بۇگىن الماتى ەنەرگەتيكا جانە بايلانىس ۋنيۆەرسيتەتىندە «قازاقستاندا اەس نە ءۇشىن سالىنۋى كەرەك؟» دەگەن تاقىرىپتا دوڭگەلەك ۇستەل ءوتتى. شاراعا اتالعان تاقىرىپتى زەرتتەۋشى-عالىمدار، قوعام بەلسەندىلەرى، ستۋدەنتتەر مەن باق وكىلدەرى قاتىستى.
ەلەكتر جۇكتەمەسى ارتىپ كەلەدى
«قازاقستاندىق اتوم ەلەكتر ستانتسيالارى» جشس جاڭا يادرولىق جانە ەنەرگەتيكالىق تەحنولوگيالار بويىنشا باس مەنەدجەرى اسۋان وڭعاربەكۇلى «اەس قۇرىلىسىن جۇرگىزۋ مۇمكىندىكتەرىن قاراستىرۋ» اتتى بايانداماسىندا تاقىرىپتى تاپتىشتەپ ءتۇسىندىرىپ ءوتتى.
باياندامادا 2018 جىلدان بەرى اەس جوباسى بويىنشا جۇرگىزىلگەن جۇمىستارعا شولۋ جاسالدى. ماسەلەن 2018 جىلى تاۋەلسىز حالىقارالىق ساراپتاما جۇرگىزىلدى، 2019-2021 جىلدارى جەتەكشى ساتۋشىلاردان تەحنيكالىق-كوممەرتسيالىق ۇسىنىس الىندى.
اسۋان وڭعاربەكۇلى ەلەكتر جۇكتەمەسىنىڭ جىلدان-جىلعا ارتىپ كەلە جاتقانىن ايتىپ ءوتتى. ماسەلەن 2021 جىلى 15,8 گۆت بولسا، 2050 جىلى 38 گۆت جەتەدى دەگەن بولجام بار. ياعني، ەكى ەسە جۇكتەمە ارتادى.
«اەس سالىناتىن ءوڭىر مۇقيات زەردەلەنىپ جاتىر. ازىرگە اباي وبلىسىنىڭ كۋرچاتوۆ اۋدانى مەن الماتى وبلىسىنىڭ ۇلكەن اۋىلى بارلىق تالاپقا ساي بولىپ وتىر. اۋدانداردى زەرتتەۋ ماگاتە قۇجاتتارى جانە نورماتيۆتىك تالاپتارى نەگىزىندە جۇرگىزىلدى. جەر سىلكىنىسى جانە گەولوگيالىق قۇبىلىستار، گيدرومەتەورولوگيالىق جانە گيدرولوگيالىق جاعداي، بولجامدى سۋ تۇتىنۋ، اەس قۇرىلىسىنىڭ ىرگەلەس اۋماق وسىمدىكتەرى مەن جانۋارلارىنا اسەرى، اۋدان گيدروگرافياسىنا اسەرى سىندى فاكتورلار قاراستىرىلدى»، – دەيدى ا. وڭعاربەكۇلى.
باياندامادا اەس قۇرىلىسى مەن ىسكە قوسۋ ۇزاق مەرزىمدى جۇمىس ەكەنى ايتىلدى. ماسەلەن، وسى جىلى تەحنولوگيا تاڭدالىپ، بەكىتىلسە دە ىسكە 2035 جىلى قوسىلادى.
