2020 جىلى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقاەۆتىڭ جارلىعىمەن ارنايى “ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ جونىندەگى كوميسسيا” قۇرىلدى. الايدا ونىڭ تاريحى تەرەڭنەن باستاۋ العان بولاتىن.
1993 جىلعى 14 ساۋىردە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ "جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى" زاڭى قابىلداندى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى جىلدارىنىڭ قيىندىقتارىنا قاراماستان، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جوعارعى كەڭەسى "جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان ادامدارعا قاتىستى ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋ، اقتاۋ، ولارعا كەلتىرىلگەن مورالدىق جانە ماتەريالدىق زالالدى وتەۋدى قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىندا جاڭا زاڭدار جازىلدى.
ارينە، بۇل كورنەكتى تۇلعالار زور قۇرمەتكە لايىق، سوندىقتان قازاقستاننىڭ ەركىندىگى مەن تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن كۇرەسكەن باتىرلارىنىڭ الدىنداعى پارىزىن ورىنداۋ قاجەت.
قازاقستان رەسپۋبليكاسى تۇڭعىش پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعى بويىنشا 1996 جىلعى 30 جەلتوقساندا 1997 جىلدى "جالپىۇلتتىق تاتۋلىق پەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ جىلى" دەپ جاريالاپ، زارداپ شەككەن توپتار مەن حالىقتاردىڭ قۇقىقتىق مارتەبەسىن جاقسارتۋعا جانە بەلگىلى ءبىر وزگەرىستەر ورىن الاتىنىنا ۋادە بەردى. ءسال كەيىنىرەك، 1997 جىلعى 5 ساۋىردە “ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى” بەلگىلەنىپ، ول جىل سايىن 31 مامىردا اتاپ وتىلەتىن بولدى.
1997 جىلدىڭ جازىندا ۇكىمەت حح عاسىردىڭ 30-جىلدارى قيىر شىعىستان قازاقستانعا قونىس اۋدارعان كورەي حالقىنا قاتىستى قوسىمشا جەڭىلدىكتەر بەرۋ تۋرالى زاڭ جوباسىن پارلامەنتتىڭ قاراۋىنا ەنگىزدى. ەلىمىزدىڭ بىرقاتار ازاماتتارى “نەگە قازاقتىڭ وزڭىدە قۇربان بولعان مىڭداعان ازاماتتار تۇرعاندا، ءبىز باسقا ەلدىڭ جاعدايىن جاساۋىمىز كەرەك. اۋەلى قازاقتىڭ تاريحى مەن بەيبىت ءومىردى سىيلاعان تۇلعالارىنىڭ ەسىمى مەن ەرلىگىن قالپىنا كەلتىرەيىك” دەگەن ۇسىنىس جاسادى.
1997 جىلعى 8 جەلتوقساندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پارلامەنتى سەناتىندا دەپۋتات س.قاسىموۆتىڭ باسشىلىعىمەن ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن كەشەندى زەردەلەۋ جونىندەگى ارنايى كوميسسيا قۇرىلدى. كوميسسيا قۇرامىنا 22 ادام كىردى: قر پارلامەنتىنىڭ دەپۋتاتتارى، تاريحشى عالىمدار، ۇلتتىق ساياسات جونىندەگى ساراپشىلار، دەموگرافتار. كوميسسيا مۇشەلەرىنىڭ جۇمىسى ۇلت-ازاتتىق كۇرەسكە قاتىسۋشىلارعا، سونداي-اق رەسپۋبليكا اۋماعىنان كەتۋگە ءماجبۇر بولعان ازاماتتار مەن ولاردىڭ ۇرپاقتارىنا، سونداي-اق ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىنىڭ باسقا دا الەۋمەتتىك توپتارىنا قاتىستى تاريحي دەرەكتەر مەن ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋ بولدى. كوميسسيا توراعاسى سابىر قاسىموۆ كوميسسيانىڭ پروبلەماعا دەگەن كوزقاراسى ينتەرناتسيوناليزم قاعيداتتارىنا نەگىزدەلگەنىن جانە كوميسسيا قازاقستان اۋماعىندا قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعان بارلىق حالىقتاردى وڭالتۋ بويىنشا جۇمىس ىستەيتىنىن اتاپ ءوتتى.
