«ۇلتتىق قۇندىلىقتار – ۇلت قورعانى» اتتى بايقاۋعا كەلىپ تۇسكەن ماقالالار
ءىلياس ەسەنبەرليننىڭ « كوشپەندىلەرىندە» ابىلاي حاننىڭ ءتۇس كورۋى تۋرالى اڭىز ايتىلادى. اڭىز مىنانداي ەدى: تۇسىندە ابىلاي ارىستان قۋادى. ەندى جەتتىم بە دەپ سويىلىن سىلتەي بەرگەندە، ارىستان جولبارىسقا اينالىپ قاشادى. قۋىپ جەتسە، ونىسى قاسقىرعا، قاسقىر – تۇلكىگە، تۇلكىسى – قويانعا اينالىپ قاشىپ، دىڭكەسىن ابدەن قۇرتادى. اقىرىندا ونىڭ قۋعان اڭى قۇرت-قۇمىرىسقاعا اينالىپ كەتىپ، سان سوقتىرىپ، وزەكتى ورتەر وكىنىشكە قالدىرادى... قازاق قانا ەمەس، بۇكىل ادامزاتتىڭ، بەرىسى، كۇللى كەڭەس حالقىنىڭ بولمىسى ابىلايدىڭ تۇسىندەي ازباس ءۇشىن وي تولعاپ، ۇگىت ايتىپ، ءجون سىلتەپ جاتقان ءىرى، ءىرى تۇلعالار كوپ. ءارى-بەرىدەن سوڭ قازىرگى جاڭارۋ، جاڭعىرۋ دەگەنىمىزدىڭ ءوزى سوعان كەلىپ سايادى. سولايى – سولاي. دەمەك، بولاشاعىمىزدى اۋەزوۆ ايتقانداي، بەسىگىمىزدى تاربيەلەۋىمىز كەرەك.
ويدى وي وي قوزعايدى. وسىدان بەس عاسىر بۇرىن ءارى شەشەن، ءارى بي موڭكە بي تىلەۋۇلىنا اقىرزامان تۋرالى سۇراق قويعاندا بىلاي دەپتى: «باسى قوسىلعان جيىندا ايەل جاعى دەن بولار. جامان، جاقسى ايتسا دا وزىنىكى ءجون بولار. وراي سالىپ باستارىن، جەلبىرەتىپ شاشتارىن، تاقىمدارى جالتىلداپ، ەمشەكتەرى سالپىلداپ، ۇيات جاعى كەم بولار. ورىس-قازاق قوسىلىپ، ءبىر-بىرىنە ءۇيىر بولار. سويتكەن زامان كەز كەلسە، تۇزەلۋى قيىن بولار». دانانىڭ ءسوزى ولمەيدى. كەشە عانا ايتقان سياقتى. وسىنداي دانا عيبراتتى ۇلاعاتىن، حالقىمىزدىڭ بار قادىر-قاسيەتىن بويىنا جيناۋعا ۇمتىلعان جاستار كانە! ءىنجۋ-مارجان اسىلدارىمىزدى زەردەمەن قابىلداپ، جان جۇرەگىمەن ءتۇسىنۋ ەكىنىڭ بىرىنە جەتەر مە؟
حالقىمىزدا: «جەتى اتاسىن بىلمەيتىن ەر جەتەسىز، جەتى عاسىر تاريحىن بىلمەيتىن ەل جەتەسىز» دەگەن ناقىل بار. البەتتە، حالىقتىڭ سان عاسىرلىق تاريحىنا وي كوزىمەن، عۇلامالىق زەردەمەن ءۇڭىلۋ، ۇلت رۋحانياتىنىڭ تەك-توركىنىن تانۋ، ۇلى قۇبىلىستارىن ءتۇسىندىرۋ، ءسويتىپ، عىلىمي اينالىمعا قوسۋ – ۇلى پارىز، ۇلى شارۋا. «تۇركى الەمىنىڭ مەيلىنشە كەمەل باي تاريحى مەن مادەنيەتى بار. ب.ز.د. 1-ءشى مىڭجىلدىقتا ءومىر سۇرگەن ساقتىڭ كۇمىس كومەي شەشەنى اناقارىس (اناحارسيس), ب.ز. IV-V عع. ەۋروپا تورىندە مەملەكەت قۇرعان ەدىل باتىر (اتتيلا), ورحون-ەنيسەي وزەنى بويىنداعى تۇركى قاعاناتى (كۇلتەگىن قاعان), مىسىر جەرىندەگى قىپشاق ماملۇكتەرىنىڭ مەملەكەتى (بەيبارىس سۇلتان), سىر ەلىندەگى قورقىت اتا جانە ونىڭ عاجايىپ داستۇرلەرى ءبىزدىڭ كەشەگى كىر شالماس اسىل تاريحىمىز ەمەس پە؟ سول باتىر حالىقتىڭ ۇرپاقتارى بۇگىنگى تاڭعا كەلگەندە سان ءتۇرلى دىندىك اعىمنىڭ سالدارىنان بارىنان ايىرىلىپ، باعى تايىپ بارا جاتقانىن قالاي جاسىرۋعا بولادى. ءدىن مەن ءداستۇر، تانىم مەن سالت-سانا قايشىلىعى بۇگىنگى كۇننىڭ باستى تاقىرىبىنا اينالعانى قاشان. ءتىپتى، قازاق حالقىنىڭ قايسار قۇندىلىعىن جەرمەن جەكسەن ەتكىسى كەلەتىن توپتار مەن جىكتەردە جىلتىڭداپ بوي كورسەتە باستادى. جاس وسكىننىڭ ساناسىن ءدىنني اعىمنىڭ بەتالىسىمەن بۇعاۋلاپ، جۇرەككە سىڭگەن اياۋلى سەزىمدەرىمىزدى لايلاپ جاتقاندار دا بار. وعان توسقاۋىل بولار كۇش-جىگەر بار ما؟ ارينە، بار. ول ءبىزدىڭ اسىل ۇلتتىق بولمىسىمىز.
