ادام اتا حاۋا انانى ەڭ الدىمەن تۇسىندە كورگەن دەيدى. اللا تاعالا ادامدى ۇيىقتاتىپ، سول ۋاقىتتا حاۋا انانى جاراتىپ، ونىڭ باس جاعىنا وتىرعىزىپ قويىپتى. ادام اتا ويانعاندا، اللا تاعالا ودان باس جاعىندا وتىرعاننىڭ كىم ەكەنىن سۇراپتى. ادام اتا: «ءيا، قۇداي، بۇل سەن تۇسىمدە كورسەتكەن ەلەس قوي» دەپتى. بۇل ادامزاتتىڭ كورگەن العاشقى ءتۇسى ەكەن. بۇگىنگى تاڭدا ءتۇس جورۋعا ارنالعان ورىس جانە قازاق تىلىندەگى شەتەلدىك ەڭبەكتەر كىتاپ دۇكەندەرىندە قاپتاپ كەتتى. «شەتەلدىك» دەيتىنىمىز، ولاردىڭ قازاق تىلىندەگىلەرىنىڭ ءوزى اۋدارما بولىپ تابىلاتىندىعى. ارىسى باتىس، بەرىسى ورىس دۇنيەتانىمىنا نەگىزدەلگەن اتالعان ۇلگىلەر قازاقتى بىلاي قويعاندا ءيسى مۇسىلمان حالىقتارىنىڭ ءتۇسجورىم ولشەمدەرىمەن تۇگەلگە جۋىق سايكەس كەلە بەرمەيدى. سوعان قاراماستان، ولاردىڭ ءجيى-ءجيى جاريالانۋى وقىرماندار تاراپىنان سۇرانىستىڭ بارلىعىن كورسەتەدى. كەرەك دەسەڭىز، بۇعان ۇستەمە رەتىندە الەمجەلىدە ءتۇس جورۋعا ارنالعان ونلاين پروگراممالار مەن سايتتاردىڭ كوپتىگى دە ۇسىنىستىڭ كەم تۇسپەيتىنىنە دالەل. سونداي-اق، جالپى جۇرتشىلىقتىڭ ءتۇس جورىتۋدىڭ نەگىزگى شارتتارىن باسشىلىققا المايتىنى بايقالۋدا. كەيبىر باۋىرلارىمىزدىڭ قىزدى-قىزدىمەن فەيسبۋك، ۆ-كونتاكتە ءتارىزدى الەۋمەتتىك جەلىلەردە جاريالى تۇردە كورگەن ءتۇسىن جازىپ، كوپشىلىكتەن جورىپ بەرۋدى سۇراۋلارىنىڭ ءوزى قازاقى دۇنەتانىمنان ابدەن الشاقتاپ كەتكەنىمىزدى ايگىلەپ تۇر. تىپتەن، سونداي پارىقسىزداردىڭ ءبىرى: «مەنىڭ بۇگىن تۇسىمدە اتا-انام قايتىس بولىپتى؟» دەپ ۇزىنسونار تالقىلاۋعا دا جول بەرگەنىنە كۋا بولدىق. سەنبەسەڭىز، ورىس اعايىندار ايتپاقشى، «گۋگل ۆام ۆ پوموشش».
