الاش – العى بابالارىمىزدان كەلە جاتقان كونە ءسوز. بۇرىنعى ۇلكەندەردىڭ ايتۋىنشا «التى الاشقا»: قازاق، قىرعىز، قاراقالپاق، باشقۇرت، تۇرىكپەن، وزبەك كىرەدى. بۇل دا نەگىزسىز ەمەس، ويتكەنى ولاردىڭ ۇلتتىق بولمىستارى، ءومىر-تىرشىلىگى، ءتىلى مەن ءدىنى، سالت-ساناسى، عۇرىپ-ادەتتەرى بىرىڭعاي، ۇقساس. قازاقتا ەلگە قامقور بولعان قادىرمەندى ادامدارىن «الاش ازاماتى» دەپ قۇرمەتتەگەن. ەشكىمدى جات كورمەي، وزىنە جاقىن تارتىپ جۇرەتىن حالقىمىز، تانىماعان ادامىنىڭ دا اماندىعىن تىلەپ، «الاش ازاماتىنىڭ بوتەندىگى جوق» دەپ ءىش تارتۋشى ەدى، قۇرمەت كورسەتەتىن، بۇل ءسوز ەل اۋزىندا جاقسى نيەتپەن ايتىلاتىن.
كەشەگى حح عاسىردىڭ 30-جىلدارىنان باستاپ ۇزاق ۋاقىت وسى سوزدەن دە، داستۇردەن دە بەزىپ كەتتىك، «الاش» اتى اتالسا ات-تونىمىزدى الا قاشاتىن بولدىق. ونىڭ باستى سەبەبى – ۇلت كوسەمى ءاليحان بوكەيحان باستاعان «الاش» توبىنىڭ قۇرىلۋى جانە وسى توپ وكىلدەرىنىڭ بولاشاق ۇلت تاعدىرىن ويلاپ قۇرعان ساياسي ۇيىمدارى مەن پارتيالارى، ۇستانعان باعدارلارى ەدى. ول ارينە كەڭەس وكىمەتىنە ۇنامادى، جالعان ايىپتار تاعىلىپ، جازىقسىز جازعىرىلىپ، كەيىنگى ۇرپاق ساناسىنا تەرىس تۇسىنىك ءسىڭىرىلىپ، ولاردى «حالىق جاۋلارى» دەگەن جالعان ايىپپەن جازالاپ، ۇرپاق ساناسىنان الاستاتتى.
وتكەن عاسىر اياعىندا ەلىمىز قول جەتكىزگەن تاۋەلسىزدىكتىڭ ارقاسىندا الاش زيالىلارى اقتالىپ، ۇلتىمىزدىڭ ساياسي-رۋحاني تاريحىنان ءوز ورىندارىن الدى، اقيقات جەڭدى. سونىڭ ارقاسىندا قازىرگى ۋاقىتتا جالپى الاش، ونىڭ تاريحى، الەمدىك تاريحتاعى ورنى مەن ماڭىزى تۋرالى، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ قازاق قوعامىنداعى ورنى تۋرالى كوپ ايتىلىپ تا، جازىلىپ تا جاتىر. وسى باعىتتا جەكەلەگەن ماقالالار مەن مونوگرافيالىق ەڭبەكتەر، ۇجىمدىق جيناقتار جارىق كورىپ، عىلىمي-تانىمدىق كونفەرەنتسيالار وتكىزىلدى. ونىڭ باستى سەبەبى «الاش يدەياسىنىڭ» وزەكتىلىگىندە، الاش اماناتىن ورىنداۋدىڭ بۇگىنگى ۇرپاق ءۇشىن قاجەتتىلىگىندە جانە ءححى عاسىرداعى تاۋەلسىز قازاق قوعامىندا ونى جاڭعىرتۋ مۇمكىندىكتەرىنىڭ تۋىندا.
حح عاسىردىڭ باسىندا الاش كوسەمدەرىنىڭ باستى ماقساتى – تۋعان حالقىن تەرەزەسى تەڭ، تاۋەلسىز جۇرتقا اينالدىرۋ بولعان. بىراق، ونىڭ ءساتى تۇسە قويمادى. تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزگەن جىلداردان بەرى قازاق قوعامىندا ۇلتتىق يدەيا جونىندە اڭگىمە باستالىپ، ول تولاستار ەمەس. بۇل زاڭدى قۇبىلىس تا. زاڭدى بولاتىن سەبەبى، ۇزاق ۋاقىت وتارلىق ەزگى قۇرساۋىندا قامالعان، ەگەمەندىگىن ەندى ورنىقتىرعان، جاھاندانۋدىڭ الدىندا تۇرعان حالىقتىڭ ەستى ۇرپاعىنا ۇلتتى ۇيىستىرار يدەيا كەرەك بولدى.
ەس جيىپ، ەتەك جاپقان بۇگىنگى كۇندە الاشتىق يدەيا سانالى قازاق بالاسىن، ەلجاندى قازاق ازاماتىن قايتادان باۋراپ الۋ ۇستىندە. مۇنىڭ باستى سەبەبى، الاش قوزعالىسىنىڭ ەڭ ۇلى ماقساتى – ۇلتتىق تاۋەلسىز مەملەكەت قۇرۋ يدەياسىمەن ساباقتاسىپ جاتقاندىعىندا. الاششىلدىق سانا ۋاقىت جىلجىعان سايىن قازىرگى قازاق قوعامىندا تەرەڭدەي تۇسسە، حالقىمىزدىڭ ۇلتتىق ورەسى دە بيىكتەي بەرمەك، الاش زيالىلارىنىڭ قازاق دالاسىندا ۇلتتىق يدەيانىڭ ۇيىتقىسى بولعاندىعىن تاريحتىڭ ءوزى راستادى.
