اكەم عالىم ءاسىلحان وسپانۇلى ايلىق العان سايىن كىتاپ دۇكەنىنە بارىپ جاڭا باسىلىمدار ساتىپ الاتىن. ءبىر كۇنى سىرتى قوڭىر ءتۇستى، بەتىنە امىرە قاشاۋبايۇلىنىڭ سۋرەتى باسىلعان كۇيتاباق اكەلدى. جاستايىمىزدان ءانشىنىڭ داۋىسىن ەستىمەسەك تە پاريجگە بارىپ ءان سالعان، دەگەن ءسوز بارىمىزگە سيقىرلى كۇشتەي اسەر ەتەتىن. اكەم ءبارىمىزدى جيناپ امىرەنىڭ داۋىسىن تىڭداتتى.
كىتاپ پەن گازەت-جۋرنالدار كوپتەپ الىناتىن جانۇيادا ءبىز كوپ ءبىلىپ وستىك. سوندىقتان اسىرەسە قازاق مادەنيەتىنە بايلانىستى مالىمەت ەستىسەم بەي-جاي قالمايتىنمىن.
امىرە قاشاۋبايۇلى پاريجدە ونەر كورسەتكەن ءتۇرلى حالىق وكىلدەرىنىڭ اراسىندا ەكىنشى ورىنعا يە بولعانى بەلگىلى. بىراق وسى ءبىر تاريحي وقيعانىڭ قالاي بولعانىن كوپشىلىك بىلە بەرمەيدى. امىرەنىڭ پاريجدە قالاي ءان شىرقاعانى جونىندە، بىرگە بارعان ونەرپازداردىڭ ءبىرى، وزبەكستاننىڭ اتاعى جەر جارعان ءبيشىسى تامارا حانۋم «مادەنيەت جانە تۇرمىس» جۋرنالىندا بىلاي بايانداعان:
«ءبارى ەسىمدە، ءبارى كوز الدىمدا. 1925 جىل. ماۋسىم ايى. زالدا قۇجىناعان حالىق. كونتسەرت ءجۇرىپ جاتىر. كەزەك امىرەگە كەلدى. امىرە ساحناعا ءدال ءوز اۋىلىندا جۇرگەندەي جايراڭداپ شىعا كەلدى. شىعا كەلدى دە قولتىعىندا ەلەۋسىز قىسا سالعان دومبىراسىن وڭ قولىنا الدى. كۇنى بۇرىن قويىلعان ورىندىقتى وزىنشە قايتا وڭداپ قويىپ، ارتقى تاعانىن باستى دا، جايلاپ وتىردى. قيمىلى شيراق، سىپايى. ارتىق ارەكەت جوق. سالعان جەردەن «اعاشاياقتىڭ» جوعارعى نوتاسىن اسقاقتاتا شىرقاپ جىبەردى. ونىڭ ميكروفونسىز-اق تىم بيىك شىققان داۋىسىن الدىڭعى قاتاردا وتىرعان كورەرمەندەر عانا ەمەس، زالدىڭ تۇكپىرىندە جايعاسقان تىڭداۋشىلار دا ەكى قۇلاعىن باسىپ، اۋىزدارى اڭقيىپ قالىپتى".
امىرەنىڭ فرانتسۋز ەلىنە تەك قازاق اندەرىن عانا ەمەس تۋعان ەلىنىڭ تابانانى، ىرىمشىگى مەن قۇرتىن اپارعانىن دا ايتقان تامارا حانۋمنىڭ «ونىڭ ميكروفونسىز-اق تىم بيىك شىققان داۋىسىن الدىڭعى قاتاردا وتىرعان كورەرمەندەر عانا ەمەس، زالدىڭ تۇكپىرىندە جايعاسقان تىڭداۋشىلار دا ەكى قۇلاعىن باسىپ، اۋىزدارى اڭقيىپ قالىپتى» دەگەنىنە بىرەۋ سەنەر ال بىرەۋلەر اسىرەلەپ ايتقان بولار دەۋى مۇمكىن.