ء"بىز قۇربانداردىڭ بارلىق ساناتتارىن نەمەسە بارلىعىن دەرلىك سان جاعىنان ايقىنداۋعا ءتيىسپىز", - دەدى توراعا.
1998 جىلعى قاڭتاردا قازاقستان پارلامەنتى سەناتىنىڭ ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن كەشەندى زەردەلەۋ جونىندەگى كوميسسياسى ءوزىنىڭ العاشقى وتىرىسىن الماتىدا وتكىزدى. كوميسسيا مۇشەلەرى زەرتتەۋدىڭ تاريحي شەڭبەرىن انىقتادى. سول جىلى 17 ناۋرىزدا حالىق بىرلىگى مەن ۇلتتىق تاريح جىلىن وتكىزۋ جونىندەگى مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ كەڭەيتىلگەن وتىرىسى ءوتتى. ادەبيەتشىلەر، ونەر قىزمەتكەرلەرى، ءدىن قايراتكەرلەرى، رەسپۋبليكا وڭىرلەرىنىڭ وكىلدەرى قاتىستى. ن.ءا. نازارباەۆ ءوز سوزىندە قازاقستاننىڭ زيالى قاۋىمىنا قاتىستى تاريحي ادىلەتتىلىكتى قالپىنا كەلتىرۋ، قانداي دا ءبىر وقيعالاردى ۇلكەن جۇمىس اتقاراتىنىن اتاپ ءوتتى. وسكەلەڭ ۇرپاقتىڭ پاتريوتتىق سەزىمىن تاربيەلەۋ كوبىنەسە تاريحي ءبىلىمدى ناسيحاتتاۋدىڭ قانشالىقتى ماقساتتى جۇرگىزىلۋىنە بايلانىستى ەكەنىن ۇعىندىردى. جيىنعا تاريح جانە ەتنوگرافيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى م.قوزىباەۆ، ارحەولوگيا ينستيتۋتىنىڭ ديرەكتورى ق. بايپاقوۆ، جازۋشىلار ءابدىجامىل نۇرپەيىسوۆ، ساكەن ءجۇنىسوۆ،. اكادەميك جابايحان ءابدىلدين قاتىسىپ، وي ءبولىستى.
1998 جىلعى 22 جەلتوقساندا العاش رەت "ۇلتتىق مۇراعات قورى جانە مۇراعاتتار تۋرالى" قر زاڭى قابىلدانىپ، وعان قۇندى مۇراعات قۇجاتتارىن جاريالاۋ جۇمىستارىمەن اينالىسۋ مىندەتى جۇكتەلدى.
وسىلايشا، 1990-شى جىلداردىڭ سوڭىندا قازاقستاننىڭ ورتالىق جانە وبلىستىق مۇراعاتتارىنىڭ قۇجاتتارىن زەرتتەۋ بويىنشا مەملەكەت پەن قوعامدىق ينستيتۋتتاردىڭ كەشەندى جۇمىسى باستالدى.
قازىرگى ۋاقىتتا مەملەكەت ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ پروبلەماسىنا قايتا ورالدى. ناتيجەساندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ "ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن تولىق اقتاۋ جونىندەگى جاڭا جارلىعى شىقتى. سول جارلىق نەگىزىندە رەپرەسسيا قۇرباندارى مەن تاريح قويناۋىنداعى بەيمالىم قۇپيالاردى زەرتتەيتىن مەملەكەتتىك كوميسسيا قۇرىلدى. ولاردىڭ الدىنا قويعان ماقساتتارى مەن مىندەتتەرى انىقتالىپ، اتقاراتىن قىزمەتتەرى قوسا بەلگىلەندى.
1. جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن اقتاۋ تۋرالى ارنايى زاڭنامالارعا ۇسىنىستار ازىرلەۋ;
2. جاپپاي ساياسي قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن انىقتاپ، زەرتتەپ، ساياسي اقتاۋعا جاتاتىن ادامداردىڭ ساناتتارى مەن ءتىزىمىن بەكىتۋ;
3. اقتالعان ادامدارعا جەرلەۋ ورىندارىن دايىنداپ، ولاردى ىزدەستىرىپ، ماڭگى ەستە ساقتاۋ، سونىمەن قاتار ءتيىستى تارتىپتە ۇستاۋ ءۇشىن ۇسىنىمدار ازىرلەۋ;
4. اقتالعان ازاماتتاردىڭ قۇقىقتارى مەن مۇددەسىن قالپىنا كەلتىرۋ ماسەلەلەرىن قاراستىرا وتىرىپ، وتىنىشتەر مەن شاعىمداردى قاراۋ.
