ساۋىن ايتۋ سالتى - نەمەسە ۇلكەن جيىندارعا قىمىز جيناۋ

3237
Adyrna.kz Telegram

قازاق تويلارى مەن باسقا دا جيىندارىنا ارقاشان كوپ قوناق شاقىرىلادى. بۇرىنعى عاسىرلاردا تويلار بىرنەشە كۇنگە سوزىلاتىن بولعان. ەرتەگىلەر مەن باتىرلار جىرلارىندا «وتىز كۇن ويىن، قىرىق كۇن تويىن» دەگەن ءسوز بەكەر ايتىلماعان. بۇل كۇندەرى ءان شىرقالىپ، كۇي تارتىلىپ، ايتىستار وتكىزىلەتىن. بالۋاندار كۇرەسى، ات بايگەسى تاعى باسقا دا سايىستار وتكىزىلگەن. بۇنداي جيىندارعا قوناقتار وزدەرىنىڭ اقىن-ايتىسكەرلەرىن، كۇيشى-انشىلەرىن، قارا كۇش يەلەرى مەن شاباندوزدارىن جانە نەبىر جۇيرىك اتتارىن الىپ كەلەتىن. سوندىقتان قوناقتار ءۇشىن ءدامدى تاماقتار مەن ءشول تارقاتار قىمىز مولىنان دايىندالاتىن.

سالتاناتتى جيىندار مەن استاردى اس-cۋمەن جەتكىلىكتى تۇردە قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن جيىن وتكىزۋشى شاڭىراق كەرەگىنشە سويىس مال مەن سۋسىن جيناۋ ءۇشىن  ءوز جاقىن تۋىستارىنان كومەك سۇرايتىن بولعان. «ساۋىن ايتۋ» سالتى وسىلاي پايدا بولعان.

ادەتتە ءبىر ادام بۇكىل تۋىستارعا ساۋىن جونىندە حابار بەرىپ اۋىل ارالايتىن. الىستا تۇراتىن اعايىندارعا حابارشىلار جونەلتىلگەن. الىستان كەلەتىن قوناقتار دا وزدەرىمەن بىرگە تەرىدەن جاسالعان سابالار مەن مەستەرگە قىمىز قۇيىپ الىپ كەلەتىن بولعان.

عالىم شايزادا توحتاباەۆا بىلاي دەپ جازادى: «قوناقتار ءار جۇزدەن جانە ءتۇرلى اۋىلداردان، وزدەرىنىڭ مالىمەن، سايىس جەڭىمپازدارىنا ارنالعان سىيلىقتارىمەن جانە قىمىزبەن كەلەتىن. بۇنداي كەلىستىڭ باسىندا كوپكە سىيلى جاسى كەلگەن ايەل تۇيەگە ءمىنىپ كەلەتىن.

تۇيەنىڭ وركەشىنە ادەمى كىلەم جابىلىپ، پىسپەكتەرى بار كوركەم ويۋلارمەن ادىپتەلگەن سابالار ارتىلعان. ونىڭ سوڭىنان تۇيە مەن اتقا مىنگەن ايەلدەر مەن ەرلەر جۇرەتىن بولعان.

جيىلىس يەلەرىنىڭ تۋىستارى مەن دوستارى تۇيەلەرگە ارتىپ اكەلەتىن ۇلكەن مەستەرگە  100 نەمەسە 200 ليتر قىمىز تولعان. ولار بىرنەشە جالقىنىڭ تەرىسىنەن تىگىلەتىن بولعان».

 

«ساۋىن ايتۋ» سالتى زەرتتەۋشىلەردىڭ ەڭبەكتەرىندە

«ساۋىن ايتۋ» سالتى تۋرالى عالىم حالەل ارعىنبايۇلى ءوزىنىڭ «قازاق حالقىنداعى سەميا مەن نەكە» اتتى كىتابىندا ورىس زەرتتەۋشىلەرىنىڭ جازبالارىنان مىسالدار كەلتىرگەن. م. لەۆانەۆسكي «قازاق دالاسى تۋرالى جازبالار» ەڭبەگىندە بىلاي دەپ جازعان: «1852 جىلى ءبىر اسقا بەيسەمبى باجىقۇلى دەگەن باي 10 جىلقىنىڭ تەرىسىنەن جاسالعان ساباعا 100 شەلەك قىمىز قۇيىپ اكەلگەن. مۇنداي سابالاردىڭ موينىن جابىقتان شىعارىپ قويىپ، ات ۇستىنەن پىسەدى ەكەن».

19 عاسىردىڭ 90-شى جىلدارى كىشى ءجۇز رۋلارىنىڭ اراسىندا بەرىلگەن بەس اسقا قاتىسقان ي. انيچكوۆ «1892 جىلى قازاق استارىنا بارۋ» ماقالاسىندا، شومەكەي رۋىندا وتكىزىلگەن كارىباي اسى تۋرالى مالىمەت كەلتىرگەن. بۇل اس شىلدە ايىنىڭ اياعىندا قۋاڭداريانىڭ بويىندا 4 كۇن بويى وتكەن اسقا 500 ادام جينالعان. قوناقتار ءۇشىن تىگىلگەن تەك اق ۇيلەردىڭ سانى 200-گە دەيىن جەتكەن. بۇدان باسقا بۇقار شاتىرى تىگىلگەن. ءار ۇيگە ءبىر سابا قويعاندا ونىڭ سانى 200-دەن ارتاتىندىعىن جازعان.