ۇلتتىق سانانىڭ ءوسۋى مەن ۇلتتىق دۇنيەتانىمنىڭ قالىپتاسۋى رۋحاني باستاۋلارعا نەگىزدەلەتىندىكتەن قازاق حالقىنىڭ دۇنيەتانىمى دا كونە تۇركىلەردىڭ رۋحاني-تانىمدىق قۇندىلىعىنان باستاۋ الادى. كونە تۇركىلەر دۇنيەتانىمىنداعى «تاڭىرلىك» يدەياسى، قاعاندى «ءتاڭىر ەلشىسى» رەتىندە قابىلداۋ ەلدىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك قۇرىلىمىنىڭ تۇتاستىعىن ساقتاۋمەن قاتار، ىشكى بىرلىكتى نىعايتۋعا دا ىقپال ەتiپ، اسكەري جۇيەنىڭ ستراتەگيالىق-تاكتيكالىق الەۋەتىن دامىتۋعا، كورشى مەملەكەتپەن ديپلوماتيالىق قاتىناس ورناتۋعا دا نەگىز بولدى. تاڭىرلىك تانىمعا نەگىزدەلگەن دۇنيەتانىم كازاقتار ساناسىنان دا بەرىك ورىن العانى بەلگىلى.
ورتا ازياعا يسلام ءدىنى كەلگەنگە دەيىن، تۇركى حالىقتارى كوك تاڭىرىگە تابىنعانى بەلگىلى. ولار ءتاڭىرىنى ارداق تۇتىپ، جاقسىلىق پەن جاماندىق اتاۋلى سونىڭ قالاۋىمەن بولادى دەپ سەنگەن. تۇركىلەردىڭ ارعى تەگى بولىپ تابىلاتىن عۇندار زامانىندا دۇنيەگە كەلگەن “الىپ ەر توڭا”، “شۋ باتىر” سياقتى داستانداردا ءتاڭىرى اتاۋى ءبىر ەمەس، ورتا عاسىرلىق مۇسىلمان ادەبيەتىندەگى سەكىلدى بىرنەشە جەردە كەزدەسىپ وتىرادى. ءتول الىپپەسى – سىنا جازۋمەن تاسقا قاشالىپ جازىلعان ورحون-ەنەسەي، تالاس بويىنان تابىلعان كۇلتەگىن، تونىكوك ەسكەرتكىشتەرىندە دە وسى جاعداي ءسوز بولادى. تۇركىلەردىڭ يسلامعا دەيىنگى سەنىمىندە ەل بيلەيتىن قاعانداردى كوكتەگى ءتاڭىرى جاراتقان دەپ سەنگەن. رۋنا جازۋلارىمەن تاسقا باسىلعان جادىگەرلەردى قازاق تىلىنە اۋدارعان ع. ايداروۆتىڭ “ورحون ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تەكسى” دەگەن كىتابىنا ارقا سۇيەر بولساق، وندا “كۇلتەگىن” ماتىنىندە 13, “بىلگە قاعان” ماتىنىندە 12, “تونىكوكتە” 7, “قۇتلىق قاعاندا” 7, “مويىن چوردا” 3 جەردە ء“تاڭىرى” اتاۋى ورىن العان. وسى سارىنداس جەرلەردى ورحون، تالاس بويىنان تابىلعان ەسكەرتكىشتەر سياقتى سىنا جازۋىمەن تاسقا قاشالىپ جازىلعان “بەحيستۋن” جازبالارىنان دا كەزدەستىرەمىز.