الاش قايراتكەرلەرى تۋ ەتكەن ۇلتتىق سانانى كوتەرۋ، ودان تۋىندايتىن قازاقتىڭ ءتىلى مەن تاريحىن، ونەرى مەن مادەنيەتىن قازاق ۇرپاعىنىڭ بويىنا ءسىڭىرۋ سياقتى ىرگەلى ماسەلەدە الاش زيالىلارىنىڭ سان-سالالى مۇراسىنان، ولاردىڭ ەرەن ءىس-قيمىلدارىنان الار تاعىلىم مول. سوندىقتان دا، الاش قوزعالىسىنا وتكەن ءداۋىردىڭ تاريحى رەتىندە عانا قاراماي، ونى بۇگىنگى زامانىمىزبەن ۇندەس ومىرشەڭ كوزقاراستار جيىنتىعى رەتىندە باعالاپ، ياعني بۇگىنگى تاۋەلسىزدىك مۇراتتارىمەن ساباقتاسىپ جاتقاندىعىنا ءمان بەرىپ، ودان ءورىستى ونەگە، عۇمىرلى عيبرات العانىمىز ءجون.
«الاش يدەياسىنىڭ» وزەكتى بولاتىنى، ءبىز ۇلتتىق يدەولوگيامىزدىڭ نەگىزىن – «الاشتان» ىزدەۋىمىز كەرەك. ويتكەنى، «الاش» - ۇلتىمىزدى بىرلىك پەن ىنتىماققا شاقىردى، دانا ابايدىڭ: «ءبىرىڭدى قازاق، ءبىرىڭ دوس، كورمەسەڭ ءىستىڭ ءبارى بوس» - دەگەن ۇلاعاتتى ءسوزىن وزدەرىنە باعدار ەتتى; بىرەگەي ۇلتىمىزدىڭ ءوز تەرريتورياسىنىڭ، اتا-بابادان قالعان اتا مەكەنىنىڭ، قاسيەتتى جەرىمىزدىڭ تۇتاستىعىن سەزىنۋى جانە قورعاۋى; ءتىل، ءدىل، ءدىن، ەركىندىك – ۇلت بولمىسىنىڭ قۇرامداس بولىگى ەكەنىن تەرەڭ ءتۇسىنۋى; الەمدىك كەڭىستىكتە ءوز ورنى بار الەۋمەت، ەگەمەن ەل رەتىندە، ءوز ەنشىسى مەن ۇلەسىن انىقتاۋدى جۇزەگە اسىرۋدى كوزدەۋى ت.ب. «الاش يدەياسىندا» مەملەكەتتىڭ وركەندەي دامۋى ءۇشىن ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ، تەحنيكا مەن تەحنولوگيانىڭ، ءونىمدى ەڭبەكتىڭ ورنىنا ەرەكشە ءمان بەرىلگەن. ەڭ باستىسى ادال، ادىلەتتى قوعام ورناتىپ اتا-بابالار ارمانىنا قول جەتكىزۋ بولعان. سول تۇستاعى ءا. بوكەيحان مەن ا.بايتۇرسىنۇلى باسقارعان قازاق زيالىلارىنىڭ وزدەرىنىڭ ساياسي قوزعالىستارى مەن پارتيالارىنىڭ اتىن «الاش» اتاۋى دا تەگىن ەمەس. «الاش يدەياسى» ءۇشىن كۇرەسۋ كەزەڭى وتكەن عاسىردىڭ 1907-1930 جىلدار اياعىنا دەيىن بولدى. بۇل از ۋاقىت بولسا دا يدەيالىق تۇرعىدان العاندا عاسىرعا تاتىرلىق ۋاقىت ەدى. ولاردىڭ ارقايسىسىنىڭ مەملەكەت باسقارۋعا ءبىلىمى دە، بىلىگى دە جەتەتىن، تولىق قابىلەتى بار ازاماتتار ەدى. سونىمەن قاتار ولار وراسان زور ساۋاتتى، تاماشا تالانت يەلەرى، كوپ ءتىل عانا ءبىلىپ قانا قويماي، كوپ تۇيگەندەرى مەن بىلگەندەرى بار ايتۋلى تۇلعالار بولاتىن، ۇلتىن شەكسىز سۇيگەن مەملەكەتشىل ازاماتتار ەدى. كەزىندە وسى لەكتىڭ ەڭ جاس وكىلدەرىنىڭ ءبىرى مۇحتار اۋەزوۆ: «دۇنيەدە بولىپ وتكەن نەلەر ۇلى جاندار بار. ولاردىڭ ىشىندە دانالارى دا از ەمەس-ءتى. كوبىنەن قالعان دارىندى كىتاپ، ۇلى شىعارمالار، تەرەڭ ماعىنالى ويلار سانالى تىرلىگىڭدە ۇنەمى ەسىڭە ءتۇسىپ، قاتارىڭدا ىلەسىپ جۇرگەندەي بولادى، ءبىز ولاردى كەرەگىنە قاراي پايدالانامىز» - دەپ جازعان بولاتىن. ايتسا ايتقانداي، قازىرگى تاۋەلسىز قازاقستاندى قايتا جاڭعىرتۋ بارىسىندا ءبىز الاش زيالىلارىنىڭ ەڭبەكتەرىن قاجەتسىندىك جانە كەرەگىمىزگە جاراتىپ تا جاتىرمىز. ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني-مادەني، جانە ساياسي تاريحىندا الاش زيالىلارىنىڭ ورنى ەرەكشە. ونى قر پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆ «تاۋەلسىزدىك بارىنەن قىمبات» ماقالاسىندا ەرەكشە اتاپ ءوتتى: «ءبىز كەزىندە ەلگە قىزمەت ەتۋدىڭ وزىق ۇلگىسىن كورسەتكەن الاش قايراتكەرلەرىنەن تاعىلىم الامىز. ولار وتكەن عاسىردىڭ باسىندا تاۋەلسىزدىك يدەيالارىن حالىق اراسىندا دارىپتەۋگە زور ەڭبەك ءسىڭىرىپ، ازاتتىق جولىندا قۇربان بولدى... ولارداي ءبىرتۋار تۇلعالاردى ەسكە الىپ، ولاردىڭ مۇرالارىن جاستارىمىزعا جانە بۇكىل الەمگە پاش ەتۋىمىز كەرەك». ەندەشە، ءبىزدىڭ ويىمىزشا، الاش ارىستارىنىڭ اسىل مۇرالارىن يگەرۋ، ومىرشەڭ يدەيالارىن جاس ۇرپاققا جەتكىزۋ جالعاسا بەرۋى ءتيىس.
