قازاقتار عاسىرلار بويى مال شارۋاشىلىعىمەن ءومىر سۇرگەن ۇلت. اۋا رايىنىڭ ءتورت مەزىگىلىنە بايلانىستى قىستاۋ مەن جايلاۋعا كوشىپ وتىرعان. كوكتەم مەن كۇز كەزدەرىندەگى كوكتەۋ مەن كۇزدەۋ تاعى بار. كوشتىڭ جولى بىرنەشە ءجۇز شاقىرىمعا سوزىلاتىن بولعان. سوندىقتان قازاقتار بۇنداي ساپارعا جاقسىلاپ دايىندالعان. مەجەلەگەن جەرگە جەتۋ ماقساتىندا وتار-وتار قويلاردى، تابىن-تابىن جىلقىلاردى، تۇيەلەردى سۋارۋعا بولاتىن جولداردى تاڭداعان.
وسىنداي كوشتەرگە بايلانىستى قازاقتا «قارالى كوش» سالتى بولعان. بۇل قايتىس بولعان ادامدى ءبىر جىل بويى جوقتاپ ەسكە الىپ جۇرۋگە ارنالعان سالتتاردىڭ ءبىرى.
ادام قازاسىنا بايلانىستى سالتتار
ادام كوز جۇمعان سوڭ ونىڭ جانۇياسى مەن تۋىستارى ءتۇرلى سالتتاردى ۇستاناتىن بولعان. مىسالى «قارا جامىلۋ» (قارا كيىم كيۋ), «ات تۇلداۋ» (مارقۇمنىڭ اتىن ونىڭ اسىنا قۇرباندىققا شالۋعا دەيىن كەكىلىن بايلاپ، قۇيرىعىن كەسىپ ءبىر جىل بوس جىبەرۋ), «جوقتاۋ» (ادام قايتىس بولعان كۇنى، دۇنيەدەن وتكەنىنە جەتى، قىرىق كۇن تولعاندا، جانە ءبىر جىل وتكەن سوڭ اسى بەرىلگەندە ولەڭمەن اندەتىپ ايتىلاتىن ءان), «داۋىس شىعارۋ» ء(ار كۇنى تاڭەرتەڭ قايتقان ادامنىڭ جۇبايى مەن تۋىس ايەلدەر جانە اۋىلداس ايەلدەردىڭ جىلاۋى), «داۋىس سالۋ» (قارالى كوشكە بەيتانىس ادامدار كەزدەسكەندە مۇڭدى داۋىس شىعارىپ جىلاۋ), «قارالى ايەل» (باقيلىق بولعان ادامنىڭ جۇبايى باسقالار كەلگەندە ءبىر جىل بويى شىمىلدىقتىڭ ارعى جاعىندا وتىرۋى), «قارا كىلەم جابۋ» (جۇكتەردى قارا كىلەمدەرمەن جابۋ). جازۋشى مۇحتار اۋەزۇلى كوش كەزىندە قارا الاشا، قارا الا تەكەمەت تە جابىلاتىنىن جازعان.
بۇدان باسقا دا سالتتار بارشىلىق. بۇل سالتتاردى ورىنداۋ مارقۇمنىڭ اسى بەرىلگەن كۇنى قارالى ۋاقىت مەجەسىنە جەتتى دەگەندى بىلدىرەتىن «نايزا سىندىرۋ» سالتى ورىندالعان سوڭ عانا تىيىلاتىن بولعان.
قارالى كوش
وسىنداي سالتتاردىڭ ءبىرى «قارالى كوش». عالىم شايزادا توحتاباەۆا بۇل سالت جونىندە بىلاي دەپ جازادى: «ەگەر مارقۇم رۋدىڭ كوسەمى بولسا ونىڭ قىزى جوقتاۋ ايتىپ كوشتى باستايدى. قولىندا قارالى نايزا، جەتەگىندە «تۇل ات» جۇرەدى. قىز باسىنا اكەسىنىڭ تىماعىن ارتقا قاراپ كيگىزەدى. قارالى كوشتى باستاعان قىزدىڭ جانىندا قۇربىلارى بولادى».