وسىدان ەكى مىڭ جىل ىلگەرى ءومىر سۇرگەن قىتاي تاريحشىسى سى ما ءچياننىڭ «تاريحناما» اتتى كىتابىنىڭ «باتىس ءوڭىر شەجىرەسى جانە عۇندار بايانى» دەگەن تاراۋىندا:
– «عۇن جاساۋىلدارى كوكتەم شىعا ورتا جازىقتى (كەزىندەگى قىتايلار قونىسى) تالان-تارجىلاۋدى كۇشەيتە تۇسەتىن. حان (قىتاي پاتشالىعى) پاتشاسى 150 مىڭ اتتى جاساقپەن عۇندارعا قارسى سوعىسقا شىقتى. ادەتتە، جازىق جەردەگى سوعىسقا جاتتىقپاعان حان جاساۋىلدارى تاۋلى ايماقتاعى سوعىستا السىزدىك تانىتتى. ونىڭ ۇستىنە عۇن اسكەرلەرىمەن بەتپە-بەت كەلە المادى. سوندا ءبىر ءۋازىر: «عۇندار – ارۋاقتارىن قادىرلەپ، قابىرىن تاپتاتپايتىن ەل. سوندىقتان ولاردىڭ قابىرلەرىن قازۋ كەرەك» دەپ كەڭەس ايتادى. حان جارلىعى ورىندالادى. كەزىككەن قابىردى قازا باستاسا بولدى، اتتانداپ عۇن اسكەرلەرى شىعا كەلەدى. جاسانعان جاۋ وسى ءتاسىل ارقىلى عۇنداردى تالقاندادى»، – دەپ جازعان.
ارينە، قازاق تەگىن قۇراعان عۇنداردان جالعاسقان ارۋاق توتەمى وسىدان كەيىنگى سان عاسىرلار بويى قازاق دالاسىن بىرىكتىرۋشى كۇش بولىپ كەلدى. «ارۋاق» دەپ اتتانداسا اتقا قونبايتىن قازاق جوق. عۇندار ىدىراپ، جيىرما عاسىر وتكەننەن كەيىن تاريح ساحناسىنا كەلگەن جوڭعار حاندىعىنا قارسى كۇرەستە قازاق بالاسىن – دالاسىنىڭ جاۋ قولىندا قالعانى ەمەس، اتالار ارۋاعىنىڭ اياققا تاپتالعانى بىرىكتىردى. اقساقالداردىڭ «اتتانىنا» ەرە شاباتىن قازاق ۇلدارىنىڭ تۇركىستان تۇبىندە باس قوسىپ، جوڭعار قولىن تالقانداعانى وسىنىڭ دالەلى. ال تاۋەلسىز ەل بولىپ، ەڭ الدىمەن اتالارىمىزدى تۇگەندەگەنىمىز، ودان سوڭ تارىداي شاشىلعان قازاقتىڭ باسىن قوسقانىمىز باسقا ەمەس، «اتامىزدىڭ ات سۋارعان جەرىندە ولەيىك» دەگەن نيەت ەمەس پە؟ اتاجۇرت اتالۋى دا وسىندا. ەندەشە، وسى تاۋەلسىزدىكتى نىعايتۋ جولىندا قازاق ۇلاندارىن ىركىتشە ىرىتپەي، ءبىر نيەتتە ۇيىتۋدىڭ جولى قايسى؟. بۇگىنگى قازاقتى ارۋاقتاپ جيناۋعا بولمايدى. بۇل زامان تالابى ەمەس. سوندىقتان ءدىن ارقىلى يماندىلىققا، ءتىل ارقىلى ۇلتجاندىلىققا بەيىمدەگىمىز كەلدى. ارينە، اتقارىلىپ جاتقان ءىس قوماقتى. بىراق قايىرىڭدى ءشايىر قىلاتىندارى دا جوق ەمەس.
ەلىمىز تاۋەلسىزدىك العاننان بەرى دىنگە دەگەن بەتبۇرىسىمىزدى جاسىرۋعا بولمايدى. ەلىمىزدە يسلامنىڭ كەنجەلەپ جاتقانىنىڭ وزىندە ناماز وقىپ، ورازا ۇستايتىندار كوبەيۋدە. سونىڭ باسىم بولىگىن جاستار قۇرايدى. مۇنىڭ ناتيجەسىندە مەكتەپ قابىرعاسىندا جانە جوعارى وقۋ ورىنىندا ساجدەگە باس قوياتىندار سانى كوبەيىپ، نامازحانالار اشىلىپ جاتىر. ال جۇما نامازىندا مەشىتتى تولتىراتىنداردىڭ دەنى 10 جاس پەن 30 جاس ارالىعىنداعى جاستار. پايعامبارىمىزدىڭ (س.ع.س) ءبىر حاديسىندە: «ءولىم كەلمەي تۇرىپ ءومىرىڭنىڭ، كارىلىك جەتپەي تۇرىپ جاستىقتىڭ، اۋرۋ كەلمەي تۇرىپ دەنساۋلىعىڭنىڭ، شىرىپ ءىس كەلمەي تۇرىپ بوس ۋاقىتىڭنىڭ، كەدەيلىك كەلمەي تۇرىپ بايلىعىڭنىڭ قادىرىن ءبىل»، دەپ ايتىلعان. ءبىز ءدىن جولىن ۇستاپ جاستاردى بەرەكە مەن بىرلىككە ۇيىتا الدىق پا؟ جوق، قۇراننان قورىقپاي ءوزىمىزدى الداپ ءجۇرمىز بە؟ بۇل – ءبىر اللاعا ايان.