تاريحقا كوز جۇگىرتسەك، بارلىق ادامزات قاۋىمى، ونىڭ ىشىندە ءبىزدىڭ قازاق ۇلتىنىڭ دا ءار بۋىنى بەلگىلى ءبىر سىناقتاردى باستارىنان وتكەرگەن. ءبىزدىڭ بابالارىمىز بەن الدىڭعى بۋىن وكىلدەرى «اقتابان شۇبىرىندى، القاكول سۇلامانى»، الاپات اشارشىلىقتى، دۇنيە جۇزىلىك سوعىستاردى، زاڭسىز قۋعىن-سۇرگىندى، ۇلت ارالىق تەڭسىزدىكتى كوردى. وسكەلەڭ ۇرپاق وسىلاردان حاباردار بولۋلارى كەرەك، سوندا عانا ولار، تاۋەلسىزدىكتىڭ قادىرىن بىلەدى، تۇسىنەدى. ارىسى اسان قايعىدان باستاپ، اباي مەن الاش زيالىلارى بۇل كۇندى اڭساۋمەن بولدى، وزدەرى دە وسى كۇندى جاقىنداتۋ ءۇشىن بار مۇمكىندىكتەرىن سارپ ەتتى. ولار ازاتتىق جولىندا ارپالىستى، تالاي زۇلمات زاماندار مەن ناۋبەتتەردى باستان وتكەردى. وسىنىڭ ءبارى ۇلتىمىز ەسىندە ساقتالىپ، جادىندا جاتتالىپ، ۇرپاقتان – ۇرپاققا بەرىلۋى ءتيىس.
تاۋەلسىزدىگىمىزدىڭ 30 جىلدىعى تۇسىندا قر پرەزيدەنتى اتاپ وتكەندەي، «الداعى ءتورتىنشى ون جىلدىقتىڭ بىزگە جۇكتەيتىن مىندەتى – قۋاتتى ەلدىڭ يەسى جانە كەمەل حالىق بولۋ. بۇل جولدا ساياسي-ەكونوميكالىق رەفورمالاردى جانە سانانى جاڭعىرتۋ ۇدەرىسىن جالعاستىرىپ، زامان تالابىنا بەيىمدەلگەن ۇلتتىڭ جاڭا بولمىسىن قالىپتاستىرۋىمىز قاجەت». وسى يگىلىكتى ءىستى جۇزەگە اسىرۋدا الاش قايراتكەرلەرى مۇراسىنان الاتىن تاعىلىمىمىز وراسان. ويتكەنى، ولاردىڭ قاي-قايسىسى دا ءوز زامانىندا ۇلتتىق سانامىزدى وياتۋعا، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ۇشتاۋعا، دەربەس ەلدىگىمىزدى تاۋەلسىزدىككە ۇلاستىرۋعا قاجىر-قايراتتارىن، قابىلەتتەرى مەن بىلىمدەرىن سارپ ەتتى. ولار وسىنداي ۇلى ماقساتتاردان شىعا وتىرىپ، تۋعان حالقى ءۇشىن رياسىز ەڭبەك ەتتى.
الاش ارمانى – بۇگىنگى تاۋەلسىز قازاقستان، الاش يدەياسى – ۇلتتىق يدەولوگيا، ول وتانشىلدىققا، مەملەكەتشىلدىككە، بىرلىككە ۇندەيدى. سوندىقتان دا ولار وزدەرىنىڭ باستى باعىتتارىن تومەندەگىشە انىقتادى:
- جەرگە ەڭ الدىمەن قازاق يە بولۋى كەرەك;
- جەردىڭ استى-ءۇستى بايلىعىن الدىمەن قازاق يەلەنۋى كەرەك;
- ءوز ءونىمىن وندىرەتىن ۇلتتىق ەكونوميكا;
- قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىلىگى، ءدىنى مەن ءدىلىنىڭ ۇستەمدىگى;
- ءبىلىم مەن عىلىمنىڭ دامۋى.
بۇل ۇستانىمدار بۇگىن دە ءوزىنىڭ وزەكتىلىگىن جويعان جوق. ەندەشە، الاش يدەياسىن وتكەن شاقتا قاراستىرماي، كەرىسىنشە، الاش ارمانىن ىسكە اسىرۋىمىز كەرەك.