مۋزىكا زەرتتەۋشىسى احمەت جۇبانۇلى قازاق انشىلەرىنىڭ داۋىستارىنىڭ بىرنەشە شاقىرىمعا جەتكەندىگىن جازعانى بەلگىلى. باسقا تاريحشىلار جازىپ كەتكەندەي، قازاقتاردىڭ كوزىنىڭ الىستاعىنى جاقسى كورۋى دالا ءتوسىنىڭ كەڭدىگىنە قانداي بايلانىستى بولسا، امىرەنىڭ داۋىسىنىڭ دا وسىلايشا جەر جارۋىنىڭ قۇپياسى دا قازاق دالاسىندا تۋعاندىعىنان. بۇل تۇجىرىمنىڭ دۇرىس ەكەنىن قازاق ساحناسىنىڭ مايتالمانى قانابەك بايسەيىتۇلى دا راستايدى. ول ءوز ەستەلىگىندە امىرە تۋرالى ايتا كەلىپ قازاقتىڭ اندەرى مەن كۇيلەرىن جيناۋشى عالىم الەكساندر زاتاەۆيچتىڭ ءانشى تۋرالى: «ونىڭ اۋىلدا بوماي، قالاعا كەلىپ تۇراقتانۋى داۋسىنىڭ زورلىعىن باسەڭدەتۋى مۇمكىن»، – دەپ قاۋىپ تە ايتقان بولاتىن» دەپ جازدى. قازاق انشىلەرىنىڭ حاس شەبەرلەرىمەن كوپ كەزدەسىپ اندەرىن تىڭداعان ا.زاتاەۆيچتىڭ وسى ءبىر ەسكەرتۋىنە بۇگىندە داۋىس كۇشەيتكىش قوندىرعىلارعا سەنىپ قالعان انشىلەر قۇلاق اسسا قۇپ بولار ەدى.
ال ەندى وسىنداي الىپ ونەر يەسىنىڭ اتا-بابالارى كىم بولعان دەگەن سۇراق تۋى زاڭدى. امىرەنىڭ داۋىسىن كۇيتاباقتان ەستىگەندە جۇرەگى ەلجىرەپ، جاستىق شاعى ەسىنە ءتۇسىپ كوزىنە جاس العان جازۋشى ساپارعالي بەگالين ءانشى جايىندا ءبىراز ىزدەنىس جاساعان تۇلعا:
«امىرەنىڭ تۋعان ەلى تاراقتى، بۇرىنعى قارقارالى ۋەزى دەگەلەڭ بولىسىنىڭ «اتان» اۋىلىنا قاراستى الاكوز شاكۋ دەگەن اتانىڭ ۇرپاعىنان بولادى. امىرەنىڭ اكەسى – قاشاۋباي، تەرگەۋباي ەكى اعايىندى بايدالى دەگەن كىسىنىڭ بالالارى ەكەن. قاشاۋبايدىڭ ۇيلەنبەگەن كەزىندە جاقىن اعايىندارى ورازالى، توستىك دەيتىن ەكى جىگىت ۇرلىققا اۋەستەنگەن ادامدار بولدى. قاشاۋباي دا سولارمەن ۇيىرلەسىپ، كەيدە ىلەسىپ كەتكەن كەزدەرى دە بولسا كەرەك. ورازالى، توستىكتىڭ سويقاندى قىلىعىنا كۇيىپ، قۋعىنشى، داۋشىلاردىڭ ەرتەلى-كەش جورىعىنان مەزى بولعان اعايىن، ەل ادامدارى تىيىم سالماق بولادى. ولاردىڭ ايتقانىنا كونىپ، بەت العانىنان قايتا الماعان ەكى جىگىت ەل ىشىنەن قارقارالىنىڭ سىرتقى اقمولا جاق شەتتەگى سارىم ەلىن، جانعۇتتى ءبيدىڭ اۋىلىن پانالايدى. ولار كەتكەنمەن، ولاردىڭ ۇرلىعىنا كۇيگەن اعايىن قاشاۋبايعا دا ءتىسىن قايراپ، قىر كورسەتەدى. كوزگە تۇرتكى بولعان قاشاۋباي ورازالى، توستىكتى بارعان ەلىنەن ىزدەپ، سولارعا قوسىلادى. بۇل دا جانعۇتتى بالالارىنا مالشى بولىپ سىڭەدى. قاشاۋباي ەسىپ جيىپ، ۇيلەنەدى. امىرەنىڭ شەشەسى تويعاندى الىپ، ودان امىرە تۋادى. امىرە ەسەيىپ كەلە جاتقاندا ورازالى، توستىكتى ەتى ءتىرى اعايىنى مۇسا ەلىنىڭ شاقىرۋى دەپ كوندىرىپ الىپ قايتادى. ولاردان قالماي قاشاۋباي دا بالا-شاعاسىمەن كوشىپ كەلەدى».