ارينە، قوعامعا پايدا كەلتىرەتىن تۇلعا بولۋ ءۇشىن ەڭ الدىمەن يمانىمىز كامىل بولۋى كەرەك. مەن يماندى بولۋدىڭ شارتى جايىندا ءبىر ءدىن وكىلىمەن اڭگىمەلەسىپ كورگەن ەدىم. ونىڭ پىكىرىنشە: «يماندىلىقتىڭ باستى شارتى – بەس ۋاقىت ناماز وقىپ، بارلىق جاماندىقتان تىيىلۋ كەرەك». جاماندىلىقتان تىيىلۋ – يماندىلىقتىڭ باستاۋى. قۇراندا «اللاћ تاعالا ادامعا شاماسى جەتپەگەن نارسەنى جۇكتەمەيدى» دەگەن ايات بار. «ورازا-ناماز توقتىقتا» دەگەندەي، بايدىڭ بالاسى تويىپ سەكىرسە، جارلىنىڭ بالاسى توڭىپ سەكىرىپ جاتقان مىنا، الماعايىپ زاماندا وتباسىن اسىراۋعا كۇيى كەلمەي جاتقاندارعا يسلامنىڭ شارتىن ورىندامادىڭ دەپ كىنا ارتۋعا بولا ما؟
بالا كۇنىمىزدە تۇرىسبەك اتتى اتامىز بولدى. ول كىسىنى «قاجى اتا» دەپ اتاۋشى ەدىك. اۋىلدىڭ بالالارىن جيناپ الىپ:
– جاراتۋشىڭ كىم؟
– اللا.
– پايعامبارىڭ كىم؟
– مۇحاممەد.
– كىمنىڭ مازћابىنداسىڭ؟
– يمام اعزام ءابۋ حانيفا.
– نەشە مازћاب بار؟
– تورتەۋ.
– ول قانداي مازћاب؟
– يمام اعزام، يمام شافيحي، يمام مالىك، يمام احماد بين حامبال، – دەپ جاتتاتاتىن.
ءبىز كەرى كەتكەندەردىڭ ءبارىن كەشەگى كەڭەستىك داۋىرگە يتەرە سالىپ، قۇتىلۋعا قۇمارمىز. اتالارىمىز كوممۋنيستىك يدەلوگيانىڭ جەتەگىندە ءجۇرىپ تە بىزگە يماندىلىقتى ۇلگى ەتىپ كەتىپ ەدى. جاسىراتىنى جوق، سول كىسىلەردىڭ وڭىنەن ءبىر-ءتۇرلى نۇر توگىلىپ تۇراتىن. جىلى جۇزىنە تارتىنباي قاراپ، ايتقان اقىل-وسيەتىن جادىمىزعا ساقتاۋعا تىرىسۋشى ەدىك. قازىر قۇران كىتابىن قۇشاقتاپ وتىرسا دا، وڭىنەن جىلىلىقتىڭ تابى بىلىنبەيتىن ادامدار كوبەيىپ كەلەدى. نەگە؟
ال قازىر اتالارىمىز بارشىلىق. دەسە دە، بۇرىس كەتكەن جاستاردى تىلىنە يلاندىراتىندار ازايىپ بارادى؟ بەسىن نامازىن وتەپ، ۇيىنە قايتىپ كەلە جاتىپ، جول بويىندا ابەس قىلىق جاساپ جاتقان جاستارعا: «بۇلارىڭ نە قاراعىم؟» – دەپ ايتقاننان گورى، كورمەسكە سالىپ اينالىپ ءوتىپ كەتەتىندەر جەتەرلىك. ماسەلە قايدا جاتىر؟
«بۇل – جالعان دۇنيە، شىن ءومىر – ۇجىماقتا. سول ءۇشىن انانى ىستەمە، مىنانى ىستە» دەپ نەمەرەسىنە اقىل ايتىپ وتىرعان قاريالاردى كورگەندە: «شىركىن-اي، كايقاۋىستىڭ «كابۋسناماسىن» وقىتىپ الۋ كەرەك ەدى» دەپ ويلايسىڭ. مۇنىڭ ءوزى وي-ءورىسى كەمەلدەنبەگەن بالاعا كەرى اسەر تيگىزبەي مە؟ پايعامبارىمىز: «ەگەر كىمدە -كىم مەنىڭ ايتقانىمدى جاستارعا ورنىمەن ۇيرەتسە، ول مەنىڭ جانناتتاعى ءاشىرىم بولادى» دەگەن. اللا تاعالا قازاققا تاۋەلسىزدىكتى بەرگەن ەكەن، وسى تىرلىكتە سول تاۋەلسىزدىكتى قورعاڭدار دەگەن مىندەتتى دە بەرىپ وتىر. « قۇراننىڭ ءبارى تەجەمنەن قۇرىلعان با؟» – دەپ سول بالا ويلانىپ قالسا، ونىڭ زاردابىن مولشەرلەۋگە بولمايدى. قازىر ءوز-وزىنە قول جۇمسايتىن بالالاردىڭ سانى ارتىپ بارادى. ءبىز مۇنى قوعامنان كورەمىز. جوق، ونىڭ ءبىر ۇشى باسقادا جاتىر. باسقا ءدىننىڭ («كريشنا»، «يەگوۆا»..) ازدىرعىشتارىن ايتپاعاننىڭ وزىندە، قاسيەتتى ءدىندى بۇرمالاپ («حيزب-ۋت-تاحرير»، يسلام قوزعالىسى), جەكە باسىنىڭ پايداسىنا اسىرىپ جۇرگەن اعايىندار قانشاما؟ گۇل اتاۋلىنىڭ بارلىعىندا ءتۇس بولادى. ال ءتۇستى نارسەنىڭ ءبارى گۇل بولمايتىنى ەسىمىزدە بولسىن.
