التىباكان – ەكى جاقتان ءۇش باقاندى توبەسىنەن بايلاپ ءبىر بىرىنە ارقانمەن جالعاستىراتىن اتكەنشەك. ارقاندار ۇزىنداۋ جالپاق اعاشپەن جالعاستىرىلادى. جاستار ارقاننان ۇستاپ، اعاشقا تۇرىپ تەربەلەدى. ادەتتە قىز بەن جىگىت تەربەلەتىن بولعان. التىباقان كەشكە تامان قۇرىلاتىن، سەبەبى كۇندىز اۋىل تۇگەلىمەن شارۋاشىلىقپەن اينالىسادى. سىرتتان قاراعان ادامعا التىباقان ويىن بولىپ كورىنگەنىمەن، بۇل جاستاردىڭ كوڭىل كوتەرۋ ارقىلى تانىسىپ، جاقىنداسۋىنا ارنالعان وزىندىك سالت. التىباقان تەبۋگە كورشى اۋىلدارىڭ جاستارى شاقىرىلاتىن. وسىنداي كەشتەر بارىسىندا جاستار ءان ايتىپ، بي بيلەپ، ءتۇرلى ويىندار ويناپ كوڭىل كوتەرىپ قانا قويمايدى، ولار ءوز ونەرلەرىن كورسەتۋ ارقىلى ءبىر-بىرىمەن جاقىنىراق تانىسۋ مۇمكىندىگىنە يە بولادى.
التىباقاندى حالقىمىزدىڭ «ماحاببات بەسىگى» دەپ اتاۋى دا بەكەر ەمەس. قىزدارى بويجەتىپ وتىرعان اتا-انالار التىباقانعا قىزدارىنا باس-كوز بولسىن جەڭگەلەرىمەن قوسىپ جىبەرەتىن بولعان. ادەتتە قىزدىڭ جاقسى جىگىتپەن دوستاسۋىنا جەڭگەسى دانەكەر بولاتىن. سەبەبى ول دا بالدىزىنىڭ ءوز باقىتىن تابۋىنا تىلەكتەس بولادى. سوندىقتان ەكى جاستىڭ اۋىزشا ايتىلعان سالەمدەرىن، جازباشا جولداعان حاتتارىن دا ەشكىمگە بىلدىرمەي، كورسەتپەي جەتكىزىپ وتىرۋ جەڭگەلەردىڭ مىندەتى ەدى. جەڭگەلەردىڭ بۇل ارەكەتىن ەشكىم دە جەك كورمەيتىن. سەبەبى جاستاردىڭ بولاشاعىنىڭ جاقسى بولۋىنا مۇددەلى اتا-انالارى دا تۋىستار دا ولاردىڭ جەڭگەتايلىق جاساۋ جولدارىنا ەشكىم كەدەرگى كەلتىرە قويمايتىن بولعان. كورسە دە كورمەگەنسيتىن. جىگىتتەر ءوز كەزەگىندە قىزبەن جاقىن تانىسۋ ءۇشىن جەڭگەلەرگە بىلەزىك، جۇزىك سيلايتىن. ءالى كۇنگە دەيىن كەڭىنەن ايتىلىپ كەلە جاتقان «جولى بولار جىگىتتىڭ جەڭگەسى الدىنان شىعادى» دەگەن ماقالدىڭ شىعۋ سەبەبى دە وسى.
التىباقان كەشتەرى ادەتتە جازدىڭ ۇزاق تۇندەرىندە ۇيىمداستىرىلاتىن. ءان ايتىپ، بي بيلەنگەن سوڭ كەزەك ويىندارعا بەرىلەتىن. التىباقان كەزىندەگى ەڭ تانىمال ويىن «اقسۇيەك» دەپ اتالدى. بىرەۋ ءتۇن قاراڭعىسىنا سۇيەك لاقتىرادى، قالعاندارى توپ-توپ بولىپ سۇيەكتى ىزدەيدى. تاپقان ادامعا سىيلىق بەرىلەدى. بىراق ەشكىم دە سۇيەكتى تەز تاۋىپ الۋعا اسىقپايتىن. قىزدار مەن جىگىتتەر جۇپ-جۇپ بولىپ اقسۇيەكتى ىزدەۋگە شىعاتىن. وسىنداي كەزدەسۋلەردە جاستار ءبىر-بىرىنە دەگەن سەزىمدەرىن جەتكىزەتىن. جەڭگەلەر بولسا جاستاردى تەك الىستان باقىلاپ جۇرەتىن.
قازاقتىڭ بەلگىلى اقىن قىزى كۇلاش احمەتقىزىنىڭ «التىباقان» اتتى ولەڭىندە قازاق مادەنيەتىنىڭ وسى كورىنىسىن كەرەمەت سۋرەتتەگەن:
سامالى سارى جازدىڭ ەسىپ قىردان،
ادامدى اڭسارىنا اسىقتىرعان.
باقانعا جىبەك ارقان كەرىپ تاستاپ،
قازاقپىز – ماحابباتقا بەسىك قۇرعان.
تاماشا ءداستۇرىمدى حالىققا ءتان،
جوعالتپاي، ايالاشى، التىن وتان.
ورنى بوپ شىن دوستىقتىڭ اۋەلەسىن
ۇستىنەن جۇلدىز جاۋعان التىباقان.
وسىندا قىز تانىسسا جىگىتپەنەن،
جاس جۇرەك سەزىمدەرىن ىرىكپەگەن.