اتوم ەنەرگياسىنا ۇركە قاراۋ – زاڭدىلىق
«اتومدىق ەنەرگەتيكانىڭ نەگىزگى وتىنى ۋراندى ادامزات ەلەمەنت رەتىندە تانىعانىنا دا 3 عاسىردان استام ۋاقىت بولدى. اتومدىق ەنەرگەتيكانى يادرولىق قارۋ رەتىندە سۇڭگۋىر قايىقتاردىڭ ماتورى رەتىندە پايدالانعالى بەرى دە 70 جىلداي بولدى. ال، ادامزاتتىڭ يگىلىگىنە پايدالانىپ ەلەكتر ەنەرگياسىنىڭ كوزى ەتكەنىمىزگە دە سونشا ۋاقىت ءوتتى. كسرو كەزىندە بىزدە 1400-دەن استام يادرولىق راكەتا بولدى ولاردان باس تارتتىق، بىزدە پوليگون بولدى، سوندىقتان اتوم ەنەرگياسىنا ۇركە قاراۋ زاڭدى. بىراق، ول قالىپتى. اەس جوعارى تەحنولوگيالىق نارسە، الەم ەلدەرى يگىلىگىن كورىپ وتىر»، – دەدى حالىقارالىق زەرتتەۋشى امالبەك ءومىرتاي.
امالبەك داركەنۇلى «ءبىز قانداي الەمدە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز» اتتى بايانداماسىندا "الەمدە ەلەكتر ەنەرگياسىن الۋدا اتوم 10 پايىزعا جۋىق ادامزات سۇرانىسىن قامتاماسىز ەتەدى. فۋكۋسيما جاعدايى ورناعانعا دەيىن كورسەتكىش 17 پايىزعا دەيىن جەتكەن-ءدى. الداعى 10 جىلدا ەلۋگە جۋىق ەنەرگوبلوكتىڭ اياقتالاتىنىن ەسكەرسەك، كورسەتكىش ارتا بەرمەك" دەدى.
Adyrna.kz ءتىلشىسى دوڭگەلەك ۇستەل مودەراتورى، ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ تەوريالىق جانە يادرولىق فيزيكا كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى ابىشەۆ مەدەۋ ەرجانۇلىمەن دە سۇحباتتاسىپ، بىرقاتار ساۋالدارعا جاۋاپ الدى.
– مەدەۋ مىرزا، بۇگىنگى شارانىڭ قانداي ماڭىزى بار؟
– ءبىز قازىر اەس سالۋ قاجەتتىلىگىن تالقىلاۋدامىز. قاجەت بولسا ونىڭ توڭىرەگىندەگى قاۋىپ-قاتەردىڭ الدىن الۋ جانە وسىعان بايلانىستى قوعامدىق پىكىردى قالىپتاستىرۋ ماڭىزدى. سول ءۇشىن وسى باعىتتا جۇرگەن ساياساتكەرلەر مەن كاسىبي مامانداردىڭ وي-پىكىرىن سۇزگىدەن وتكىزىپ سونى قوعامدىق تىلقىعا سالۋىمىز كەرەك. ەموتسياعا بەرىلىپ، راديوفوبيانى العا شىعارساق ەنەرگەتيكا داعدارىسىنا تاپ بولامىز. ەۋروپاداعى جاعداي، ماسەلە بىزگە كەلۋى مۇمكىن. بۇنى مىسال رەتىندە الساق بولادى. اەس ەنەرگەتيكا داعدارىسىنىڭ الدىن الادى دەۋىمىز وسىدان. سالانى تەرەڭىرەك زەرتتەۋ، تالقىلاۋ ءۇشىن مامانداردىڭ باسىن قوسىپ ساراپتاما جاساۋ قاجەت.
– ەل ىشىندە «اەس نە ءۇشىن كەرەك» دەگەن ساۋال ءجيى قويىلادى. دوڭگەلەك ۇستەلدىڭ تاقىرىبى دا سول ەكەن. سول جايلى ايتىپ وتسەڭىز.