قازىر يماندىلىققا جول اشىلدى. جۇما نامازىنا جينالعان جاماعاتتى كورىپ كوڭىلىڭ ءوسىپ قالادى. دەسە دە، يماندىلىق ءۇيىنىڭ ءتورت بۇرىشقا ءبولىنىپ الىپ، ءتورت ءتۇرلى ۋاعىز ايتىپ وتىراتىنداردى كورەسىڭ. ءبارى ءوز مازћابىنىڭ يدەياسىن ۇگىتتەيدى. نامازدى دا وزدەرىنىڭ تاسىلىمەن وتەيدى. ءبىرى-بىرىنە قايشى. قارابايىر حالىق قىرما ساقالى مەن سالدەسىنە قاراپ سىيلايتىن شىعار، بىراق قايسىسىنا سەنەرىن بىلمەي اڭكى-تاڭكى. ال نامازدا جاماعاتقا ۋاعىز ايتىپ، مەشىتتەن شىعا سالا جەكە مۇددەسىنىڭ قامىمەن جان-جاعىنا قاراماي، قارايلاماي شاپقىلايتىنداردى نە دەيمىز؟ قۇراننىڭ بەس سۇرەسىن جاتتاپ الىپ، تۇنىمەن ۇرلىق، زيناقورلىق جاساپ، تاڭ اتا نامازىن وقىپ، قۇدايشىل بولىپ شىعا كەلەتىندەر كوبەيىپ الدى. ولار ادامداردى الداي الاتىن شىعار. اللا تاعالانى الداي الا ما؟ بۇلار قاسيەتتى يسلام دىنىنە شىركەۋ كەلتىرەتىن پيعىلدار. ومىردە دە، عىلىمدا دا يسلام ءدىنىنىڭ ورنىن باساتىن ەشقانداي ءبىر قۇدىرەت جوق. بۇل – دالەلسىز شىندىق. ءبىز وسى شىندىققا كىر كەلتىرىپ ءجۇرمىز.
قازاق– قاشاندا جاقسىلىقتى تەز مەڭگەرەتىن حالىق. سوندىقتان جاستاردى تاربيەلەۋ ۇلتتىڭ بولاشاعىن بەكەمدەۋ بولىپ تابىلادى. اتا-بابالارىمىز ەجەلدەن ءدىندى جۇرەگىمەن، دىلىمەن قابىلداعان. پايعامبارىمىزدىڭ حاديسىندە حالىققا جەڭىل تيەتىن ماقال مەن ماتەلگە اينالدىرىپ جاتتاعان. مىسالى، «اتاڭا نە ىستەسەڭ، الدىڭا سول كەلەدى»، «نە ەكسەڭ سونى وراسىڭ»، تاعى باسقالار. بۇگىنگى كۇنگە كەلگەندە سول جۇرەگىندە يمانى بار حالىقتى وركەنيەتتى ءدىن ارقىلى ۇيىتا الماي وتىرعانىمىزدىڭ كەيبىر سەبەپتەرى جوعارىداعى جايلارعا قاتىستى بولىپ وتىر. كىم كىنالى؟
يسلام ءدىنىنىڭ ورنىعۋىنا وراي جاراتۋشى يە – ءتاڭىر اتاۋىن ارابتىق اللا, پارسىلىق قۇداي تەونيمدەرى ءبىرشاما ىعىستىرعانىمەن، قازاق حالقىنىڭ لەكسيكالىق قورىندا «ءتاڭىرى جارىلقاسىن»، «ءتاڭىردىڭ قولىندا»، «تاڭىرگە قۇلشىلىق ەتۋ»، «ءتاڭىرى جاراتقان پەندە»، «ءتاڭىردىڭ سىيى» ت.ب. ءتارىزدى ءتاڭىر تەونيمى ارقىلى جاسالعان تىركەستەر مەن ورالىمداردىڭ، تاڭىربەرگەن، تاڭىربەك، ءتاڭىرباي، ءتاڭىر انترپونيمدەرىنiڭ، حان ءتاڭىرى ءتارiزدi توپونيمدەرىنىڭ ساقتالۋى وسىنىڭ دالەلى. قازاق ۇعىمىندا اسپاندى (كوكتi) جاراتۋشى يە ۇعىمىنا بالاما رەتىندە اۋىسپالى ماعىناسىندا قولدانۋ كەزدەسەدى.