اسىلىندە، قازاق حالقىنىڭ دىلىندەگى ەرەكشە قاسيەتتەردىڭ ءبىرى – ءتۇسىن جورىتۋعا قۇمارلىعى دەسەك ەش قاتەلەسپەيمىز. «پالەندى كوردىم، تۇگەندى كوردىم، بۇل نەنى بىلدىرەدى ەكەن» دەپ وتىرعان اعا-باۋىر، دوس-جارانعا، جەڭگە-قارىنداسقا كۇندەلىكتى كۋامىز. قازاق تۇسىنىگىندە ءتۇس جورۋ ءجۇسىپ پايعامباردان باستالادى. ونىڭ پەرعاۋىننىڭ ءتۇسىن بولجاعان مۇعجيزاسى يسلامنان بولەك الەمدىك دىندەردىڭ بىرقاتارىندا سۋرەتتەلگەنى بەلگىلى. «مۇسىلماننىڭ ءتۇسى – پايعامبارلىقتىڭ قىرىق بەستەن (التىدان) ءبىرى» دەپ تە ايتىلادى. سوندىقتان دا، مۇسىلمان جاماعاتىنىڭ ءبىر بولىگى رەتىندە دالا جۇرتى دا كورگەن ءتۇسىن وزگەگە جورىتۋعا بەيىل جانە وسى جورۋلارعا قۇلاي سەنەدى. كەڭەس ۇكىمەتى يدەولوگتارى دا مۇنى ەرتە بايقاپ، كوممۋنيستەردىڭ قىلىشىنان قان تامىپ تۇرعان شاقتا جارىق كورگەن قازاق حالقىنىڭ سالت-عۇرىپى مەن ءدىني تۇسىنىگى، ءتول مادەنيەتىن كۇستانالاۋعا ارنالعان «ءارى كۇلكى، ءارى ءتۇرپى» اتتى ساتيرالىق جيناعىندا دا بۇل ەرەكشەلىگىمىزدى ولتىرە كۇلكى قىلدى. ونداعى ءتۇس كورگىش جانە سول تۇسىنە مالدانىپ جايباراقات وتىراتىن وتباسى وكىلدەرىنىڭ قىلىعى تۋرالى وسىناۋ اڭگىمەلەر اعا بۋىننىڭ ەسىندە بولسا كەرەك. بىراق، سودان بەرى قاتتى وزگەرە قويدىق دەۋگە دە بولمايدى. سول باياعى قازاعىڭ، سول باياعى «قۇمارلىعىمەن» جاڭا زاماندا دا الشاڭ باسىپ كەلەدى. الايدا، ول كەزدەگىلەردىڭ ءبىر ارتىقشىلىعى – زامانىنىڭ جاقىندىعىنا وراي اتا تانىم تۇرعىسىنان ءتۇس جوريتىن. ال بۇگىندە اقپاراتتىق ءداۋىردىڭ «شاراپاتى» ما، جاھاندانۋ ما، قازاقى تانىم تۇرعىسىنان بايىپتاۋدى قويدىق. بىلە بىلگەنگە، ءداستۇرلى مادەنيەتتىڭ ءبىر سالاسى رەتىندە يسلام قۇندىلىقتارىمەن استاسا وتىرىپ باسقا تۇركى حالىقتارىنىكى سەكىلدى ءتۇستى جورىتۋ مەن جورۋ دا ەجەلدەن كەلە جاتقان اتا سالتىمىزدىڭ ءبىرى.
ءتۇسىڭىز قايىرلى بولسىن!
ۇيقىڭىز جايلى بولسىن!
انىعىن اللا بىلەدى!
مىنە، بۇل بابالارىمىزدىڭ تىلىندەگى لەپەس ەدى.
حالقىمىزبەن بىرگە جاساپ، قايماعى بۇزىلماي كەلە جاتقان ماگيالىق فولكلوردىڭ ءبىر ءتۇرى رەتىندە دە ول ۇلت مادەنيەتىندە ەرەكشە ورىنعا يە. ءتۇستى قالايشا جورۋدىڭ وزىندىك ءادىس-ءتاسىلى مەن تەحنيكاسى، دايىن جورۋ-دايەكتەمەسى جانەدەن كوپتەگەن بالامالى ۆەرسيالارى بار. ولاردىڭ عىلىمي قۇندىلىعى زور تاريحي كەشەن ەكەنى انىق. ەكىنشى جاعىنان تۇتىنۋ ماتەريالى دا. تۇتىنىلماسا ادىرا قالاتىنى دا، ولارمەن بىرگە ءبۇتىن دۇنيەتانىمدىق قاباتتىڭ جوعالاتىنى دا بەلگىلى. ءوز كەزەگىندە، بۇل جوعالتۋدان تۋىندايتىن اپات سول، ونسىز دا ۇلتتىق قۇندىلىقتار ەروزياسى زامانىندا اقتىڭ قارا، قارانىڭ اق دەپ ءتۇسىنىلۋ مۇمكىندىگى دەر ەدىك. ويتكەنى، قازاقى تانىم كوورديناتتارى تۇرعىسىنان ۇعىنىلماۋى سەبەپتى ءتۇستى جورۋ بارىسىندا وعاشتىقتارعا جول بەرىلەدى. تەرىس پايىمداۋ جول الادى. مىسالى، تۇسىندە ەسەككە ءمىنىپ جۇرسە قازاق پايىمىندا دارەجەگە يە بولۋ بولسا، الىستان كەلگەن (باتىس، ورىس، قىتاي جانە ت.