەلدەردى قولدانىپ، ەلدى ىدىراتۋ ىستەرىن كۇشەيتۋ.
12. سىبايلاستاردى جانە قاجەت اقپاراتتى ساتىپ الۋ ءۇشىن ءار ءتۇرلى ۇسىنىستار مەن سىي اقىسىن مولىنان قولدانۋ.
13. ۇادە، قارجىنى ۇنەمدەمەڭدەر، ۇيتكەنى ولار كەرەمەت ناتيجە بەرەدى.»
بۇگىن ءبىزدىڭ ەلدە ءار ءتۇرلى ءدىني اعىمداردىڭ داستۇرلەرىمىزدى قۇنسىزداندىرۋ، ءتىل توڭىرەگىندە ءار ءتۇرلى توپتاردىڭ داۋ شىعارۋ امالدارى سول پسيحولوگيالىق سوعىستىڭ كورسەتكىشتەرى. قازاق ەلىن ءىرىتۋ، باعىندىرۋ كىمگە كەرەك؟ – دەگەن ساۋال ورىندى. قانداي دا كۇشتەر پسيحولوگيالىق سوعىستاردى ءبىزدىڭ ەلگە قارسى قارجىلاندىرسا ولاردىڭ كوزدەيتىنى ەلىمىز نىعايىپ، دامىپ كەتپەسە دەگەنى. ءالسىز ەلگە ءامىرىن جۇرگىزۋ، جەر قويناۋىنداعى بايلىعىن ارزان يەلەنۋ، ءبىلىمدى مامانداردى ەلگە قاجەتسىز قالدىرىپ، باسقا ەلگە تارتىپ، ارزان قولدانۋ جاھاندانۋدىڭ ماقساتتارى. ولاردىڭ كوزدەيتىنى پايدا تابۋ. مىسالى، يۋۆال نوي حاراري جوعارىدا اتالعان ەڭبەگىندە 1840-1842 جىلدارى انگليا مەن قىتاي اراسىندا ورىن العان العاشقى اپيىندىق سوعىس تۋرالى جازادى. بريتانيالىق وست-ينديالىق كومپانيا قىتايعا اپيىن ساتىپ، بايدى. ميلليونداعان قىتايلىقتار ناشاقورعا اينالادى. قىتاي باسشىلارى اپيىن ساتۋعا تيىم سالادى دا اپيىندى تاسىمالدايتىن كولىكتەردى قيراتادى. ناركوديللەرلەردىڭ اكتسيالارىن ساتىپ العان پارلامەنت جانە مەملەكەت مۇشەلەرى انگليانى قىتايعا سوعىس اشۋىنا يتەرمەلەيدى. قىتاي ولارعا قارسى تۇرا الماي، اپيىن ساتۋعا قارسى جاساعان ارەكەتتەرىن جويادى. سول جاعدايدى قولدانىپ انگليا گونكونگتى 1997 جىلعا دەيىن وزىنە مەنشىك ەتەدى.
كوپتەگەن دامىعان ەلدەر جاھاندانۋ ساۋدا ەرەجەلەرىنىڭ ءوز ەلدەرىنە كەلتىرگەن قاۋىپتەرىنەن قورعاۋ امالدارىن ىزدەپ تاۋىپ جاتىر. اقش ەلى بولسا ءتىپتى سول جاھاندانۋ كەلىسىمدەرىن بۇزۋدان باس تارتپايدى. اقش-قا قارسى ەشكىم تۇرا المايدى، بىراق ءبىزدىڭ ەلدىڭ سونداي مۇمكىندىكتەرى جوق. سوندىقتان ءبىزدىڭ ەلدىڭ ىشكى نارىعىن، ەلدىڭ ەركىندىگىن قورعاۋ تەك ەلدىڭ وزىنە جۇكتەلەدى. بيلىك حالىقارالىق كەلىسىمدەرگە قارسى كەلە المايدى. بىراق، قازاق ەلى تەك وزدەرىنىڭ تاۋارلارىن تۇتىنىپ، قازاق داستۇرلەرىنە بەرىك بولىپ، اۋىزبىرشىلىكتەرىن ساقتاپ، قازاقشا سويلەپ، ەلدى قورعاي الادى. ەلىمىزدى بۇگىن قورعاي الاتىن ەڭ باستى قۇندىلىقتار – قازاق داستۇرىنە نەگىزدەلگەن مادەنيەتىمىز بەن مەملەكەتتىك ءتىل! سولاردىڭ قۇندىلىقتارىن باعالاي الساق، ولار ءبىزدىڭ ەلدىگىمىزدى قورعاي الادى. باي قۋاتتى بولايىق! ماڭگى ەل بولايىق!
ايگۇل قوقاي