وكىنىشكە قاراي، بۇگىندە ءتۇرلى ءدىني اعامداعى ادامدار حالقىمىزدىڭ «ءتاڭىر» ۇعىمىنا تاس اتقانىن قويار ەمەس. ءتىپتى، ەل قۇرمەتىنە بولەنىپ جۇرگەن تۇلعالاردىڭ اراسىندا دا سول پىيعىلداعى ادامدار كوبەيىپ كەلەدى. ال يسلام دىنىنە دەگەن سەنىمى بىزدەن تەرەڭ، باستاۋى ۇزاقتان قايىرىلاتىن يراندىقتاردىڭ ءتاڭرى ۇعىمىنا دەگەن قۇرمەتىن، جەر اناعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىگن، اتا-بابالارى ۇرپاقتارىنا امانات ەتكەن ادەت-عۇرپ پەن سالت-داستۇرگە ساياتىن قۇندىلىقتارىن ءالى كۇنگە تۇمارداي ساقتاپ كەلەدى. بۇل سايىپ كەلگەندە ءبىزدىڭ تۇپ-تامىرىمىزعا بالتا شاپقانمەن بىردەي قۇبىلىس. «اكە تۇرىپ ۇل، شەشە تۇرىپ قىز سويلەمەيتىن» قالىپتاسقان تارتىبىمىزگە تاس اتقاندىق. دەمەك، قازاق ساناسىنداعى «ءتاڭىرى» ۇعىمىن ءوشىرۋ – ەلدىكتەن ايىرۋدىڭ، ەرلىكتەن الىستاتۋدىڭ، ەركىندىكتەن شەكتەۋدىڭ تاپتىرماس ايلاسى بولعالى تۇر. وسى ارقىلى كىشىسى ۇلكەنىن سىيلامايتىن، حالقى پاتشاسىن قۇرمەتتەمەيتىن، كەز كەلگەن ۋاقىتتا وتانىنا وپاسىزدىق جاساۋدى ۇيات دەپ بىلمەيتىن ۇرپاق ءوسىپ كەلدى.
كونە تۇركىلەر ساناسىندا ورنىققان تانىم بويىنشا «كوك ءتاڭىرى» مەن «جەر» ءبىرىن ءبىرى تولىقتىرا وتىرىپ، ءوزارا ۇيلەسىمدىلىكپەن تىرشىلىكتىڭ وركەندەۋىنە جاعداي جاسايدى. قازاق ۇعىمىنداعى «قامشىنىڭ سابىنداي قىسقا عۇمىر»، «وتپەلى ءومىر»، «ادام – قوناق»، «جالعان دۇنيە»، «جالعان ءومىر»، تاعى دا باسقا تىركەستەردىڭ ءمان-مازمۇنى دا وسىعان سايادى. جەر-انانى قادىرلەۋ، كيە تۇتۋ. قازاق ۇعىمىنداعى جەردى كيەلى ساناۋ كوپتەگەن ءداستۇرلى ىرىم مەن سوعان قاتىستى ايتىلاتىن تىيىم سوزدەردە: جەردى قازبا! جەر شۇقىما!، قارعىس سوزدەردە: جەر جاستانعىر!; جەر جۇتقىر!; فرازەولوگيزمدەردە: جەر بولدى «ابىرويى ءتۇستى، بەتى كۇيدى، كىسىنىڭ بەتىنە قاراي المادى، ۇياتقا قالدى”، جەرگە كىرىپ كەتە جازدادى «بەتىنەن وتى شىعىپ، قاتتى ۇيالۋ، جەرگە تىقتى «قاتتى سوگۋ، كىنالاۋ»، جەردىڭ جارىعىن بىتەۋ تۇرىندە ساقتالعان. تىرشىلىك ءنارى – سۋدى قاستەرلەۋ، كيەلى، يەسى بار دەپ سەنۋ دە قازاقتىڭ ءداستۇرلى ىرىمدارى نەگىزىندە قازاق تىلىندە كەڭىنەن ورىن العان “بۇلاق كورسەڭ كوزىن اش” دەيتىن اتا-بابالارىمىز سۋدىڭ سوكرالدى ءمانىن: سۋعا قاراي جۇگىرمە!, بەيۋاقتا سۋعا بارما!, سۋدى ساپىرما!, سۋعا تۇكىرمە!, سۋدى شاشىپ ويناما!, ءبىر قولىڭمەن ەۋ قۇيما!, سۋعا تاس(كەسەك) اتپا! تاعىدا باسقا تىيىم سوزدەرگە ارقاۋ ەتكەن.
ال قازىر تۋعان جەرىن تۋ-تالاقاي ەتكەن قىلىقتاردان جيىركەنەسىڭ. بەتىن بۇركەپ، شولاق ەتەك شالبار كيگەندەر اتامەكەننەن جەرىپ، بەزىنىپ، وزگەنىڭ توپىراعىن قانعا بوياپ جۇرگەن جوق پا؟ “جات جارىلقامايدى” دەگەن دە بار. كەشەگى قاھارىمەن جارتى الەمدى تىتىرەتكەن بەيبارىس سۇلتاندا قازاقتىڭ دالاسىنا كەلىپ، جان تاپسىرعان جوق پا؟ قانشاما باتىر بابالارىمىز سۇيەمدەي جەردىڭ قادىرىن ساقتاپ، جان قيعانىن نەگە تۇسىنبەيمىز دەپ ويلايسىڭ. وسىندايدا، تۋعان جەرىنىڭ ءبىر سۇيەم توپىراعىن قادىرلەي الماعان پەندەگە جاتتىڭ توپىراعى تورقا بولماسىن وسى جۇرت نەگە تۇسىنبەيدى دەپ تە قينالاسىڭ.