ب.) تۇسىنىكتە ول ءبىر باقىتسىزدىقتىڭ نىشانى بولۋى ابدەن مۇمكىن جانە كەرىسىنشە ەشكى كورۋ بىزگە جامان ىرىم بولسا، ولاردا جاقسى. ياعني، ءبىز دۇنيەتانىمدىق تۇرعىدا اداسۋعا جول بەرەمىز دەگەن ءسوز. ءسويتىپ، ءوز تۇسىنىگىمىز تۇرعىسىنان ارەكەت ەتپەگەندىكتەن ەل رەتىندە باسەكەگە قابىلەتتىلىگىمىز دە تومەن بولادى. قالاي دەسە دە، قازاق ءتۇسىنىڭ دايىن جورۋلارىنىڭ ءتۇپ-توركىنى جالپى ادامزاتتىق رۋحاني ۇستانىمدارمەن ۇيلەسىپ وتىرعانمەن، وزىندىك كولاريكە يە ۇلتتىق ءتالىم-تاربيە، دۇنيەگە نومادتىق كوزقاراسپەن ەرەكشەلەنەدى. ياكي پروفەسسور گ.پىراليەۆا جازعانداي، ءتۇس جورۋ سالتى، وعان بايلانىستى نانىم-سەنىمدەر – حالىقتاردىڭ ءومىر تانىمىن تانىتاتىن قۇندىلىقتار. تاريحتا بولعان بەلگىلى ادامداردىڭ وڭىندە شىندىققا اينالعان تۇستەرى دە بارشىلىق جانە ولاردىڭ ءبارى دە ادامزاتتىڭ الداعى كۇننەن كۇتەر ءۇمىتى تەك جاقسىلىق، قۋانىش، باقىت ەكەنىن بايقاتاتىن باعا جەتپەس قۇندى دەرەكتەر («بابالار ءسوزى»، 94 توم). سايىپ كەلگەندە، بۇل مۇرالاردان اتا-بابالارىمىزدىڭ تال بەسىكتەن جەر بەسىككە دەيىنگى عۇمىرىنداعى بۇكىل بولمىسىن، الەممەن قارىم-قاتىناسىن، تۇرمىس-تىرشىلىككە، تابيعاتقا دەگەن سەنىمدەرىن، فيلوسوفيالىق-ءدىني تۇسىنىكتەرىن، پسيحولوگياسىن، ەتنوگرافياسىن، ەتنوپەداگوگيكاسىن ايقىن اڭعارۋعا بولادى. سوندىقتان دا اۋىز ادەبيەتى ارقىلى بىزگە ءتۇس كورۋ مەن جورۋعا قاتىستى مول مۇرا تۇمسا قالپىندا جەتىپ وتىر دەۋگە تولىقتاي نەگىز بار. «الپامىس»، «قوبىلاندى»، «قىز جىبەك»، «قوزى كورپەش» جانە تاعى قانشاما جىر-داستانداردا ءتۇس كورۋ مەن ونى جورۋدىڭ پوەتيكالىق نۇسقالارى بارشىلىق. فولكلورىمىزدا دا ءتۇستى ساتۋ، ساتىپ الۋ جونىندەگى «تازشانىڭ ءتۇسى»، «باقىت قۇسى» سىندى ەرتەگىلەر دە بار. ولاردىڭ نەبىر ۇزدىك ۇلگىلەرى حالىق پروزاسى مەن كوركەم تۋىندىلاردا كورىنىس تاپقان. قازاق اقىندارىنا اقىندىق ونەرىنىڭ دارۋى دا وسى ءتۇس كورۋمەن بايلانىستى. «كوگەن الاسىڭ با، جوق الدە ولەڭ الاسىڭ با؟» دەگەن قىدىر اتانىڭ ساۋالىنا «ولەڭ الامىن» دەپ ويانعان نەشەمە ءدۇلدىل شايىرلاردى ەل تاريحى بىلەدى.
بىراق، ءبىزدىڭ ايتپاعىمىز ول ەمەس. ەندى ءتۇس جورىتۋدىڭ نەگىزگى شارتتارىنا كوشەلىك. ءدىن بويىنشا ءتۇستىڭ ءشايتانيسى دە، ءراحمانيسى دە بولادى. سونىمەن قاتار، ءتۇس ادال ءتۇس، قيالي ءتۇس، شايتان ءتۇس دەپ ۇشكە بولىنەدى دەلىنەدى. ياعني، ىزگى ءتۇس اللادان ءسۇيىنشى جانە قايعىرتۋشى ءتۇس، شايتاننان جانە ويىندا جۇرگەن نارسەنى تۇستە كورۋ. ءبىز ولاردى تەرەڭ تالداپ جاتپاق ەمەسپىز. بار بولعانى قازاقى دۇنيەتانىم تۇرعىسىنان دەرەگىن بەرسەك بولعانى.
سونىمەن...
