كونستيتۋتسيانىڭ 30 جىلدىعى كەڭ كولەمدە اتاپ ءوتىلدى. وبلىستا وسى اتاۋلى كۇنگە وراي جۇزدەگەن شارا ۇيىمداستىرىلدى. سولاردىڭ ءبىرى – «كونستيتۋتسيانىڭ 30 جىلدىعى: قوعامنىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋى» اتتى عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا. وعان ايماقتىڭ زيالى قاۋىم وكىلدەرى، زاڭگەرلەر، عالىمدار مەن تاريحشىلار، ءماسليحات دەپۋتاتتارى جانە بەلسەندى جاستار قاتىستى.
جيىندا كونستيتۋتسيانىڭ تاريحي ماڭىزى، قوعامداعى قۇقىقتىق سانا مەن زاڭ ۇستەمدىگىن نىعايتۋ جولدارى كەڭىنەن ءسوز بولدى. قاتىسۋشىلار بۇل كۇننىڭ ەلىمىز ءۇشىن ءمان-ماڭىزىن كەڭىنەن تولعادى. بۇدان بولەك، ءتارتىپ ساقشىلارى مەرەيتوي قارساڭىندا جاڭا كولىك ءمىندى.
كونستيتۋتسيا كۇنى قارساڭىندا باتىس قازاقستاندا «كونستيتۋتسيانىڭ 30 جىلدىعى: قوعامنىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋى» تاقىرىبىندا وبلىستىق عىلىمي-پراكتيكالىق كونفەرەنتسيا ۇيىمداستىرىلدى. جيىن بارىسىندا قوعامنىڭ قۇقىقتىق مادەنيەتىن قالىپتاستىرۋداعى اتا زاڭنىڭ ءرولى كەڭىنەن تالقىلاندى.
باسقوسۋعا وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى قايىرجان مەڭدىعاليەۆ، وبلىس پروكۋرورىنىڭ مىندەتىن اتقارۋشى داۋرەن ومارعاليەۆ، سونداي-اق بەلگىلى زاڭگەر، كاليفورنيا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇلەگى، ماقسوت نارىكباەۆ اتىنداعى ۋنيۆەرسيتەتتىڭ وقىتۋشىسى رامازان كوكجالوۆ جانە وزگە دە سالا ماماندارى قاتىستى. جيىندا ءسوز العان وبلىس اكىمىنىڭ ورىنباسارى قايىرجان مەڭدىعاليەۆ بۇل كۇننىڭ ەلىمىز ءۇشىن ماڭىزدىلىعىنا توقتالدى. - قازاق حالقىنىڭ زاڭعا دەگەن قۇرمەتىن تەرەڭىرەك تۇسىندىرۋگە بولادى. وتكەن عاسىرلاردا دا قازاق قوعامىندا جالپى قابىلدانعان ادەت-عۇرىپ زاڭدارى، ياعني «جەتى جارعى» سياقتى ۇستانىمدار ارقىلى ادامدار اراسىنداعى قاتىناستار رەتتەلىپ، اركىمنىڭ ءوز قۇقىعى مەن مىندەتىن تۇسىنگەن. قازاقتىڭ ءداستۇرلى قۇقىقتىق جۇيەسىندە ءتارتىپ پەن ادىلەتتىلىك باستى ورىن العان. ءاربىر ادامنىڭ قوعامداعى ورنى مەن جاۋاپكەرشىلىگى انىق بولعان.
مىسالى، «قۇن» جۇيەسى، «قازىلار» ينستيتۋتى مەن «قارىز» دەگەن ۇعىمدار قازاق قوعامىنىڭ زاڭعا دەگەن سەنىمىن ءبىلدىردى. مۇنداي تۇسىنىكتەر ادامگەرشىلىك قۇندىلىقتاردى، ادالدىقتى، ادىلدىكتى الدىڭعى قاتارعا قويعان. اتا-بابالارىمىزدىڭ ۇرپاققا بەرگەن تاربيە نەگىزى وسى زاڭدار مەن ۇستانىمدارعا قۇرمەت كورسەتۋگە باعىتتالعان بولاتىن. سوندىقتان دا قازاقتىڭ ءاربىر وسيەت سوزىندە، ماقال-ماتەلىندە ءتارتىپ پەن زاڭعا دەگەن سەنىم مەن قۇرمەت ساقتالىپ كەلەدى. مىسالى، «ادال بول، ارلى بول، ءادىل بول» دەگەن سوزدەر ۇرپاقتى تەك ءوز قۇقىقتارىن عانا ەمەس، وزگەلەردىڭ قۇقىقتارىن دا قۇرمەتتەۋگە ۇيرەتكەن. ال ء«بىر اعاشتىڭ ەكى بۇتاعى بولمايدى» دەپ، قازاق حالقى قوعامداعى بىرلىكتى، تاتۋلىقتى جانە ءار ادامنىڭ ءرولىن ءوز ورنىندا ءتۇسىنۋدى ناسيحاتتاعان. قازىرگى قوعامدا دا، وسى ۇستانىمداردى ساقتاي وتىرىپ، ءبىز ءادىل زاڭداردى قۇرمەتتەپ، ونى جۇزەگە اسىرۋعا ءتيىسىمىز. بۇل ءبىزدىڭ ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني ءداستۇرىن ساقتاپ، بولاشاققا باعدار جاساۋىمىزدىڭ نەگىزى بولماق، – دەدى ايماق باسشىسىنىڭ ورىنباسارى قايىرجان مەڭدىعاليەۆ.