الايدا بۇگىنگى شىندىقتان شىعار بولساق، ءبىزدىڭ قوعامدا ۇلتسىزدىقتىڭ، قازاقتى ىشتەي جانە سىرتتاي كەمسىتۋشىلىكتىڭ بارلىعىنا كوز جەتكىزەمىز. ءبىز ءوزىمىزدى كورشى وزبەكپەن، تاعى باسقالارمەن سالىستىرساق، وزدەرىن ورىس رۋحى ۇستەمدىك قۇرعان رەسەيدىڭ ءبىر اۆتونومياسىندا تۇراتىنداي سەزىنەتىن تەرريتوريالارىمىز دا بار. كەدەندىك وداق، ۇجىمدىق قاۋىپسىزدىك شارتى ۇيىمى (ودكب) ورىس يدەياسىن ودان ءارى كۇشەيتۋدە. بۇلارعا ۇلت ماسەلەسىنىڭ قوعامدىق سانادا، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىندا، ساياسي جيىنداردا، عىلىمي ورتادا قىزۋ تالقىلاعانىمەن، اتقارۋشى ورگان بۇل ىستەرگە ايتارلىقتاي ءمان بەرمەي، جايباراقات كۇيدە قالۋدا. ال كوپتەگەن كۇردەلى ماسەلەلەر اشىق ايتىلماعاندىقتان سىرتقا شىقپايدى، ىشتەي رەنجيتىندەر كوبەيۋدە. ولار قازاق ۇلتىنا، ونىڭ تىلىنە، باسقا دا الەۋمەتتىك ادالدىق پەن ۇلتىن ەلىمىزدەگى كوپ ەتنيكالىق توپتىڭ ءبىرى ەمەس، مەملەكەت قۇراۋشى ۇلت دەپ قابىلداۋ. ويتكەنى، قازاقستاندى ورىستارسىز، كارىستەرسىز، ۇيعىرلارسىز جانە باسقالارسىز ەلەستەتۋگە بولار، بىراق قازاقسىز ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىزدىڭ اتاۋى عانا ەمەس، ونىڭ شەكاراسى، ءتىلى، باسىم ءدىنى مەن ءداستۇرى تەك قازاقتارمەن عانا بايلانىستى. وسىدان كەلىپ، مەملەكەت قۇرۋشى قازاق ۇلتىنىڭ بولاشاعى ءوز وتانىمىزداعى ۇلت ساياساتىنا: قازاق تىلىنە، مادەنيەتىنە، ۇلتتىق قۇندىلىقتارعا باسىمدىق بەرۋدە. الايدا، بۇل ماسەلە بىزدە ءوز دەڭگەيىندە شەشىمىن تاپتى دەپ ايتۋ ازىرگە قيىن. ءبىز تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدىك، بىراق، الاش يدەياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ بىزگە قالدىرعان باستى قاعيداسى - قازاق ۇلتىن وتارسىزداندىرۋدى - وسى ۋاقىتقا دەيىن رەسمي تۇردە جۇزەگە اسىرا قويعان جوقپىز.
بۇلاردان باسقا ءبىزدىڭ مەملەكەتىمىز ىشكى وتارشىلدىققا ۇشىراپ وتىر. ونىڭ باستى كورىنىسى رەسمي تۇردە تاۋەلسىزدىكتى جاريالاعانىمىزبەن، الەمدىك ساياسي قاۋىمداستىققا مەملەكەت رەتىندە تىركەلىپ، تانىلعانىمىزبەن، ءبىز ءوز ەلىمىزدە ساياسي، الەۋمەتتىك، رۋحاني جاعىنان شەتتەۋ مەن شەكتەۋ كورىپ وتىرعان ۇلتپىز. بۇلارعا ۇلتتىق ساناسى قالىپتاسپاعان، ءوز ءتىلىن، ءداستۇرى مەن ءدىلىن قۇرمەتتەمەيتىندەردى قوسىڭىز. ارامىزدا ورىستانۋ مەن ورىس ۇلتىنا ءتان جاعىمدى جاقتاردى يگەرۋدى اجىراتا الماي جۇرگەندەر بار. ىشكى جانە سىرتقى وتارلاۋشىلىقتىڭ تاعى ءبىر كورىنىسى قازاقستاندى باسقا تابيعي رەسۋرستارعا باي ەلدەرمەن سالىستىرسا، ءبىزدىڭ ازاماتتارىمىز وزدەرىنىڭ تەڭسىزدىكتەرىن ايقىن سەزىنەر ەدى.
رۋحاني-مادەني سالاداعى وتارسىزدانۋ – بۇگىنگى كۇننىڭ باستى ماسەلەلەرىنىڭ ءبىرى. باسقا ەلدەردىڭ ءبىز ۇلگى الاتىنداي وزىق تاجىريبەلەرىنە سۇيەنە وتىرىپ، وتاندىق جانە حالىقارالىق زاڭدار نەگىزىندە ۇلتتىق مادەنيەتتى، ءداستۇر-سالتتى قورعاۋ، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى، كيونپروكات، تەاترلار مەن كونتسەرتتەر رەپەرتۋارلارىنىڭ ۇلتتىق ۇلەسىنىڭ شەتەلدىككە قاراعاندا باسىمدىعىن قاداعالاۋ، ۇرپاق تاربيەسى مەن بولاشاعىنا الاڭداعان ءاربىر جاۋاپكەرشىلىكتى ازاماتتىڭ مويىنداعى پارىزى جانە بۇگىنگى كۇنگى قاجەتتىلىكتەردىڭ ءبىرى.
ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني بولمىسىن قالىپتاۋدا الاش قايراتكەرلەرىنىڭ تىلدىك مۇراسىنىڭ ورنى ەرەكشە. ولار: قازاق ءتىل ءبىلىمىن دۇنيەگە اكەلىپ، ونىڭ قالىپتاسۋىنا سارا جول سالدى; قازاقتىڭ جازبا ادەبيەتىن قالىپتاستىردى; ءتىلدىڭ قوعامدىق-الەۋمەتتىك ءمانىن، ۇلت وركەندەۋىندەگى ورنىن ايقىنداپ، قازاق رۋحانياتىنداعى ماڭىزىنا العاش رەت ايىرىقشا باعا بەردى; قازاق ءتىلدى ءباسپاسوزدى قالىپتاستىرا وتىرىپ، ادەبي ءتىلدىڭ پۋبليتسيستيكالىق جانرىن تۋدىردى; ولاردىڭ عىلىمي ەڭبەكتەرى، وقۋ قۇرالدارى ارقىلى عىلىمي ستيل، عىلىمي-كوپشىلىك ستيل كومپونەنتتەرى ورنىعا باستادى; كوركەم اۋدارمامەن بىرگە، عىلىمي، پۋبليتسيستيكالىق، ساياسي-الەۋمەتتىك ەڭبەكتەردى اۋدارا وتىرىپ، جالپى قازاق اۋدارماسىنىڭ نەگىزىن جاسادى; الاش قوزعالىسى تۇسىندا رەسمي ءىس قۇجاتتارى ءستيلى قالىپتاستى; انا ءتىلىن ۇلت بولمىسىنىڭ باستى بولشەگى رەتىندە قاراستىرا وتىرىپ، جاس ۇرپاق تاربيەسىندە ونىڭ الاتىن ورنىنا ەرەكشە نازار اۋداردى; ءوز انا تىلىندە سويلەۋ، ءتىلىن ءبىلۋ – ۇلتتىق ىرگەلى ماسەلە ەكەندىگىن الاش زيالىلارى جاقسى ۇعىندى.
الاش زيالىلارى حح عاسىردىڭ باسىندا ۇلت تاۋەلسىزدىگى ماسەلەسىن كوتەرە وتىرىپ، ۇلتتىڭ رۋحاني-مادەني ورلەۋىندەگى، ساياسي ۇيىسۋىنداعى اسىل قازىنانىڭ بىرەگەيى ءتىل ەكەندىگىن بايىپتادى. ءسويتىپ، ولار ءتىلدى ساقتاۋ، دامىتۋ، قولدانىس اياسىن كەڭەيتۋ مىندەتتەرىن كوتەرە كەلە، قازاق ءتىلىنىڭ ساياسي- قوعامدىق، الەۋمەتتىك مارتەبەسىنە ەرەكشە ءمان بەردى.
الاش قوزعالىسىنىڭ ءۇنى بولعان «قازاق» گازەتىنىڭ ەڭ العاشقى ساندارىنىڭ بىرىندە ا.بايتۇرسىنۇلى «ءوز تىلىمەن سويلەسكەن، ءوز تىلىمەن جازعان جۇرتتىڭ ۇلتتىعى ەش ۋاقىتتا ادامى قۇرىماي، جوعالمايدى. ۇلتتىڭ ساقتالۋىنا دا، جوعالۋىنا دا سەبەپ بولاتىن نارسەنىڭ قۋاتتىسى – ءتىل» - دەپ ۇلتتىق رۋحتىڭ، بولمىستىڭ نەگىزى دە، ارقاۋى دا ءتىل ەكەندىگىن العاش اڭعارتتى. ا.بايتۇرسىنۇلىنىڭ وسى پىكىرىنە ورايلاس ويدى الاش زيالىلارىنىڭ كوپشىلىگى ايتقان، ياعني، ۇلتتىق رۋحانياتتىڭ وزەگى انا ءتىل ەكەندىگىن رۋحاني-مادەني تاريحىمىزدا العاش ايتقاندار الاشتىقتار بولدى.
ەندەشە، ءبىز، ۇلتتىق ءتىلدى دامىتۋداعى الەمدىك تاجىريبەلەرگە سۇيەنە وتىرىپ، ءتىل ماسەلەسىنە كەشەندى تۇردە قاراۋىمىز كەرەك. ەڭ باستىسى ەلىمىزدە تىلگە دەگەن قاجەتتىلىك بولۋى كەرەك جانە كوپشىلىك مەملەكەتتىك ءتىلدىڭ كونستيتۋتسيالىق مارتەبەسىنىڭ ساقتالۋىن تالاپ ەتۋگە قۇقىلى. قازاق ءتىلىنىڭ مەملەكەتتىك ءتىل رەتىندە دامۋىندا ۇلتتىق ەليتا مەن بيزنەس ەليتاسىنىڭ قولداۋلارىنىڭ دا ءرولى زور بولماق. رۋحاني ساۋ ۇلت ءوز ەلىندە باسقا تىلدە سويلەمەيدى، باسقا ءتىلدى ءوز تىلىنەن جوعارى قويمايدى. بۇقارا حالىق پەن ساياسي ەليتا كونسەنسۋسقا كەلىپ سانالىق دەكولونيزاتسيا شارالارىن باستاۋ كۇن تارتىبىندە تۇرعان ماسەلە.
بۇرىنعىداي ەل-حالىق الدىندا، جولداۋلاردا جاقسى، جىلى سوزدەر مەن ۋادەلەر ايتىلىپ، ورىندالۋىن قاداعالاماۋ، ەل-حالىقتى الدارقاتا بەرۋ، بۇرىنعى وتكەن كۇنمەن كەتكەنى ءجون. جاڭا قازاقستاندا مەملەكەتتىك تىلگە دەگەن قاتىناس تا جاڭاشا بولۋى – زامان تالابى!