ەڭ الدىمەن, جاقسى ءتۇس كورگەن ادام دەرەۋ تاڭىرىنە شۇكىرشىلىك ەتۋى كەرەك جانە كوڭىلى قالاسا ونى ءۇش كۇننەن اسىرماي جورىتقانى دۇرىس. تىپتەن، قازاق پايىمى ءتۇستى كورگەن ساتتە-اق جورىتقان ابزالىراق دەسەدى. تىم سوزىپ الماعان ءجون. ال جامان ءتۇس كورگەندە شايتاننىڭ جانە كورگەن نارسەسىنىڭ جامانشىلىعىنان جاراتقانعا سىيىنىپ دۇعا جاساپ، ەشكىمگە ايتپاۋعا كەڭەس بەرىلەدى. سوندا ودان ەش زيان تيمەيدى دەپ ەسەپتەلەدى. ياعني، مۇلدەم ەسەپكە الماۋ ۇسىنىلادى.
ەكىنشىدەن، ءتۇس قالاي جورىلاتىن بولسا سولاي شىعادى دەپ تۇسىنىلەدى. «ءتۇستى جاقسىعا جورىڭىز، ءتۇس كورۋشىدەن ەمەس، جورۋشىدان» دەگەن ءسوز سودان قالعان. سوندىقتان دا ءتۇستى قۇلشىلىعى تۇگەل، ناسيحات بەرە الاتىن كىسىلەرگە نەمەسە عالىمدارعا ايتۋ مىندەتتى. ياعني، بۇل جەردە جورۋشى باستى رولدە وينايدى ياكي قازىقتىق تۇلعا سانالادى. ءتۇستى مۇمكىندىگىنشە كوپتى كورگەن، اقىلى پىسكەن ساليح كىسىگە جورىتقان ءلازىم. ازىلدەسىپ وينايتىن قۇربى-قۇرداس، اۋزىنا كەلگەندى ايتاتىن بالا-شاعادان قاشقان ءجون. تىپتەن، قازاق «ءتۇستى جەزدەڭە جورىتپا، جيەنىڭە جورىتپا، ايەلگە جورىتپا» دەپ تە ناقىلدايدى. «دۇشپانىڭا، نادانعا، قاتىندارعا ايتپا. ءتۇس نەگە جورىسا، سول بولادى» دەگەن تاعى بار. بۇعان مىسالدار جەتەرلىك.
ەل اۋزىندا «مەن تۇسىمدە ومىراۋىمدى ەكى قاسقىر جەپ جاتقانىن كوردىم» دەگەن كەلىنشەككە «ويباي، ءسىزدى قاسقىر جەيدى ەكەن» دەپ كەزدەيسوق ءبىر قىزدىڭ جورىپ بەرگەنى، كەيىننەن ونى شىنىمەن قاسقىردىڭ تالاعانى جايىندا اڭگىمە بار. كەيىننەن مۇنىڭ حابارى قۇلاعىنا جەتكەن ۇلكەن قاريا: «جورۋى دۇرىس بولعاندا، ەگىز باتىر ۇل بوساناتىن ەدى» دەپ وكىنىش ءبىلدىرىپتى. ال جانىبەك باتىردىڭ ءتۇسىن ابىلايدىڭ جورۋى تۋرالى اتاقتى حيكاياتتا كەرىسىنشە جامان ءتۇستى جاقسىعا جورۋ ءراسىمى باياندالعان. وندا قالماق باتىرى جەكپە-جەكتە جەڭىلىپ، جانىبەك باتىر تاماعىنان قىلىشتى تاقاعاندا: «تۇندە سەن دە كورىپ ەدىڭ، مەن دە كورىپ ەدىم. سەنى مەن الىپ ەدىم-اۋ، تابانىمنىڭ استىنا سالىپ ەدىم-اۋ. سەنىڭ ءتۇس جورۋشىڭ جاقسى جورىعاندىقتان، مەنىڭ ءتۇس جورۋشىم رەتىن تاۋىپ ايتا الماعاننان الىپ كەتتىڭ-اۋ»، - دەپ وكىنىپتى دەپ تولعايدى ايتۋشىلار.
