2020 jyly Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti Qasym-Jomart Toqaevtyń Jarlyǵymen arnaıy “saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý jónindegi komıssııa” quryldy. Alaıda onyń tarıhy tereńnen bastaý alǵan bolatyn.
1993 jylǵy 14 sáýirde Qazaqstan Respýblıkasynyń "Jappaı saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý týraly" zańy qabyldandy. Táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynyń qıyndyqtaryna qaramastan, Qazaqstan Respýblıkasynyń Joǵarǵy Keńesi "Jappaı saıası qýǵyn-súrginge ushyraǵan adamdarǵa qatysty ádilettilikti qalpyna keltirý, aqtaý, olarǵa keltirilgen moraldyq jáne materıaldyq zalaldy óteýdi qamtamasyz etý maqsatynda jańa zańdar jazyldy.
Árıne, bul kórnekti tulǵalar zor qurmetke laıyq, sondyqtan Qazaqstannyń erkindigi men táýelsizdigi úshin kúresken batyrlarynyń aldyndaǵy paryzyn oryndaý qajet.
Qazaqstan Respýblıkasy Tuńǵysh Prezıdentiniń Jarlyǵy boıynsha 1996 jylǵy 30 jeltoqsanda 1997 jyldy "Jalpyulttyq tatýlyq pen saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý jyly" dep jarııalap, zardap shekken toptar men halyqtardyń quqyqtyq mártebesin jaqsartýǵa jáne belgili bir ózgerister oryn alatynyna ýáde berdi. Sál keıinirek, 1997 jylǵy 5 sáýirde “Saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúni” belgilenip, ol jyl saıyn 31 mamyrda atap ótiletin boldy.
1997 jyldyń jazynda úkimet HH ǵasyrdyń 30-jyldary Qıyr Shyǵystan Qazaqstanǵa qonys aýdarǵan koreı halqyna qatysty qosymsha jeńildikter berý týraly zań jobasyn Parlamenttiń qaraýyna engizdi. Elimizdiń birqatar azamattary “Nege qazaqtyń ózńide qurban bolǵan myńdaǵan azamattar turǵanda, biz basqa eldiń jaǵdaıyn jasaýymyz kerek. Áýeli qazaqtyń tarıhy men beıbit ómirdi syılaǵan tulǵalarynyń esimi men erligin qalpyna keltireıik” degen usynys jasady.
1997 jylǵy 8 jeltoqsanda Qazaqstan Respýblıkasy Parlamenti Senatynda depýtat S.Qasymovtyń basshylyǵymen saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn keshendi zerdeleý jónindegi arnaıy komıssııa quryldy. Komıssııa quramyna 22 adam kirdi: QR Parlamentiniń depýtattary, tarıhshy ǵalymdar, ulttyq saıasat jónindegi sarapshylar, demograftar. Komıssııa músheleriniń jumysy ult-azattyq kúreske qatysýshylarǵa, sondaı-aq respýblıka aýmaǵynan ketýge májbúr bolǵan azamattar men olardyń urpaqtaryna, sondaı-aq saıası qýǵyn-súrgin qurbandarynyń basqa da áleýmettik toptaryna qatysty tarıhı derekter men ádilettilikti qalpyna keltirý boldy. Komıssııa tóraǵasy Sabyr Qasymov komıssııanyń problemaǵa degen kózqarasy ınternaıonalızm qaǵıdattaryna negizdelgenin jáne komıssııa Qazaqstan aýmaǵynda qýǵyn-súrginge ushyraǵan barlyq halyqtardy ońaltý boıynsha jumys isteıtinin atap ótti.
"Biz qurbandardyń barlyq sanattaryn nemese barlyǵyn derlik san jaǵynan aıqyndaýǵa tıispiz", - dedi tóraǵa.