الاش زيالىلارى ءوز ۇلتىن شەكسىز سۇيە وتىرىپ، باسقا حالىقتارمەن تەڭ قۇقىلى قارىم-قاتىناس ورناتۋدى قولدادى. ەلىمىزدە تاۋەلسىزدىك جىلدارىندا وسى ۇستانىممەن قازاقستان حالقى اسسامبلەياسى قۇرىلدى. نەگىزگى ماقسات ەل ىشىندەگى بىرلىك پەن تۇسىنىستىكتى نىعايتۋ، ەلىمىزدىڭ ساياسي-الەۋمەتتىك، رۋحاني سالاسىنداعى قابىلدانعان مەملەكەتتىك دەڭگەيدەگى شەشىمدەردىڭ جۇزەگە اسۋىنا ىقپال ەتۋ بولاتىن. الايدا، ەلىمىزدەگى ەتنو-مادەني ورتالىقتاردىڭ ارقايسىسى ءوز دياسپورالارىنىڭ سويىلىن سوعىپ، تاريحي وتاندارىمەن بايلانىستارعا باسىمدىق بەرىپ، وقشاۋلانىپ بارا جاتىرعانى قوعام بەلسەندىلەرى مەن ساياساتكەرلەر تاراپىنان ورىندى سىنعا ۇشىراۋدا. پرەزيدەنت پەن قازاقتار تۋرالى ءتاتتى ءسوز، ماقتاپ-ماداقتاۋ ءسوز ايتۋ ءبىر باسقا، ال ونى ءوزىڭنىڭ ىسىڭمەن كورسەتۋ مۇلدەم بولەك. ماسەلەن، ولار ەلىمىز حالقىنىڭ 30% قۇراسا دا، دياسپورالاردىڭ بالالارىنىڭ قازاق مەكتەبىندە وقيتىندارى بار-جوعى 1% جەتەر-جەتپەس قانا.
ۇلت ۇستازى، الاش كوسەمدەرىنىڭ ءبىرى احمەت بايتۇرسىنۇلى: «ءبىز باي، ءبىلىمدى، ءھام كۇشتى بولۋىمىز كەرەك. ءبىلىمدى بولۋعا – وقۋ كەرەك! باي بولۋعا – كاسىپ كەرەك! كۇشتى بولۋعا – بىرلىك كەرەك! وسى كەرەكتەردىڭ جولىندا جۇمىس ىستەۋ كەرەك!» - دەگەن ەكەن. بۇل ۇلاعاتتى وي-تىلەكتىڭ ايتىلعانىنا دا عاسىردان استى. قازىرگى ۋاقىتتا ەلىمىزدە بىلىمدىلەر مەن وقىعاندار دا، باي كاسىپكەرلەر دە بار، بىرلىككە دە قول جەتكىزدىك. الايدا، بىلىمدىلەر مەن كاسىپكەرلەردىڭ ءبىرازى ۇلت مۇددەسىنەن اۋلاق. ولاردىڭ بىرقاتارى ءوز انا تىلدەرىن بىلمەيدى، ۇلتتىق مادەنيەتىنەن سۋسىنداماعان، ۇلتتىق ءداستۇر-سالتتان اۋلاق. ۇلتتىق نامىستان ادا، رۋحسىز، جىگەرسىز. وسىنداي ازاماتتارىمىز وزگە مەملەكەت تىلىندە سويلەيدى، بالالارىن دا قازاق تىلىندە وقىتۋعا قۇلىقسىز، جۇرەكتەرى – «ەلىم»، «جەرىم»، «قازاقستانىم!» – دەپ سوقپاعاندىقتان، قارجىلارىن دا قازاقستاندا ەمەس، شەت ەلدەردە ساقتايدى، بالالارى دا سول جاقتا وقيدى، ەلىمىزدىڭ الەۋمەتتىك جاعدايى مەن الەۋەتىن كوتەرۋدى پارىزىم دەپ سانامايدى، رۋحاني ومىرگە ارالاسۋعا دارمەنسىز.
الاش زيالىلارى وزدەرىنە دەيىنگى ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني مادەنيەتىن تەرەڭ يگەرگەن جاندار بولدى. ولار XV عاسىردا قازاق حالقىنىڭ مەملەكەتتىلىگىن قۇرعان كەرەي، جانىبەك سۇلتانداردىڭ ءوز زامانىنىڭ ويشىلدارى اسان قايعى مەن قازتۋعان جىراۋدى عانا ەمەس، ولاردان ىلگەرىدەگى دانالاردىڭ مۇرالارىن دا جەتىك بىلگەن. ال ءبىزدىڭ قازىرگى ۋاقىتتا ەل تۇتقاسىنىڭ ءار ءتۇرلى دەڭگەيىن ۇستاپ وتىرعان باسشىلارىمىز تۋرالى وسىلاي ايتا الامىز با؟ ولاردىڭ اراسىندا اباي مەن مۇحتاردى وقىماعاندارىن بىلاي قويعاندا، وزدەرىنىڭ انا ءتىلىن، اتا ءداستۇرىن بىلمەيتىندەر قانشاما؟! مۇنىڭ باستى سەبەبى، بۇرىنعى زامانداردا قالىپتاسقان ءداستۇرلى ۇلتتىق ەليتانىڭ جاڭا زامانعا ساي، ءوز مازمۇنى مەن ءدىلىن ساقتاي وتىرىپ قالىپتاسپاۋىندا ەدى. كەشەگى ۇلت بولمىسى مانسۇقتالعان كەڭەس زامانىندا ول ءۇزىلىپ قالدى. «ۇلتتىق» دەگەنىمىزدىڭ ءبارى كەرتارتپالىق، «ۇلتتىق شەكتەلۋشىلىك» ت.ب. دەلىنىپ بولاشاقسىز، كەلەشەكسىز دۇنيەلىكتەرگە اينالدى، بۇل ءۇردىس ەسىمىزدەن ءالى شىققان جوق، جاڭعىرىعى قۇلاعىمىزدا تۇر.