ۇشىنشىدەن، ءتۇستى، اسىرەسە جاقسى ءتۇستى دۇشپانعا بىلدىرمەۋ سۇرالادى. قۇپيا ۇستاپ، تەك تىلەۋلەس، وندا دا تىلەۋلەستىڭ ءوزىن بايقاپ، جاقسى جوريتىن ادامعا وڭاشادا، جات كوزىنەن تاسادا جورىتۋ. ويتكەنى، قاس ادامنىڭ قىزعانىشىنىڭ ويانۋى، قارسى ارەكەت ەتۋى، تەرىس جورۋى دا ىقتيمال. بۇعان قاتىستى تاريحي ءافسانالار بىلاي دەپ سىر شەرتەدى:
«تەمىردىڭ ء(امىر تەمىر) شەشەسى ساقىپجامال وسى بالاسىنا ەكىقابات كەزىندە ءتۇس كورىپتى. تۇسىندە ول بالا ەمەس، جىلان تۋىپتى. سول جىلان كوز الدىندا ۇلكەيىپ ايداھار بولىپتى. الدىمەن ول ءوزىنىڭ تۋعان اناسىن جۇتىپتى، ارتىنشا سول كەزدەگى سىرداريا بيلەۋشىسى توقالاقتى جۇتىپتى. بۇل ءتۇسىن ەكىقابات كەلىنشەك ۇيىنە كەزدەيسوق قوناق بولعان جولاۋشى كەمپىرگە جورىتىپتى. كەمپىر ساتقىندىق جاساپ، بۇل ءتۇستى توقالاققا ايتىپ قويعان. قاتال حان ەكىقابات كەلىنشەكتى الدىرىپ، ءوز قولىمەن ءىشىن جارىپ، مازاردىڭ ىشىنە كومۋسىز تاستاتقان. ساقىپجامالدىڭ تۋعان ءسىڭلىسى تەككەنە جەتى ايلىق ءتىرى جاتقان بالانىڭ كىندىگىن تىسىمەن قيىپ، بالانى الىپ كەتكەن. شەشەسىنىڭ ىشىنە پىشاق سالعان كەزدە كىشكەنتاي بالانىڭ وڭ اياعىنا زاقىم كەلىپ، اقساق بولىپ تۋعان. الگى ون التى جاسار ءالى بەتى اشىلماعان بەيكۇنا قىزدىڭ ەمشەگىنەن ءسۇت شىققان، بالانى وسىرگەن. اقساق تەمىر ومىرباقي شەشەم، انام تەككەنە دەپ كەتتى».
تورتىنشىدەن، تۇسىندە كورمەگەن نارسەسىن كوردىم دەپ ايتۋ دۇرىس ەمەس. كورمەگەندى كورگەندەي ەتىپ قۇلپىرتىپ، ماقتانشىلىقپەن ياكي الدەقانداي ماقسات قۋالاي ايتاتىن ادامدار دا بولعان. اتام قازاق وندايدى جارىتپاعان. مۇنىڭ زياندىلىعىن ەل ءجۇسىپ پايعامباردىڭ ساقى دەگەن سونداي جالعانشىعا: «جالعان ايتساڭ دا ميىڭدى قارعا ويىپ جەيدى» دەپ جورىعانىن ءسوز ەتەدى. ءبىر جاعىنان بۇل ءتۇس جورىعان كەزدە سونداعى كورگەن وقيعا دەتالدارىنا تۇگەلدەي كوڭىل اۋدارۋ كەرەكتىگىمەن دە بايلانىستى. ياعني، دالدىك سۇرالادى. ايتالىق، كىسى تۇسىندە سيىر مالىنا ءمىنىپ جۇرسە، بۇل سوندايلىق ءبىر يشاراتتى بىلدىرمەيدى. الايدا ەگەر ول قوڭدى بولسا، حالىققا بيلىگىنىڭ جۇرەتىندىگىنىڭ بەلگىسى. قوڭسىز بولسا، جاقسىلىق ەمەس. ونىڭ ماعىناسى وسى سيپاتتارىندا عانا انىقتالادى. سول سياقتى مالىنىپ كيىم كيىپ جۇرسە دە، ونىڭ تۇسىنە قاراي، ءساتتى-ساتسىزدىگى جورامالدانعان.
«البەتتە، ادام ءوزىنىڭ ءتۇسىن ءتۇرلى ءسوز ورنەگىمەن جەتكىزەدى. مۇنىڭ ءبارىن سانامالاپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس» دەسەك تە، مۇندا حالىق ۇيعارعان «ءسوزى شىنشىلدىڭ ءتۇسى دە شىنشىل» دەگەن ۇستانىمدى بايقايمىز.