كونە تۇركىلەر تانىمىندا ەرەكشە ورىن العان قاسيەتتى ۇعىمداردىڭ ءبىرى – Umaj. انا مەن بالا ءپىرى، شاڭىراقتىڭ، وشاقتىڭ ۇيتقىسى سانالعان ۇماي انا ۇرپاقتىڭ امان-ەسەن دۇنيەگە كەلىپ، ءسابيدى قاسكوي رۋحتاردان قورعايدى دەپ تانىعان كونە تۇركىلەر ۇمايدى قاسيەتتى ايەل دەڭگەيىنە كوتەرگەن. زەرتتەۋشىلەر كونە تۇركىلەر دۇنيەتانىمىنداعى ۇماي اناعا دەگەن ۇلكەن قۇرمەت «ءتاڭىرى مەن ۇماي اراسىنداعى جۇبايلىق سيپاتتاعى قارىم-قاتىناس جايلى اڭىز-افسانالار نەگىزىندە قالىپتاسقان» دەگەن قورىتىندىعا كەلەدى. ال ارامىزدا ءتۇرلى اعىمنىڭ جەتەگىندە كەتىپ، اق ءسۇتىن بەرىپ، ءتۇن ۇيقىسىن ءتورت بولگەن اناسىن ارداقتاۋعا قۇلىقسىز جاستار كوبەيىپ الدى. انا ءۇشىن بالانىڭ ورنى بولەك قوي. وكىنىشكە قاراي، اق شاشتى انالارىن اڭىراتىپ، كۇن سايىن مۇڭ مەن قايعىعا سالىپ قويعان اعىمنىڭ اعىنان ەرىپ كەتكەن جاستاردى كورىپ، جۇيكەڭ توزادى. سىرتتا تۇرىپ، سەنىڭ جۇيكەڭ شارشاسا، ءتۇنى بوي بالاسىنىڭ جاعدايىنان الاڭداپ، ساعىنىپ، سارعايىپ كۇن كەشكەن انالاردىڭ ازابىن ەلەستەتە بەرىڭىز. قازاق بولمىسىنداعى انالارعا دەگەن اسىل قاسيەتتى جوعالتقان ۇرپاقتى بالا دەپ اتاۋدا قيىن عوي.
باتىس عالىمدارى مەن كەيبىر رەسەيلىك عالىمدار وسى قۇندىلىقتاردىڭ شىعۋ تەگىنە بايلانىستى سىڭارجاق كوزقاراستا بولىپ، كوشپەلى تۇركى حالىقتارىن مادەني مۇرالارى مەن وتكەن تاريحى جوق، ادەبي ءتىلسىز، قاراڭعى، جابايى، حات تانىمايتىن، رۋحاني قۇندىلىق جاسايتىن دارەجەگە جەتپەگەن دەپ ەۋروپاتسەنتريستىك تانىم تۇرعىسىنان قاتە باعالاپ كەلدى. ورحون-ەنيسەي جازبا ەسكەرتكىشتەرىنىڭ تابىلۋى، ءدال سونداي جازۋلاردىڭ قازاقستان جەرىندە ءجيى كەزدەسۋى، اتاپ ايتساق، تالاس وزەنىنىڭ بويىنداعى، تاراز قالاسى، شىعىس قازاقستان، الماتى ماڭىناننان تابىلعان جازۋلار جانە باسقا دا نۇسقالاردىڭ زەرتتەلىپ وقىلۋى ارقاسىندا بايىرعى تۇركى ءتىلدى حالىقتاردىڭ دۇنيەتانىمى، ساياسي-الەۋمەتتىك وي-ساناسى مەن وتكەن قوعامىنىڭ سىرى اشىلىپ، الەم حالىقتارى الدىندا ءتىل قاتۋى وتكەن مۇراعاتتارىمىزدىڭ تاريحي ايناسىنا اينالىپ، تۇركى حالىقتارىنىڭ الەم وركەنيەتىنە قوسقان قوماقتى ۇلەسىنىڭ ءبىرى بولدى. كونە تۇركى ءالفاۆيتى ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدان جارتى مىڭ جىل بۇرىن باستالىپ، ح-ءحى عاسىرعا دەيىن قولدانىلىپ كونە تۇركى اراب الىپپەسىنە كەلىپ جالعاستى. الايدا، بۇگىندە وسى اقيقاتتى جوققا شىعارعىسى كەلەتىندەر ارامىزدان تابىلۋدا. بۇل ۇلت مۇراسىنىڭ، حالىق قۇندىلىعىنىڭ دۇشپانى دەمەسكە امالىڭ جوق. تاس بەتىندەگى تارلان تاريحتى ناسيحاتتاعانداردى «اللاعا سەرىك قوسقاندار» سانالىپ، ساناعا سەلكەۋ ءتۇسىرۋدىڭ ارتىندا جاتقان ايىر ءتىلدى قاستاندىقتى تۇسىنە بىلگەن ءجون سياقتى.