جۇرەكتەن جۇرەكتەرگە جەتىپ جاتقان
ءبىر عاجاپ دۇنيە عوي ءۇمىت دەگەن!
تابىلماس جان بايلىعى ساتىپ السا،
ارۋلار ساندەنەدى توتىلارشا.
باسىنا التىباقان جينالادى،
كىم دە كىم جۇرەگىندە وتى بولسا.
جۇلدىزدار، سوندا ايرىقشا جانۋشى ەڭدەر،
بۇلبۇلدار، ءۇنسىز تىڭداپ قالۋشى ەڭدەر.
ءان توككەن كەمپىرقوساق سياقتى بوپ،
اينالعان التىباقان – سىر شەرۋلەر.
جايقالعان جاپىراعى جانىپ توعاي،
بايقالسا جالعىزدىقتان جابىققان اي،
مۇمكىن بە شىن سەزىمدى باستان كەشۋ،
بيىكتە وسىلاي ءبىر قالىقتاماي؟.
جازۋشى قابدەش ءجۇمادىل دە «سوڭعى كوش» رومانىندا التىباقان كەشىن ادەمى بايانداعان:
«مال قورالانىپ، ەل ورىنعا وتىرىسىمەن، ەستايلار نۇعىمان اۋىلىنداعى «التىباقانعا» بارۋعا جينالدى. جىگىتتەر كەشكى استان كەيىن سىرعاقتاپ دالاعا شىققان.
...ەستاي وسىناۋ تۇنگى دالا تىنىسىن تۇلا بويمەن سەزىنىپ، الابۇرتقان كوڭىلمەن ءۇنسىز كەلە جاتقان-دى. ...نۇعىمان اۋىلىنىڭ تۇسىنان ءان ەستىلدى.شىرقاپ سالعان قىزدار ءانىن تۇنگى سامال الا قاشىپ، كەيدە ءدال قاسىنان شىققانداي زورايتىپ جىبەرەدى دە، ەندى بىردە جەر تۇبىنە اكەتىپ، تالدىرىپ جەتكىزەدى. بىرتە بىرتە ءان اۋەنى ايقىندالىپ:
قوس ەتەك بۇراڭ بەل،
قۋالاپ سوعار قوڭىر جەل... –
دەگەن قايىرماسىن ەستاي اپ-انىق ايىردى. ءان اۋىلدان ءبىر شاقىرىمداي الىس، كوك جىرانىڭ قاباعىنان شىعادى. بۇلار سولاي قاراي بۇرىلدى.
التىباقان ماڭىندا قىز-كەلىنشەك، جىگىت-جەلەڭ تولىپ ءجۇر، اراسىندا اسىر ساپ شۋىلداعان بالا-شاعا دا جىرتىلىپ ايرىلادى. جاڭاعى ءان سالعاندار ءدۇريا مەن ءسالىمنىڭ كەلىنشەگى تورعىن ەكەن. ەستايلار كەلگەندە ەكەۋى التىباقاننان ءتۇسىپ، بۇلارعا قارسى ءجۇردى.
...باي اۋىلدىڭ ەركە قىزى ءدۇريا الدەقايدا باتىل، جىگىتتەردەن يمەنبەي ەركىن سويلەسەدى:
- ال، قوناقتار، التىباقانعا وتىرىڭىزدار، كەزەك سىزدەردىكى، - دەدى
سىڭعىرلاي كۇلىپ.
ءبارى بىرىگىپ دۋلى توپقا قاراي قوزعالعان. ...التىباقان باسى ماناعىدان دا قىز تۇسكەن سەكىلدى. تاياۋداعى اكپار اۋىلىنان، ايتىم اۋىلىنان جاستار قوسىلىپ جاتىر.
قايران التىباقان!
...كوشپەلى ەلدىڭ اجارى بولعان التىباقان! كەڭ دالانى انمەن جاڭعىرتىپ، جاس جۇرەكتەردى ماحاببات بەسىگىندە تەربەتكەن التىباقان!
بۇل بيىلعى جازداعى العاشقى التىباقان ەدى. بۇگىن باستالعان وسى
جاستىق دۋمانى جاز بويى جالعاسا بەرمەك. جاستار قىز-بوزبالاسى بار اۋىلداردا الما-كەزەك باس قوسىپ، قىسقا عۇمىرداي از كۇنگى قىزىقتارىن انمەن ۇزاتىپ سالادى. ايلى تۇندەردە الىسقا جەتەتىن شىرقاۋ اندەرمەن ساي-سالانى تەربەتىن جاڭعىرىقتىرماي، جايلاۋدىڭ ءسانى كىرمەيدى.
...جاي كۇندەرى تىلدەسە الماي، ءۇن قاتا الماي ءۇن قاتا الماي ۇزدىگىپ
جۇرگەن ىنتىق زار جۇرەكتەر وسىنداي جارىق ايلى كەشتەردە تابىسىپ، مۇڭداسادى. ...جاستار پار پارىمەن التىباقانعا وتىرىپ، ءان شىرقاپ، قۇمارلارى تارقاعان سوڭ، ەندى باسقا ويىندارعا ويىسا باستادى. «اقسۇيەك»، «تاقيا تاستاماق»، «سوقىرتەكە» ويىندارى اتالعاندا، كوپشىلىك قاعا بەرىس دىردۋى مول «اقسۇيەكتى» تاڭدادى».
قازىرگى كەزدە التىباقان «ناۋرىز» مەيرامى جانە باسقا دا مەرەكەلەر مەن تويلاردا قۇرىلادى.
بەردالى وسپان،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