بەسىنشىدەن، تۇسكە ءسۇيىنشىسىن بەرۋ جورالعىسى بار. ياعني، جاقسى جاڭالىقتى، الداعى كۇننىڭ جاقسىلىعىن سۇيىنشىلەگەن ادامعا ىرىمداپ سىيلىق جاساۋ. قالاي دەسە دە، بۇل الداعى ومىردەن قۋانىش كۇتكەن تىلەگى، باقىت تۋرالى ويلارى جانە ولارعا بايلانىستى نانىمدار جۇيەسىنەن تۋىنداعان جايت.
التىنشىدان، جاقسى تۇسكە دە، جامان تۇسكە دە قۇدايىسى – ساداقا بەرۋ كەرەك. كوبىنە جاعدايعا قاراي مالداي نەمەسە زاتتاي ساداقا بەرۋ ءۇردىسى بولعان. جوعارىدا اتاپ وتكەن ابىلايدىڭ جانىبەكتىڭ ءتۇسىن جورۋى وقيعاسىندا دا حاننىڭ ءوزىنىڭ نارقىزىل جيرەن اتىن باتىر جولىنا سويىپ تاراتقانى كەڭىنەن تارقاتىلعان. زەرتتەۋشىلەر اتاپ وتكەندەي، بۇل اڭىزدا ءتۇس جورۋدىڭ ەكى ءتۇرلى شارتى ەسكەرىلگەن. ءبىرى – قانداي ءتۇستى دە جاقسىلىققا جورۋ، ەكىنشىسى – كەلەر قاۋىپتى قۇدايى، ساداقا بەرۋ ارقىلى بولدىرماۋ ءراسىمى. جالپى، بۇدان باسقا دا دەرەكتەردى العا تارتا وتىرىپ، قازاق حالقى ءتۇستى تەك جاقسىلىققا عانا جورىعانىنا كوز جەتكىزەمىز. ادەبيەتتانۋشى ج.دادەباەۆ اتاپ وتكەندەي، كىسى قانداي قورقىنىشتى ءتۇس كورگەندە دە، ومىردەن كورگەنى بار، ويىندا توقىعانى بار جورۋشى ونى جاقسى بولاشاقپەن، كەلەر كۇننىڭ جايلى جاقسىلىعىمەن ساباقتاستىرعان. كورگەن جايسىز تۇسىنەن مازاسى قاشىپ، كوڭىلى الاڭ بولىپ، ءتىپتى ۇرەيلەنىپ كەلگەن كىسىگە بىلىكتى جورۋشى الگىندەگىدەي جاناشىرلىق تانىتىپ، باسۋ ايتىپ، ونى شوشىتقان جايسىز ءتۇستىڭ ءوزىن «ءتۇسىڭ ءتۇس-اق ەكەن» دەپ جاقسى نىشانعا جوريدى. بۇل جەردە عالىم جازعانداي-اق، ءتۇس جورۋشىنىڭ پاراساتتىلىعىنىڭ، يماندىلىعىنىڭ اتقاراتىن قىزمەتى ايرىقشا جوعارى. ارينە، ەكىنىڭ بىرىنە استىنداعى اتىن قۇربان شالاتىن اسىلزادا ابىلايحان تابىلا بەرمەس. دەسە دە، كورگەن ءتۇستى كەزدەيسوق كەز بولعان ادامعا ايتا بەرمەي، ەڭ جاناشىر، يمانىنا بەرىك، ادال نيەتتىلەرگە عانا جورىتۋ –تاعى دا قايتالاپ ايتامىز، باستى ماسەلە. كىسى ءتۇسىن ءوزى ىشتەي نيەت قىلىپ كەلگەن جورۋشىسىنا بايانداپ وتىرعاندا، كولدەنەڭ باسقا بىرەۋدىڭ ءجون-جوسىقسىز قوسىلىپ، جورۋ ايتۋى دا قازاق پايىمىندا ۇلكەن ايىپقا سانالعان. سونداي-اق ءتۇس جورۋ ۇستىندە ءتۇستى ايان بولعان وقيعانىڭ مازمۇنىن ايتۋدىڭ ءجونى مەن جولىنا دا جورۋشى ەرەكشە ءمان بەرەدى. بۇل ورايداعى قايسىبىر ماڭىزدى ماعلۇماتتاردى اتاق-داڭقى اڭىزعا اينالعان، الەمگە تانىمال «مىڭ ءبىر ءتۇن» حيكاياسىنداعى باستى كەيىپكەردىڭ ءبىرى رەتىندە سۋرەتتەلگەن حارۋن ءال-راشيد حاليفانىڭ كورگەن ءتۇسىن جورىتۋى جايلى اڭگىمەدەن تابۋعا بولادى.