دەرەككوزدەرىنە سۇيەنسەك، ۇلتتىق بايلىعىن قايتا جاڭعىرتۋعا امەريكا – (1760-1880) 120 جىل، جاپونيا – 52 جىل (1854-1916), قىتاي – 38 جىل (1918-1931), جاڭادان باس كوتەرگەن ازيا جولبارىستارى سينگاپۋر مەن مالايزيا 28 جىل جۇمساعان. ال ءبىز 20 نەشە جىلدان بەرى ۇلتتىق قۇندىلىعىمىزدى نىعايتۋدىڭ جولىندا ەڭبەكتەنىپ كەلەمىز. قولدا جۇزىك بارىندا سۇلەيمەن دە – سۇلەيمەن، قولدان جۇزىك كەتكەن سوڭ سۇلەيمەن دە سىلەيگەن” دەمەكشى، قاشاندا بيلىك تىزگىنىن قولىندا ۇستاپ كەلگەندەر ۇستەمدىگىن بەكەمدەۋ ءۇشىن ءوز مادەنيەتى مەن مارتەبەسىن وزگەلەردەن بيىك ورىنعا قويىپ، بودان ەلدى سۇمىرەيتىپ كورسەتىپ كەلدى. تاريحتى دا سوعان سايكەس وزگەرتىپ، قۇبىلتىپ جازىپ وتىردى. وسى تاقسىرەتتى قازاق تا باستان كەشىرگەن. مۇنىڭ ءبىر دالەلى، اراب تاريحشىلارى تۇركى تەكتەس ۇلتتار مەن تايپالاردىڭ تاريحىن اراب تاريحىنا جاقىنداستىرىپ جازىپ كەلسە، جاپپاي ورىستاندىرۋ ساياساتى ءتول تاريحىمىزدى قويىپ، اتا تەگىمىزدى ۇمىتتىرۋعا دەيىن اپاردى. چاپاەۆ پەن شەۆچەنكونى جاتقا ايتقانىمەن، قانجىعالى بوگەنباي، قاراكەرەي قابانباي، شاپىراشتى ناۋرىزباي باتىرلار مەن تولە، قازىبەك، ايتەكە باستاعان دالا ءدىلمارلارىنىڭ كىم ەكەنىن بىلمەيتىن، كەشەگى ورىس تاريحى مەن ادەبيەتىنىڭ جىلىگىن شاعىپ، مايىن ىشكەندەردىڭ شاكىرتتەرى قازىرگى كۇندە ءبىزدىڭ ارامىزدا جۇر. ارينە، باسقا جۇرتتىڭ قول استىندا جۇرگەندەگى شاراسىزدىقتى تۇسىنۋگە بولار - اق، ال تاۋەلسىز ەل بولعان بۇگىنگى تاڭدا اتا تاريحىمىزدى اداقتاپ الاتىن، زەردەلەپ نۇكتە قوياتىن كەز كەلدى. ول ءسىز بەن بىزگە جۇكتەلگەن مىندەت.
البەتتە، بۇگىنگى جاعداي وتكەنمەن سالىستىرۋعا كەلمەيدى. ەكونوميكالىق جاعدايىمىز، الەۋمەتتىڭ الەۋەتى، ومىرگە كوزقاراس الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىلدى. ءتورت قۇبىلامىز تەڭ دەۋگە ابدەن بولادى. بىراق، ءبىر نارسە جەتپەي تۇرعانى انىق. ءاربىر باستى: «نەگە، ءبىز ۇساقتالىپ بارا جاتىرمىز؟»، – دەگەن سۇراق ءجيى مازالايدى. ونىڭ جاۋابىن دا بىلەمىز. بىراق، بىلە تۇرا بىلمەسكە، كورسەك تە، كورمەسكە سالىنىپ، كوزىمىزدى جاۋىپ الامىز. قازىر جاھاندانۋ پروتسەسىن باستان كەشۋدەمىز. رۋحى، ونەرى، ەكونوميكالىق قۋاتى ءالسىز شاباقتار شورتانداردىڭ كومەيىنە جۇتىلىپ، ءوزىن - ءوزى قۇردىمعا باتىرادى. سوندىقتان، رۋحاني بايلىق تۇعىرىمىزدى قالاۋشىلار ءوز تاعدىرىن ۇلت، مەملەكەت تاعدىرىنان بولەك قاراماي، «قازاق قازاق ىسىنە قازاق بوپ كىرىسكەندە عانا ءىسى وڭعا باسادى. سوندا عانا ايۋ تۇرماق، الباستى دا، ايداھار تۇرماق، الىپ قارا قۇستا، شورتان تۇرماق، كيت تە وڭەشىنە سىيدىرا المايدى. وسىنى تۇسىنسەك بولعانى.
قاجەت انداس