ساپارعالي بەگالين اتامىز امىرەنىڭ ءومىرى وڭاي بولماعانىن ناقتى وقيعالارمەن بايانداپ بەرەدى. بۇل ۇزاق اڭگىمە. دەگەنمەن امىرەنىڭ ءانشى بولۋىنا كىم اسەر ەتكەنىن كەلتىرۋ كەرەك دەپ بىلەمىن: «امىرەنىڭ قىردا، ءوز اۋىلدارىندا بولعان كەزىندە قۇمارتا اۋەستەنگەن ءبىر ونەرى بولدى. ول – ازداپ دومبىرا تارتىپ، ءان ايتۋ. امىرەنى وعان باۋلىپ، باۋىرىنا تارتقان نەمەرە اعاسى سەرىك تەرگەۋبايۇلى ويىنان ولەڭ شىعارىپ ايتاتىن، دومبىرا، گارموندى بىردەي تارتا، ويناي بىلەتىن جىگىت ەدى. سول سەرىك امىرەنىڭ قارشاداي كۇنىنەن انگە، دومبىرا سازىنا قۇمارلىعىنا قىزىعىپ، ادەمىلەپ ءان ايتۋ، دومبىرا تارتۋ ونەرىنە باۋلىعان. قاشاۋباي سەمەيگە قاراي كوشكەندە، سەرىك قولىنا ۇستاتقان كىشكەنە دومبىرا امىرەنىڭ ەرتەلى-كەش قولىنان تۇسپەيتىن».
ماقسۇتبەك مايشەكيننىڭ جازۋى بويىنشا ونەردەگى تاعى ءبىر ۇستازى تۋرالى امىرەنىڭ ءوزى بىلاي دەپتى: «ماعان ەڭ العاش ءان ۇيرەتىپ، ۇستاز بولعان كىسى، اكەمنىڭ دوسى جۇماش ءانشى ەدى». ءانشى جۇماشتىڭ: «قاشاۋبايدى ارىپتەسىم دەيتىن سەبەبىم – ول ءبىر كەزدە جاپ-جاقسى ءانشى ەدى. ونىمەن بىزدەر اۋىل ىشىندەگى تالاي توي-دۋمان، ويىن-ساۋىقتاردا بىرگە بولىپ، بارعان جەرىمىزدى سان رەت ءان-بازارى ەتكەنبىز» دەگەن ءسوزىن وقىرمان جازۋشى س.بەگاليننىڭ ايتقانىن دۇرىس تۇسىنبەي، قاشاۋباي اياعىن جاڭىلىس باسىپ، تەك ۇرلىقتى كاسىپ ەتىپتى دەپ ويلاماسىن دەپ كەلتىرىپ وتىرمىن.
ءسادۋ ماشاقۇلى قولىنا بۇكتەلگەن اق شاتىر ۇستاپ جۇرگەن ءانشىنىڭ كوپ ءان بىلگەنىن جازعان: «كەيدە امىرە قاسىنداعىلارعا ءان، كۇي جايىندا اڭگىمە دە ايتىپ قوياتىن. – وسى كەزدە ءوزىم ايتىپ جۇرگەن 80-90 ءان بار، – دەدى سول كەشتە وتىرعاندارعا». شىنىدا دا امىرە تۋرالى ەستەلىك جازعانداردىڭ ءبارى دەرلىك ونىڭ كوپ ءان بىلەتىنىن ايتادى.