ال شىن مانىندە ۇلتتىق ەليتا دەگەنىمىز –زەرەك اقىل-ويىمەن، تەگەۋرىندى ءىس-ارەكەتىمەن، ينتەللەكتۋالدىق ىزاشارلىعىمەن حالقىنىڭ ىلگەرىلەۋ دامۋىنا شاراپاتىن تيگىزگەن، ادامزات وركەنيەتىنە لايىقتى ۇلەس قوسقان، ۇلتقا ۇلگى قابىلەت-قاسيەتكە يە تۇلعالاردىڭ شوعىرى. ەندەشە، ءبىز قازىرگى ۋاقىتتا سالاۋاتتى، پاراساتتى، بىلىكتى الاششىلداردى بيلىك باسىنا اكەلۋىمىز كەرەك. ونىڭ بىردەن ءبىر جولى تازا سايلاۋ مەن مەريتوكراتيالىق قاعيدالارىن ساقتاۋ. دەموكراتيالىق جولدى تاڭداعان بيلىك تە، بۇقارا دا، دەموكراتيانىڭ نەگىزگى قۇرالى – حالىقتىڭ سايلاۋ ۇدەرىسىن باقىلاۋعا الۋى، جىكشىلدىكتەن، رۋشىلدىقتان، ءبىر سوزبەن ايتقاندا – ترايباليزمنەن اۋلاق بولۋى كەرەك. جاقىن ارادا قابىلدانعان كونستيتۋتسيالىق وزگەرىستەرگە بايلانىستى جەرگىلىكتى ءماسليحاتتار ماجوريتارلى پرينتسيپپەن سايلانادى. ياعني، قوعامداعى بەدەلدى، پاراساتتى، بىلىكتى دە قۇرمەتتى ادامدار پارتيالارعا تاۋەلدى بولماي، وزدەرىن ۇسىنۋ ارقىلى ماسليحاتتارعا سايلانا الادى. ولار بۇرىنعىداي، وزدەرىن قارجىلاندىرىپ وتىرعان پارتيالارعا تاۋەلدى بولماعاندىقتان، ەركىندىكتەرى شەكتەۋلى ەمەس، سوندىقتان تاۋەلسىز دەپۋتاتتار رەتىندە حالىقتىڭ مۇڭ-مۇقتاجى ءۇشىن كۇرەسە الادى، ءوزىنىڭ ويىن ەركىن ايتىپ، بيلىككە ماسەلەنى تۋرا قويىپ، تالاپ تا ەتە الادى.
الاش قايراتكەرلەرىنىڭ قوزعالىسى – ادامعا، ۇلتقا دەگەن جاناشىرلىقتان تۋعان گۋمانيستىك ارەكەت. گۋمانيزم يدەيالارى ۇلتتىڭ جاڭعىرۋ، نەمەسە، قايتا ورلەۋ ءداۋىرىن جاسايدى. باتىستىق عىلىمدا دا، ەۆروپادا دا بۇل مويىندالعان قۇبىلىس. ونى ەۆروپادا «رەنەسسانس» دەپ اتاپ، ازاماتتىق تاريحتا دا، ادەبيەت، ونەر، مادەنيەت تاريحىندا دا ارنايى تاراۋ رەتىندە زەرتتەۋدىڭ تۇراقتى نىسانىنا اينالدىرعان. قازاق رەنەسسانسىنىڭ باسى – دانىشپان قازاق ابايدان كەيىن زور گۋمانيستىك اڭساردى دامىتقان، ناعىز رەنەسسانستىق دەڭگەيگە جەتكىزگەن – الاش قايراتكەرلەرى ەدى. ەلى مەن جەرىنىڭ تاۋەلسىزدىگى جولىندا كۇرەستە شىڭدالا، ىزدەنە وتىرىپ الاش زيالىلارى وزدەرىن دە، ءوز زامانداستارىن دا، وزدەرىنەن كەيىنگىلەردى دە قايراتكەرلىك جانە قالامگەرلىك جاعىنان دايىندادى، جەتىلدىردى دەۋگە بولادى. الاشتىڭ رەنەسسانستىق سيپاتى ناعىز ۇلتشىلدىق ءداۋىر تۋعىزا الاتىن ءاليحان، احمەت، مىرجاقىپ، مۇستافا، حالەل، مۇحامەتجان، جانشا، ءالىمحان جانە ت.ب. قايراتكەرلەردى; جۇسىپبەك، ماعجان، سۇلتانماحمۇت، مۇحتار سياقتى الىپ تالانت يەلەرىن قالىپتاستىردى. ولاردىڭ ۇلتشىلدىعى، كەزىندە بولشەۆيكتەر كىنالاعانداي جالاڭ ۇلتشىلدىق ەمەس، ادامسۇيگىشتىك، وتانسۇيگىشتىك سەزىمدەرىنەن وي مەن ىسكە اينالعان تابيعي تالپىنىستى ۇلتشىلدىق بولاتىن. ياعني، الاش قايراتكەرلەرىنىڭ ۇلتشىلدىعى، ءوز ءداۋىرى تۋعىزعان، قازاق ۇلتىنىڭ الدىنا سول ءداۋىردىڭ ءوزى قويعان ساۋالدارعا پىكىر جۇزىندە دە، ارەكەت بارىسىندا دا بەرگەن جاۋابى ەدى، الاش زيالىلارىنىڭ گۋمانيزمى – ولاردىڭ قايراتكەرلىك ارەكەتتەرىنىڭ دە وزەگى ەدى. مۇنداي گۋمانيزم بولماسا، ولار ۇلت تاعدىرى جولىنداعى جانكەشتىلىك ارەكەتتەرگە دە بارماس ەدى. الاش قوزعالىسىنىڭ – قازاقتىڭ «جاڭعىرۋ ءداۋىرى» بولعاندىعىن، ونىڭ ەلىم دەگەن، جۇرتىم دەگەن ازاماتتاردىڭ باسىن قوسقاندىعىمەن دە دالەلدەۋگە بولادى. ابىلاي زامانىندا سىرتقى جاۋدىڭ قاۋىپ-قاتەرىنەن باسى قوسىلعان قازاق; كەنەسارى، ماحامبەت، اباي داۋىرىندە «باس-باسىنا بي بولعان» قازاق; الاش تۇسىندا باس بىرىكتىردى، قيمىل بىرىكتىردى. ونىڭ نەگىزىندە وتانىنا، ۇرپاعىنا دەگەن ۇلى جاناشىرلىق جاتتى. بۇل ناعىز رەنەسسانستىڭ تامىرى بولارلىق گۋمانيزم.