بۇنداي ءىس-شارالار وتكىزۋ بارىسىندا ات جارىستارىنىڭ بىرنەشەۋى وتكىزىلەتىن. مىسالى، سولاردىڭ ءبىرى تاماق ءدامدى ءپىسسىن دەگەن تىلەكپەن «وشاق بايگە» اتالعان. قازاق حالقىنىڭ ەرتەرەكتە قالىپتاسقان ادەتى بويىنشا اسقا سويىلعان ۇلكەندى-كىشىلى مالداردىڭ سۇيەكتەرى، اسىرەسە جىلىكتەرى ەشقاشان سىندىرىلماعان. اسقا سابا اكەلگەندەرگە تۇگەلدەي سارقىت ەسەبىندە ءبىر-ءبىر سىندىرىلماعان ءبۇتىن جىلىكتى سابانىڭ تۇبىنە سالادى. وسىلايشا قىمىز قۇيىلىپ كەلگەن ىدىستى قۇر قايتارمايدى. مۇنى «سالۋ» دەپ اتايدى.

بۇل مالىمەتتەردىڭ ءبارى دە كەزىندە «ساۋىن ايتۋ» سالتىنىڭ كەڭ تاراعانىن جانە دە سابالاردىڭ يەلەرىنىڭ ەسىمىمەن اتالعانىن، نەمەسە كوپشىلىك قويعان اتتارى دا بولعانىن دالەلدەيدى.

 

سالت ادەبي شىعارمالاردا

قازاقتىڭ سابالارى كولەم جاعىنان ءارتۇرلى بولعان. ساكەن سەيفۋللين «سول جىلداردا» اتتى ەستەلىگىندە كولەمى ۇلكەن سابا تۋرالى جازعان: «وتاۋدىڭ ورتاسىندا كۇمىستەگەن ۇكىلى پىسپەكتى ەكى جىلقىنىڭ تەرىسىنەن ىستەلگەن ۇلكەن قارا سابا تۇر. ىشىندەگى لىقىلداعان سارى قىمىزدىڭ كۇشتى ماس ءيىسى سىرتىنان اڭقيدى. سابانىڭ قاسىندا ەكى جىگىت تەرشىپ كەزەك-كەزەك تۇرەگەپ كەرىلىپ ۇكىلى كۇمىس پىسپەككە سابانى جاي، اۋىر سالماقپەن گۇمپ-گۇمپ ەتكىزىپ ءپىسىپ قويادى. ەكى جىگىت قىمىزدى ۇلكەن تەگەنەگە قۇيىپ الىپ، وجاۋمەن ساپىرىپ وتىر. ءبىرى وجاۋمەن قۇيىپ، ەكىنشىسى تورى الا توستاعاندارمەن جاعالاي ۇلەستىرىپ ءجۇر».

اقىن ءىلياس جانسۇگىرۇلىنىڭ «قۇلاگەر» جىرىندا مىنداي ولەڭ جولدارى بار:

مال ايداپ جان-جاقتان جۇرت وننان، بەستەن،

كوپ سابا كەلىپ جاتىر ەلدەي كوشكەن.

قازاقتىڭ وسى سالتى حالىق ەرتەگىلەرى مەن جىرلارىندا باياندالعان. قازاقتىڭ بەلگىلى جىرى «ايمان - شولپان» جىرىندا «ساۋىن ايتۋ» سالتى بىلايشا جىرلانادى:

ماماندى رۋلى ەلگە باعا قىلعان،

مامان باي مال بىتكەنگە توبا قىلعان.

بايلىعى مامان بايدىڭ جاننان اسقان،

تەرىسىن بەس ايعىردىڭ سابا قىلعان.

 

بولىپتى ۇلدان كەمتار مامان بەيباق،

اۋىلعا مالعا توپىر بولعان ويناق.

تەرىسىن بەس ايعىردىڭ سابا قىلىپ،

ساباسى اتانىپتى «تۇيە مويناق».

 

ماماننان كەلگەن كىسى قىمىز ىشپەك،

اۋزىنا جارانداردىڭ تاۋبە تۇسپەك.

تەرىسىن بەس ايعىردىڭ سابا قىلىپ،

ساباسى اتانىپتى «التىن پىسپەك».

 

مامانعا ايۋان مالدىڭ بەردى باعىن،

جاراتتى مامان باتىر ارعىماعىن.

ءبىر تۇتقا كىشى جۇزدە باي ەدى، دەپ،

شومەكەي مامان بايعا ايتتى ساۋىن.

 

جالعاندا مامان بايداي بولعان بار ما؟

جىگىتتەر بۇل جالعاندى كوڭىلىڭە الما.

«سانىمەن بۇل جيىنعا بارامىن» –دەپ،

ارتتىردى توعىز نارعا توعىز سابا».

«ساۋىن ايتۋ» سالتى بۇگىندە دە ۇمىت قالعان جوق.

بەردالى وسپان.

"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى

پىكىرلەر