بىراق، كەيبىرەۋلەرشە بەت الدى ماقتانۋدى سۇيمەيتىن امىرە ءالى دە كىشىپەيىل قالپىندا ەدى. پاريجدە وزىنە كورسەتىلگەن قۇرمەتتى ول جايىندا سۇراعاندارعا قاراپايىم تۇردە عانا ايتاتىن».
امىرە ەشقاشان جۇرتتى جالىندىرماي ءاندى تەز ورىندايدى ەكەن. ونىڭ جۇمساق مىنەزى تۋرالى زامانداسى، قازاق ساحناسىنىڭ بەلگىلى تارلانى قاليبەك قۋانىشبايۇلى: «امىرەنىڭ ادامشىلىعى اسا زور ەدى. بارىنشا ءادىل، جۇرەكتى ەدى. قاننەن-قەپەرسىز، قالاي بولسا سولاي جۇرەتىن. قوڭ ەتىن كەسىپ بەرەتىن جومارت ەدى. ءبىزدىڭ امىرە قاسىم جومارت قوي دەپ كۇلۋشى ەدىك. كەيدە ءبىر نارسەگە ۇلكەن ەرنى تومپايىپ، بالاشا وكپەلەيتىن. «وي، سورلى قاشاۋبايدىڭ بالاسى-اي! – دەپ، ءبىر ساۋساعىڭدى شوشايتىپ، قىتىقتاساڭ، كۇلىپ، وكپەسىن ءاپ-ساتتە ۇمىتىپ كەتەتىن».
ول تەك ءانشى عانا ەمەس ساحنا ءارتيسى دە بولعان ۇلكەن ونەر يەسى. 1926 جىلى قاڭتاردىڭ 13 كۇنى مۇحتار اۋەزۇلىنىڭ «ەڭلىك - كەبەك» پەساسىمەن قازاق تاريحىندا تۇڭعىش رەت ماماني تەاتردىڭ شىمىلدىعى اشىلعاندا قويشى جاپالدى ويناپ شىعادى.
م.دۋلاتۇلىنىڭ قىزى گۇلنار مىرجاقىپقىزى «جۇلدىز» جۋرنالىندا جاريالانعان ەستەلىگىندە امىرە قاشاۋبايۇلى تۋرالى بىلاي دەپ جازدى: «ءبىر كۇنى كەشكە تامان (ولەرىنەن ءۇش كۇن بۇرىن) امىرە ساپ-ساۋ قالپىندا ءبىزدىڭ ۇيگە كەلدى، وتىرعان مەنى كورىپ: «گايا-اۋ، (م.دۋلاتۇلىنىڭ جۇبايى عاينيجامالدى كوپشىلىك وسىلاي اتاعان – ب.و.) گۇلنارىمىز بوي جەتىپ قالىپتى عوي، قايران جاقاڭ (مىرجاقىپ دۋلاتۇلىن جاقىندارى جاقسى كورىپ وسىلاي اتاعان) بالاسىنىڭ قىزىعىن كورە الماي ءجۇرۋى – قانداي وبال، قيانات» دەپ اعىل-تەگىل جىلاعانى كوز الدىمنان كەتپەيدى. مەنىڭ اعانى اقىرعى رەت كورۋىم ەكەن، بۇل – 1934 جىل بولاتىن».
امىرە نەگە جىلادى؟ ءانشى تۋرالى فونوگرافقا جازىلعان داۋىسىن تاۋىپ، جاتقان جەرىن ىزدەۋگە ۇيىتقى بولعان جارقىن شاكارىمنىڭ ايتۋىنشا، امىرە پاريجگە بارعاندا ول تۇراتىن «داريا» قوناقۇيىنە فرانتسيادا تۇرىپ جاتقان مۇستافا شوقاي ىزدەپ كەلىپ جۇزدەسەدى. ەكەۋى قالانى ارالاپ سۋرەتكە تۇسەدى. بۇل ءجايت م.شوقايدى جاۋ سانايتىن كسرو-نىڭ بيلىگىنە جەتەدى.