تاۋەلسىز قازاقستان تاريحىندا ءتول كونستيتۋتسيا التى رەت وزگەرتىلدى. ماماندار مۇنى ەلىمىزدىڭ باستى زاڭى زامان تالابىنا ساي بولۋى كەرەكتىگىمەن تۇسىندىرەدى. قازىر بۇل قۇجات دامىعان دەموكراتيالىق ەلدەردىڭ اتا زاڭىمەن تەڭ دەڭگەيدە. ەڭ باستىسى، مۇنداي سۇرانىستىڭ ءوزى نەگىزگى زاڭنىڭ قولدانىستا ەكەنىن، وعان سەنىم بارىنىڭ دالەلى. زاڭگەر رامازان كوكجالوۆ سوڭعى ون جىلدا ەلدەگى قۇقىقتىق مادەنيەتتىڭ ەلەۋلى تۇردە جاقسارعانىن ناقتى دەرەكتەرمەن دالەلدەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، سوڭعى ون جىلدا قۇقىقتىق مادەنيەت ايتارلىقتاي وزگەردى. مىسالى، 2014 جىلدان 2024 جىلعا دەيىنگى ارالىقتا قىلمىس دەڭگەيىنىڭ تومەندەۋى – وسى قۇجات قابىلدانعاننان كەيىنگى جەتكەن جەتىستىك. - دۇنيەنىڭ دامىعان مەملەكەتتەرىن قاراساق، مىسالى امەريكا قۇراما شتاتتارى. ول جاقتا كونستيتۋتسيا 239 جىلدا 20-دان اسا وزگەرسە، باسقا مەملەكەتتەردە 15 ءتۇرلى كونستيتۋتسيا بولدى دەيدى. كونستيتۋتسياعا ەگەر وزگەرىس ەنگىزۋ سۇرانىسى بولسا، بۇل دەگەن كونستيتۋتسيا قولدانىلىپ جاتىر دەگەن ءسوز. بۇل وتە ءپوزيتيۆتى، بۇل وتە جاقسى كورسەتكىش، – دەدى القالى جيىندا زاڭگەر رامازان كوكجالوۆ.
ايتا كەتكەن ءجون، بۇل كۇنى پوليتسەيلەرگە جاڭا قىزمەتتىك كولىكتىڭ كىلتى تاپسىرىلدى. سونىمەن قاتار، وسى مەرەكەگە وراي قۇرمەتكە لايىق دەپ تانىلعان بىرقاتار سالانىڭ ماماندارى ماراپاتتالدى. وبلىس اكىمى ناريمان تورەعاليەۆ اتاپ وتكەندەي، بەيبىت كۇندە تىنىش ءومىر ءسۇرۋ بۇل قابىلدانعان زاڭنىڭ مارتەبەسىنىڭ بيىكتىگى، حالىقتىڭ زاڭعا دەگەن تارتىپكە باعىنۋى.-مەملەكەت باسشىسى قاسىم-جومارت كەمەلۇلى توقاەۆ قازاق حالقى قاي زاماندا دا زاڭعا باس يگەن، دالا زاڭىن ساقتاعان حالىق. بۇل ءبىزدىڭ قانىمىزعا سىڭگەن قاسيەت. قاسىم حاننىڭ قاسقا جولىن، ەسىم حاننىڭ ەسكى جولىن، ءاز تاۋكەنىڭ "جەتى جارعىسىن" ۇلى دالانىڭ كونستيتۋتسياسى دەۋگە بولادى. ۇلى دالادا ەركىندىك پەن ادىلدىك، ار-نامىس پەن ادامگەرشىلىك، تىلەۋلەستىك پەن جاۋاپكەرشىلىك بارىنەن بيىك تۇرعان دەپ ايتقان بولاتىن، – دەدى باتىس قازاقستان وبلىسىنىڭ اكىمى ناريمان تورەعاليەۆ.
مەرەكە قارساڭىندا بايتەرەك پەن كازتالوۆ اۋداندارىندا ەكى جاڭا مەكتەپتىڭ اشىلۋى جوسپارلانىپ وتىر.
اينۇر تولەۋعاليقىزى