«بىردە ايگىلى پاديشا ءتۇس كورىپتى: تۇسىندە ونىڭ اۋزىنداعى بارلىق ءتىسى تۇگەل ءتۇسىپ قالعان ەكەن. تاڭەرتەڭ ول ءتۇس جورۋشىسىن شاقىرىپ الىپ: «بۇل ءتۇستىڭ جورۋى نە بولماق؟»، - دەپ سۇرايدى. ءتۇس جورۋشىسى بىلاي دەيدى: «مۇسىلمانداردىڭ ءامىرشىسىنىڭ ءومىر جاسى ۇزاق بولعاي! تۋىسقاندارىڭنىڭ ءبارى سەنەن بۇرىن ءولىپ، قاسىڭدا ولاردان ەشكىم قالمايدى ەكەن».
حارۋن ءال-راشيد قاسىنداعىلارعا: «مىنا ءتۇس جورۋشىعا ءجۇز شىبىق سوعىڭدار! مۇنداي ازالى سوزدەردى ول مەنىڭ بەتىمە نەسىنە ايتادى. ەگەر مەنىڭ تۋىسقاندارىمنىڭ ءبارى مەنەن بۇرىن ءولىپ قالسا، وندا مەنىڭ كىم بولعانىم؟!»، - دەيدى. ودان سوڭ ول باسقا ءتۇس جورۋشىنى الدىرىپ، كورگەن ءتۇسىن ەندى سوعان ايتىپ بەرەدى. ءتۇس جورۋشى: «مۇسىلمانداردىڭ ءامىرشىسىنىڭ كورگەن ءتۇسىنىڭ ءمانىسى مىنادا: ول ءوزىنىڭ تۋىسقاندارىنىڭ بارىنەن دە ۇزاق عۇمىر كەشەدى». پاتشا سوندا: «اقىلدىڭ كورسەتۋى بىردەي» دەپ ايتىپتى. كەيىنگى جورۋ الدىڭعى جورۋدان ماعىناسى جاعىنان الشاق كەتپەيدى، بىراق ايتىلۋ جاعىنان مۇلدە بولەك. كەيىنگى جورۋشىعا پاتشا ءجۇز دينار سىيعا تارتقان ەكەن» (ج.دادەباەۆ «ءتۇس ايانى»).
وسى قاتاردا جورىلمايتىن تۇستەردىڭ بولاتىنىن دا اتاپ وتكەن ءجون. بۇل ۇعىم قازاق ىشىندە بەكەت اتاعا قاتىستى دا ايتىلادى. سونداعى اڭگىمەگە قاراعاندا، ماڭعىستاۋعا اتى ءماشھۇر ءبىر دومبىراشى سەرى جىگىت ەل ارالاپ ءجۇرىپ، جۇماعا قاراعان كۇنى استىنداعى اتى قۇلاپ مەرتىگىپ، ءوزى بەلىنەن شويىرىلىپ جۇرە الماي قالعانى تۋرالى ءتۇس كورىپتى. الايدا، سول ماڭداعى ءتۇسىن جورىتقان اقساقالى تۇشىمدى ەشتەڭە ايتپاعان سوڭ، جولىنان باس تارتپاي، كەتە بەرەدى. جولدا ءدال تۇسىندەگىدەي اتىنىڭ اياعى ىنگە كىرىپ كەتىپ، وماقاسا قۇلاپ، جۇرۋدەن قالادى. بالاسىنىڭ ازاپ شەگىپ جاتقانىن كورگەن اكەسى ارنايى ات ارىتىپ كەلىپ، بەكەت اتاعا بارلىق جاعدايدى بايان قىلادى. اتا جىگىتتىڭ جۇماعا قاراعان كۇنگە ءتۇس كورگەنىن، سول ءتۇستى جورىتقاننان بولعانىن ايتىپ، كەلە الماي ۇيىندە قالعان جىگىتكە سىرتىنان بىرنەشە ايعا شارتتاپ، ەم جاسايدى. كەيىننەن ەمى قونىپ، دومبىراشى جىگىت جازىلىپ، بۇرىنعىشا سەرىلىگىن جالعاستىرعان كورىنەدى. وسىنى جادىندا ساقتاعان كەيبىرەۋلەردىڭ جۇما كۇنگى كورگەن ءتۇسىن جورىتپايتىنى، ەشكىمگە ايتپايتىنى سيرەك تە بولسا ءالى كۇنگە دەيىن كەزدەسىپ قالادى.