1974 جىلى ج.شاكارىمگە سەرالى قوجامقۇلۇلى ەشكىمگە ايتپا دەپ مىناداي اڭگىمە ايتىپتى: «بۇكىل حالىق قوشەمەتىنە بولەنىپ، اتاعى جەر جۇزىنە كەتكەن امىرە پاريجدەن اسا كوڭىلدى دە شاتتى ورالدى. ارادا ءبىر-ەكى اي وتپەي جاتىپ، ءبىر كۇنى بەت-الپەتى كوگەرگەن، كوزى ىسىنگەن كۇيى جۇمىسقا كەلدى. نە بولعانىن سۇرادىق. ول: «سۇراماڭدار، مەن ايتپايمىن»، – دەدى». ونىڭ وسى كورىنىسى اراعا ايلار سالىپ، قايتالانىپ ءجۇردى. 1929 جىلى ۇلت تەاترى الماتىعا كوشتى. مۇندا كەلگەن سوڭ دا امىرەدە سول كۇي ۇزىلگەن جوق. ۇمىتپاسام، 1931 جىلدىڭ كوكتەمى ەدى. ءبىر ويىن-ساۋىقتان سوڭ يسا، امىرە ۇشەۋمىز ايلى ءتۇننىڭ اسپانىندا ءۇيدى-ۇيىمىزگە تاراستىق. سوندا امىرە: «مىنا پالەلەردىڭ مەندە نە اقىسى بار ەكەنىن بىلمەيمىن، ءتۇن جامىلعىسىندا قارا كيىنگەن ەكەۋ ۇيدەن اكەتىپ، تاڭ سارىگە دەيىن ۇستاپ قويا بەرەدى. سونداعى سۇرايتىنى: «مۇستافا نە دەدى؟» – دەيدى. – ايتقان ءانىمدى تىڭداپ، كوزىنە جاس الىپ، ەلگە دەگەن ساعىنىشىن بىلدىرگەننەن باسقا ەستىگەن ەشتەڭەم جوق، – دەسەم سەنبەيدى. سەنگەن بىلاي تۇرىپ، ەكىنشىسى قول جۇمساپ، كوگالا قويداي ەتەدى»، – دەپ كوزىنە جاس الىپ، قينالىپ جۇرگەنىن جايىپ سالدى».
1934 جىلدىڭ 7 قاراشاسى كۇنى، قازان توڭكەرىسىنىڭ 11 جىلدىعىنا ارنالىپ «قىز جىبەك» وپەراسى قويىلدى. امىرە قاشاۋبايۇلى وسى وپەرانىڭ نەگىزگى كەيىپكەرلەرىنىڭ ءبىر رەتىندە ساحناعا شىعۋى ءتيىس بولاتىن.
بىراق، قىرىقتان اسار-اسپاس شاعىندا ءدۇلدۇل ءانشى قاراشانىڭ 6-نا قاراعان ءتۇنى جۇمباق جاعدايدا قازا تابادى. ءانشى وسى قايعىلى وقيعادان ءبىراز بۇرىن احمەت جۇبانۇلىنا قىزدارى كۇلان مەن كۇلاشتى «كوز قىرىڭدى سالا جۇرگەيسىڭ» دەپ وتىنگەن ەكەن. ءانشى نەگە بۇلاي ەتتى؟ ول جاعى بەلگىسىز.
اتاقتى عالىم الكەي مارعۇلان 1925 جىلى «قازاق ءتىلى» گازەتىنىڭ بەتىندە ماقالا جاريالاپ، وندا «مادەنيەت گۇلىنىڭ جاپىراعى» دەپ جازعان امىرە قاشاۋبايۇلى جازا بەرسەم سىر كوپ.
بەردالى وسپان.
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى.