مۇحتار اۋەزۇلىنىڭ كۋالىگى
قازاقتىڭ ەڭ ۇلى جازۋشىسى مۇحتار اۋەزۇلىنىڭ «اباي جولى» رومان-ەپوپەياسىنا الەمنىڭ كوپتەگەن ۇلى تۇلعالارى «قازاق ءومىرىنىڭ ەنتسيكلوپەدياسى» دەگەن جوعارى باعا بەرگەن. بۇل شىنىندا دا سولاي. ون توعىزىنشى عاسىردا دۇنيەگە كەلگەن م.اۋەزۇلى قازاقتىڭ كوپتەگەن سالتتارىن كوزىمەن كورىپ ءوزىنىڭ قايتالانباس دارىنى ارقاسىندا شىنايى سۋرەتتەي ءبىلدى. جازۋشى «اباي جولى» شىعارماسىندا «قارالى كوش» سالتىن دا سۋرەتتەگەن:
«...قالىڭ جىلقىنىڭ جونى كورىندى. كەڭ سايعا ءتۇسىپ كەلە جاتىر. قىلاڭى كوپ، شۇبارتقان جىلقى ءجيى-ءجيى پىسقىرا ءتۇسىپ، ءجىتى باسىپ كەلەدى.
ارالارىندا، تاي، قۇلىندار كىسىنەيدى. وزگە جىلقىدان وزعىنداپ شىعىپ، ويناق سالىپ شاپقىلاعان قۇنان-دونەندەر دە كورىنەدى.
...تاي-قۇناندار باستارىن تەگىس كوتەرىپ، قوس قۇلاقتارىن قالىڭ جىلقى كەلە جاتقان جاققا قاراي قايشىلاندىرا شانشىپ اپ، ۇيىرسەك ۇنمەن شۇرقىراي كىسىنەدى.
بالا اتاۋلى تەگىس اتتارىنا جۇگىردى. ەلسىز وڭىردە كورىنگەن قالىڭ جىلقى – كوشكەن ەلدىڭ جىلقىسى ەكەن. بالالار اتتارىنا ءمىنىسىپ، بەتتەرىن اۋىل جاققا بۇرعاندا، جاڭاعى جىلقى اسقان بەلدەن اسىپ، ويعا تامان ءتۇسىپ كەلە جاتقان قالىڭ كوش كورىندى. ون بەس تۇيەنى تىزگەن ءبىر كوش وزگە ءنوپىردىڭ الدىن الا وقشاۋ شىقتى. سوعان تىركەس ون تۇيەلى، تاعى ون بەس تۇيەلى، سەگىز-توعىز تۇيەلى سالقار-سالقار كوشتەر ءبىرى ارتىنان ءبىرى شىعىپ، شۇبارىتا، شۇباتىلىپ كەلەدى.
العاش وتكەن جىلقىنىڭ ارتىن الا كوپ اتتىلار كەلەدى ەكەن. قولدارىنا سويىل، شوقپار، باۋلى قۇرىق ۇستاعان ەركەكتەر بار. ارەدىكتە توماعالى بۇركىتتەرىن بالداعىنا قوندىرىپ العان ىقشام جىگىتتەر دە كورىنەدى.
بۇل توپ ابايلار جاقىنداعانشا قيىس وتە بەردى. سونىڭ ارتىنان كەلە جاتقان ەڭ الدىڭعى ۇلكەن كوش ابايدىڭ دا، بارلىق بالالاردىڭ دا كوزدەرىن ەرىكسىز تارتتى.
بۇل كوشتىڭ اينالاسىن قورشاعان اتتىلار كوپ، بارلىعى دا ايەلدەر. وڭشەڭ ءساندى كيىنگەن قىز-كەلىنشەك پەن ەگدە تارتقان بايبىشەلەر. مىنگەن اتتارى ىلعي سەمىز جورعالار مەن بەدەۋلەر.
ايەلدەردىڭ ەر-تۇمانى، توقىم، قۇيىسقان، ومىلدىرىك، جۇگەندەرى تەگىس كۇمىسكە مالىنعان. جارىق كۇنگە شاعىلىسىپ، جارق-جۇرق ەتىسەدى.