ال كىم تۇسىندە اللا تاعالانى كەيىپسىز كورسە نەمەسە پايعامبارىمىزدى كورسە ول حاق دەلىنەدى. حاديستە: «كىم مەنى تۇسىندە كورسە، ول حاق، شايتان مەنىڭ بەينەمدە كەلمەيدى». قازاق مۇنى دا بىلگەن. تىپتەن، «تۇسىمدە پايعامبار ءدىن تارات دەپ بۇيىردى» دەپ، دارۋىشتىك جولعا تۇسكەن تۇلعالار حاقىندا دا سوزدەر بار.
كورگەن ءتۇستى تالداپ تارازىلاپ، سيمۆولدىق مانىنە ءۇڭىلىپ، ودان ەرتەڭنىڭ ساۋلەسىن كورۋگە تالپىنۋ، ياعني، جورۋ ءراسىمى الەمنىڭ بارلىق حالىقتارىندا دەرلىك ءتان سالت. بەلگىلى عالىم ح.دوسمۇحامەدۇلى: «ءتۇس جورۋدىڭ قازاقتار اراسىندا دا ۇلكەن ءمانى بار ەكەنى ەجەلدەن بەلگىلى، سول سەبەپتى دە ەل ىشىندە ارنايى ماماندار – ءتۇس جورۋشىلار دا ۇشىراسادى» دەگەن. بىراق، ودان بەرىدە ءتول رۋحانياتتان اجىراي تۇسكەنىمىز، بالشابەكتەر لاڭى، ۇرپاقتار ساباقتاستىعىنىڭ جويىلۋىمەن بىرگە ول «ماماندار» دا تاۋسىلىپ ءبىتتى.
ءتۇستى جورۋ تەرەڭ ءىلىم-ءبىلىمنىڭ نىسانى. ءتۇستى تۇستەپ اجىراتىپ بىلە الاتىنداي ادامدى تابا قويۋ دا ەكىتالاي. اسىرەسە مىنا زاماندا بۇل ءىلىمدى مەڭگەرگەن، ءتۇس جورۋمەن اينالىسقان يسلام عالىمداردىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇزدىگى – مۇحاممەد يبن سيرين سەكىلدى عۇلامالار جوق دەسە دە بولادى. ارينە، قاسيەتتى قۇراننىڭ نەگىزىندە جاسالعان ءتۇس جورۋلار ەڭ سەنىمدىسى بولىپ تابىلادى. دەگەنمەن، باستى قارۋىمىز سول باياعى – ءتۇستى ءاردايىم جاقسىلىققا جوريتىن اق نيەتىمىز ءھام ءتۇس جورۋدىڭ ءداستۇرلى جالپى بەلگىلەرى تۋرالى دايىن ۇلگىلەر – ءا.ديۆاەۆتىڭ «ءتۇستىڭ بايانى»، ج.دادەباەۆ «ءتۇس ايان» جانە ت.ب. سوڭعىلارىنىڭ يسلامياتپەن ۇندەستىگىنە ەشكىم كۇمان كەلتىرە قويماس دەگەن ويدامىز.
حالىق ايتادى: «ءتۇس – بالقىعان قورعاسىن»، ونى جاقسىلىققا جورىساڭ – جاقسى نيەت قابىل بولىپ، جاقسىلىققا اينالادى، جاماندىققا جورىساڭ – جاماندىققا اينالۋى مۇمكىن. قۇداي وسى جاعىنان ساقتاسىن!
التىن وردانى تالقانداعاسىن ماسكەۋگە جورىققا بارا جاتقان جولدا جايسىز ءتۇس كورگەن ءامىر تەمىر وسى جاعىنا بارلاماي، ونى جاماندىققا جورىپ كەرى قايتتى دەگەن اڭىز بار. ايتپەگەن جاعدايدا، ورىس ەتنوگرافى ك.كۋكسين ايتىپ جۇرگەندەي ۇلى رۋس تۋماي شوككەندەي، شاراناسىنان قيىلعانداي ەكەن. وندا بۇگىنگى تاڭدا ورىستى دا تاريح پاندەرىندە ەجەلگى جويىلىپ كەتكەن حالىقتار ساناتىندا وقىتقانداي ەكەن. بۇگىنگى الەمدى اۋزىنا قاراتقان ۇلىلىعى دا بولماعانداي، ەۋرازيالىق ارناسىنا تولماعانداي ەكەن.
ەندەشە، ءبىز دە بابالىق دۇنيەتانىمنان اينىماي، ءاردايىم تۇيمەدەيدەن دە تۇيەدەي جاقسىلىق كورۋ ءۇردىسىن ۇستانايىق دەگىمىز كەلەدى.
ەربولات مامىرايحان