الاش قوزعالىسى ءداۋىرى – قازاقتىڭ ۇلت رەتىندە بىرىگۋ، تۇتاسۋ، ەتەنە ارالاسۋ ءداۋىرى بولدى. الاش قايراتكەرلەرى وسى ۇلكەن سىندى ابىرويمەن ورىنداي الدى. ەلدى بىرلىككە شاقىردى، حالىقتى ەركىندىككە سەندىرە الدى. بۇل ناعىز ۇلتتىق جاڭعىرۋدى تۋعىزعان ۇلى ىستەر تولقىنى بولاتىن. الاش قوزعالىسىنىڭ تاريحى وتاندىق عىلىم ءۇشىن قازاقپەن بىرگە جاسايتىن ماڭگىلىك تاريح. ۇلتىنىڭ ماڭگىلىگىن ويلاعان ابزال ازاماتتاردىڭ ءجۇرىپ وتكەن جولىن ۇلگى ەتۋ، ەرلىككە تاتىرلىق ەڭبەكتەرىن باعالاۋ – بۇگىنگى ۇرپاق ءۇشىن، ۇلتىمىز ءۇشىن ەڭ قىمباتتى قۇندىلىقتاردىڭ ءبىرى. قازاقستان جاڭارۋ مەن جاڭعىرۋ جولىن تاڭدادى. ءبىز بۇل جولدا وتكەننەن تاعىلىم الساق قانا كەلەشەككە سەنىممەن قادام باسامىز. وسى جولدا الاش زيالىلارى بىزگە ۇلگى ەتكەن اقىل مەن سابىر، پاراسات پەن ۇستامدىلىق قاجەت.
ءسوز سوڭىندا باسىمنان وتكەن مىنا ءبىر جايتتى ايتا كەتەيىن. بىردە الماتىعا جول ءتۇسىپ، ۇشاقتا شەشەننىڭ اقساقالىمەن ساپارلاس بولعانمىن. جاسى ۇلكەن ادام بولعاسىن جۇگىن كوتەرىسىپ، قامقورلىق كورسەتتىم. اقساقال قازاقشا تازا سويلەيدى ەكەن، ءبىرازدان كەيىن حالقىنىڭ اۋىر تاعدىرى جايلى اڭگىمە باستادى (سول كەزدە ەكىنشى شەشەن سوعىسى ءجۇرىپ جاتقان ەدى), ەكى ءجۇز جىلدىق شەشەن-ورىس سوعىسى، شەيح مانسۇر،بايسانگۋر، بەيبولات تايميەۆ، زەلىمحان جايلى كوزىنە جاس الىپ تۇرىپ اڭگىمەلەپ، بۇگىنگى كۇندەگى حالقىنىڭ اۋىر جاعدايى جايلى ايتا كەلە اڭگىمەنى كىلت توقتاتىپ، ماعان قاراپ ءبىراز ءۇنسىز وتىردى دا، «ءبىز 14 جاسار بالامىزدان قارتايعان شالدارىمىزعا دەيىن سوعىسساق تا اللا بىزگە ەگەمەندىكتى بەرمەي وتىر، ال سەندەر ازاتتىقتىڭ قادىرىن، ءتىل مەن ءدىنىڭ قاسيەتىن تۇسىنبەسەڭدەر دە، اللا سەندەرگە بەرىپ وتىرعانىنىڭ سەبەبى نەدەن ەكەنىن بىلەسىڭ بە؟»- دەپ سۇرادى. اقساقالدىڭ سۇراعى قيسىنعا كەلسە دە، سۇراعىنا جاۋابىم جوق ەكەنىن ايتتىم. ول ءبىراز ويلانىپ تومەن قاراپ وتىردى دا، باسىن كوتەرىپ، «سەندەردىڭ وعان قاتىستارىڭ جوق، سەندەردىڭ اتالارىڭ باسقا ۇلتتارعا كوپ جاقسىلىق جاساعان، ونىڭ سەبەبى - سوندا، بايقاڭدار، اللانىڭ بەرگەن نەسىبەسىنەن ايرىلىپ قالماڭدار»- دەپ اڭگىمەسءىن اياقتادى. بۇل اقساقالدىڭ اڭگىمەسى كوپكە دەيىن ەسىمنەن شىقپاي ءجۇردى، «جاراتقاننىڭ الدىندا قارۋ الىپ، قان توگىپ، ەل قورعاعاننان، ادامعا جاساعان جاقسىلىق قۇندى ەكەن» دەگەن توقتامعا كەلدىم. ەگەمەندىگىمىزدىڭ قادىرىن بىلەيىك، ءار كۇنىمىزدى، مەملەكەتتىگىمىزدى نىعايتۋعا قاجەت ءبىر اركەت جاساپ، ەلىمىزدى كەلەشەك ۇرپاققا اماناتتايىق.
توقتاروۆ قايىربەك،
قازاقستان ءماسليحاتتارىنىڭ قۇرمەتتى دەپۋتاتى