– ەڭ ءبىرىنشى جانە قاراپايىم تۇسىنىكتى ايتايىن. بىزگە وسى كۇنى ەنەرگەتيكانى ءارتاراپتاندىرۋ قاجەتتىلىگى تۋىپ وتىر. ويتكەنى جالپى جاعدايدا ەنەرگەتيكالىق قاۋىپسىزدىكتىڭ ىرگەسى ءارتاراپتى ەنەرگيا كوزدەرى. ارينە، ءبىز قايتا قالپىنا كەلەتىن ەنەرگيا كوزدەرىن دامىتۋىمىز كەرەك. جىلۋ ەنەرگەتيكاسىن زاماناۋي تۇرگە وتكىزىپ، ءارتۇرلى تاراپتار بولۋى ءۇشىن گەس جانە جەر استى ەنەرگيا كوزدەرى، سونىڭ ىشىندە اەس-تى قامتىعانىمىز دۇرىس. بۇلاردى جۇيەلى تۇردە العانىمىزدا ءبارى ءبىزدىڭ ىڭعايىمىزعا كەلىپ تۇر. كوبى «جاپونيا اەس سالۋدان باس تارتتى» دەپ جاتىر بىراق، ولار دا تۇبەگەيلى باس تارتتى دەپ ايتا المايمىز. ءالى ويلانىپ جاتىر. ويتكەنى «ەنەرگەتيكالىق داعدارىس» دەگەن وڭاي نارسە ەمەس. بارلىق قوعامعا، ونەركاساپكە، جالپى سول مەملەكەتتىڭ ءومىر سۇرۋىنە تىكەلەي اسەر ەتەتىن نارسە. سوندىقتان بۇنداي ماسەلەگە ات ءۇستى قاراماۋ كەرەك.
– اەس الماتى وبلىسىنىڭ «ۇلكەن» اۋىلىندا سالىنۋى مۇمكىن دەگەن اڭگىمە ايتىلىپ ءجۇر. شارا بارىسىندا دا ەكى نۇسقانىڭ ءبىرى وسى دەلىندى.
– بۇل ءالى جان-جاقتى ساراپتالىپ جاتىر. ول الدىن-الا ناقتىلانىپ، اسىقپاي تاڭدالاتىن ءىس. ءبىر-ەكى جىلدا بولدى دەپ بەلگىلەي سالاتىن نارسە ەمەس. ەگەر شەشىمدى قازىر قابىلداعاننىڭ وزىندە اەس-تى سالىپ، ىسكە قوسۋ 2035 جىلعا دەيىن سوزىلادى.
– العاشقى ساۋالعا قايتا ورالساق، قازاقستاندا اەس سالىنسا قانداي سۇرانىستى قامتيدى؟
– بىرىنشىدەن، ەنەرگەتيكالىق كوزدەردى جاڭارتادى. ەكىنشىدەن، قوعام داميدى. ءوزىمىز دە سول دامۋشى مەملەكەتتەر قاتارىندامىز. مەملەكەتتى دامىتۋ ءۇشىن قوسىمشا كوزدەردىڭ ءبىرى رەتىندە اەس جوسپارلانىپ وتىر.
– ەل ىشىندە ونىڭ قاۋپى جايلى الىپ-قاشپا ءسوز كوپ. قاتەر قانشالىقتى؟
– ءبىز زامانالى اەس سالامىز. سوندىقتان مۇمكىن بولعان بارلىق قاۋىپسىزدىك شاراسىن جاسايمىز. قاۋىپسىزدىكتىڭ ەڭ جوعارى دەڭگەيىن ساقتايمىز. «ەگەر اەس سالساق، ول جارىلىپ كەتەدى» دەپ ويلاۋ دۇرىس ەمەس. ويتە بەرسەك ادامزات دامىمايدى. مىسالى، اۆتوكولىككە «اپات بولادى» دەپ مىنبەي قويمايمىز عوي. اەس تە سول سياقتى قاجەتتىلىكتەن تۋىنداپ وتىر. سوندىقتان دا ماماندار ەنەرگيانىڭ بۇل ءتۇرى بىزگە قاجەت ەكەنىن ايتىپ جاتىر.
– سۇحباتىڭىزعا راحمەت!