زارداپ شەككەندەردىڭ جەكەلەگەن توپتارىن وڭالتۋ ماسەلەلەرىن قاراستىرۋ ءۇشىن 11 ارنايى جۇمىس توبى قۇرىلدى. ولاردىڭ بارلىعى تەكسەرۋدەن ءوتىپ، مۇراعات ماتەريالدارىنا قول جەتكىزە الادى. اشىق دەرەك كوزدەرىنە سۇيەنسەك، 1937-1938 جىلدارداعى ساياسي قۋعىن-سۇرگىن كەزىندە كەڭەس زامانىندا قازاقستاندا 120 مىڭنان استام ادام قۋدالاۋعا ءۇشىراپ، 25 مىڭ ادام اتۋ جازاسىنا كەسىلگەن.
جىل سايىن پرەزيدەنتتىڭ جارلىعى بويىنشا 31 مامىر كۇنى قازاقستاندا اشارشىلىق جانە قۋعىن-سۇرگىن قۇرباندارىن ەسكە الۋ كۇنى ارنايى ۇيىمداستىرىلعان ءىس-شارالار كۇنى اتالىپ وتەدى. 2003 جىلدان باستاپ مەملەكەتتىك كوميسسيانىڭ جۇمىسى ناتيجەسىندە وسى ساناتقا ەنگەن ازاماتتارعا مەملەكەتتىڭ تاراپىنان ارنايى جادەماقى مەن وتەماقى تولەنىپ وتىرادى. ونىڭ كولەمى 14,9 ملرد تەڭگەنى قۇرايدى.
بۇدان باسقا، اقتالعان ازاماتتاردىڭ، سونداي-اق ساياسي قۋعىن-سۇرگىننەن زارداپ شەككەن دەپ تانىلعان، مۇگەدەكتىگى بار نەمەسە زەينەتكەر بولىپ تابىلاتىن ادامداردىڭ مىنا تىزىمدە كورسەتىلگەن قىزمەتكە تولىقتاي قۇقىعى بار:
1. كۇزەتپەن ۇستاپ، باس بوستاندىعىنان ايىرۋ ورىندارىندا جازاسىن وتەپ، جەر اۋدارىپ، ارنايى قونىس اۋدارىپ، ءماجبۇرلى ەڭبەككە تارتىلعانى ءۇشىن زەينەتاقى مولشەرىن ءۇش ەسە مولشەردە ەسەپكە الۋ;
2. ولارعا ىڭعايلى ۋاقىتتا كەزەكتى ەڭبەك دەمالىسىن بەرۋ، سونداي-اق جىلىنا ەكى اپتاعا دەيىنگى مەرزىمگە جالاقىسى ساقتالمايتىن قوسىمشا دەمالىس الۋ;
3. قارتتار مەن مۇگەدەكتەرگە ارنالعان ينتەرنات-ۇيلەرگە ءبىرىنشى كەزەكتە ورنالاستىرىپ، ولاردا مەملەكەتتىڭ تولىق قامسىزداندىرۋى;
4. پروتەزدىك-ورتوپەديالىق بۇيىمدارمەن جەڭىلدىكپەن قامتاماسىز ەتۋ;
5. وڭالتۋعا بايلانىستى ماسەلەلەر بويىنشا ادۆوكاتتاردان تەگىن كەڭەس الۋ قىزمەتتەرى قاراسىتىرلعان.
بۇل جۇرگىزىلىپ جاتقان جۇمىستىڭ ءبىر بولىگى عانا. ەل باسشىسىنان باستاپ كوميسسياعا دەيىن قولدان كەلگەننىڭ بارلىعىن جاساپ جاتىر. ايتا كەتەيىك، مەملەكەتتىك كوميسسيا جۇمىسىنىڭ ارالىق ناتيجەلەرى قوعامعا كەزەڭ-كەزەڭىمەن جەتكىزىلەدى. بۇل جۇمىس ۇكىمەتتىڭ باقىلاۋىندا بولماق.