ۇلكەن كوشتىڭ الدىندا ەسىك پەن توردەي جەردە اتتارىن قاتار باستىرىپ ءبىر توپ قىز كەلەدى. تاپ ورتالارىندا ەرتتەۋلى كۇيدە بوس جەتەكتەلگەن، كەكىلى كۇزەلگەن قارا كوك ات بار. سول توپتان انتەك كەيىن ۇلكەن كوشتىڭ الدىن باستاپ كەلە جاتقان سۇپ-سۇر جۇدەۋ بايبىشە ەكەن. باسىنا جۇقا قارا جەلەك جامىلىپتى. بۇل باستاعان بەس تۇيەلى كوشتىڭ ءسانى وزگەشە كورىندى. بار تۇيەنىڭ ۇستىنە ارتىلعان جۇكتەردى جاپقان وڭشەڭ قارا كىلەم، قارا الاشا، قارا الا تەكەمەت كورىنەدى. جۇكتى تۇيەلەردىڭ ەكى جاعى سول ۇلكەن قارا الا جامىلشىلارمەن عانا جەلپىنە ءتۇسىپ، وزگەشە ءبىر اۋىر تىنىس الىپ كەلە جاتقان ءتارىزدى.
كوشتىڭ تۇرىنە تاڭدانىپ، ءۇنسىز توقتاپ قالعان بالالار توبى مىناداي سالتاناتتى كورىنىستىڭ الدىن كەسىپ وتە المادى. ەندى امالسىز كوش وتكەنشە قاراپ تۇراتىن بولدى.
باسىندا بۇلارعا كوش ادامدارىنان كوز سالعان كىسى بولمادى.
بىراق الدىنداعى قىزدار توبى ەندى جاقىنداپ، قاستارىنا كەپ قالعان ەكەن. سولار عان وزىنشە، ءبىر ءتۇرلى تۇيسىنگەندەي بولدى، بىلەم. ارالارى ازىراق اۋىسىپ، از عانا بوگەلىستى دە، ءبىر كەزدە ءبىر توپ قىزدار ورتاسىنان ەكى قىزدى ىلگەرىرەك ءبولىپ شىعاردى.
باعاناعى كەكىلى كەسىلگەن قارا كوك ات سول ەكى قىزدىڭ ورتالىعىندا جەتەكتە ەكەن.
...بۇل قارالى كوش ەكەنىن – بوجەي كوشى ەكەنىن اباي مەن تاكەجان باعانا-اق تانىعان بولاتىن. وزگە كوشتەن بولەك بولاتىنى ءمالىم. بىراق مىنا ەكى قىز ىستەگەن ءىس بولەكتىڭ ىشىندە ءبىر وزگەشە بولدى.
ولارى وزگە قىزدان بولىنگەندە بايقالدى. باستارىنا ەركەكتىڭ باس كيىمىن كيىپتى. قارا ماقپالمەن تىستاعان جۇقا قارا ەلتىرى تىماقتارى بار. قىز كيمەيتىن باس كيىمنىڭ ارتىن الدىنا كەلتىرىپ، تەرىس كيىپتى. ەندى عانا انىق كورىندى، ورتالارىندا جەتەككە العان تۇلداعان قارا كوك اتتىڭ ۇستىنە بوجەيدىڭ ەر-توقىمى ەرتتەلىپتى. ەر ۇستىنە سول بوجەيدىڭ وسى وتكەن قىستا قارقارالىعا كيىپ بارعان قىزىل كۇرەڭ ىشىگى جابىلىپتى. ەردىڭ قاسىنا قامشىسىن شانشىپ، سوعان دا تەرىس قاراتىپ بوجەيدىڭ قىسقى تىماعىن كيگىزىپتى.
ەكى قىز بولىنە سالىسىمەن مىنا كولدەنەڭ قاراپ تۇرعان اتتىلاردى كورىپ، شىرقاي سوزىپ، قارالى مۇڭدى داۋىس ايتا جونەلگەن. كوش بويىندا اۋىل ۇستىنەن وتسە نەمەسە بوگدە جۇرگىنشىلەر جانىنان وتسە، قارالى كوشتىڭ قارا جامىلعان وسىنداي قىزدارى داۋىس ايتاتىن سالتى. قىزدار سونى باستاعان ەكەن».
جيىرماسىنشى عاسىردا قازاقستاندا وتىرىقشىلىق ءومىر ورىن العاندىقتان «قارالى كوش» سالتى جوعالدى.
بىراق بۇل بايىرعى سالت ۇمىت بولعان جوق.
بەردالى وسپان.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى.