1998 jylǵy qańtarda Qazaqstan Parlamenti Senatynyń saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn keshendi zerdeleý jónindegi komıssııasy óziniń alǵashqy otyrysyn Almatyda ótkizdi. Komıssııa músheleri zertteýdiń tarıhı sheńberin anyqtady. Sol jyly 17 naýryzda halyq birligi men ulttyq tarıh jylyn ótkizý jónindegi memlekettik komıssııanyń keńeıtilgen otyrysy ótti. Ádebıetshiler, óner qyzmetkerleri, din qaıratkerleri, respýblıka óńirleriniń ókilderi qatysty. N.Á. Nazarbaev óz sózinde Qazaqstannyń zııaly qaýymyna qatysty tarıhı ádilettilikti qalpyna keltirý, qandaı da bir oqıǵalardy úlken jumys atqaratynyn atap ótti. Óskeleń urpaqtyń patrıottyq sezimin tárbıeleý kóbinese tarıhı bilimdi nasıhattaýdyń qanshalyqty maqsatty júrgizilýine baılanysty ekenin uǵyndyrdy. Jıynǵa tarıh jáne etnografııa ınstıtýtynyń dırektory M.Qozybaev, Arheologııa ınstıtýtynyń dırektory Q. Baıpaqov, jazýshylar Ábdijámil Nurpeıisov, Sáken Júnisov,. akademık Jabaıhan Ábdildın qatysyp, oı bólisti.
1998 jylǵy 22 jeltoqsanda alǵash ret "Ulttyq muraǵat qory jáne muraǵattar týraly" QR Zańy qabyldanyp, oǵan qundy muraǵat qujattaryn jarııalaý jumystarymen aınalysý mindeti júkteldi.
Osylaısha, 1990-shy jyldardyń sońynda Qazaqstannyń ortalyq jáne oblystyq muraǵattarynyń qujattaryn zertteý boıynsha memleket pen qoǵamdyq ınstıtýttardyń keshendi jumysy bastaldy.
Qazirgi ýaqytta memleket saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý problemasyna qaıta oraldy. Nátıjesánde Qazaqstan Respýblıkasy Prezıdentiniń "saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn tolyq aqtaý jónindegi jańa jarlyǵy shyqty. Sol jarlyq negizinde repressııa qurbandary men tarıh qoınaýyndaǵy beımálim qupııalardy zertteıtin memlekettik komıssııa quryldy. Olardyń aldyna qoıǵan maqsattary men mindetteri anyqtalyp, atqaratyn qyzmetteri qosa belgilendi.
1. Jappaı saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn aqtaý týraly arnaıy zańnamalarǵa usynystar ázirleý;
2. Jappaı saıası qýǵyn-súrgin qurbandaryn anyqtap, zerttep, saıası aqtaýǵa jatatyn adamdardyń sanattary men tizimin bekitý;
3. Aqtalǵan adamdarǵa jerleý oryndaryn daıyndap, olardy izdestirip, máńgi este saqtaý, sonymen qatar tıisti tártipte ustaý úshin usynymdar ázirleý;
4. Aqtalǵan azamattardyń quqyqtary men múddesin qalpyna keltirý máselelerin qarastyra otyryp, ótinishter men shaǵymdardy qaraý.
Zardap shekkenderdiń jekelegen toptaryn ońaltý máselelerin qarastyrý úshin 11 arnaıy jumys toby quryldy. Olardyń barlyǵy tekserýden ótip, muraǵat materıaldaryna qol jetkize alady. Ashyq derek kózderine súıensek, 1937-1938 jyldardaǵy saıası qýǵyn-súrgin kezinde Keńes zamanynda Qazaqstanda 120 myńnan astam adam qýdalaýǵa úshyrap, 25 myń adam atý jazasyna kesilgen.
Jyl saıyn Prezıdenttiń jarlyǵy boıynsha 31 mamyr kúni Qazaqstanda asharshylyq jáne qýǵyn-súrgin qurbandaryn eske alý kúni arnaıy uıymdastyrylǵan is-sharalar kúni atalyp ótedi. 2003 jyldan bastap memlekettik komıssııanyń jumysy nátıjesinde osy sanatqa engen azamattarǵa memlekettiń tarapynan arnaıy jádemaqy men ótemaqy tólenip otyrady. Onyń kólemi 14,9 mlrd teńgeni quraıdy.
Budan basqa, aqtalǵan azamattardyń, sondaı-aq saıası qýǵyn-súrginnen zardap shekken dep tanylǵan, múgedektigi bar nemese zeınetker bolyp tabylatyn adamdardyń myna tizimde kórsetilgen qyzmetke tolyqtaı quqyǵy bar:
1. Kúzetpen ustap, bas bostandyǵynan aıyrý oryndarynda jazasyn ótep, jer aýdaryp, arnaıy qonys aýdaryp, májbúrli eńbekke tartylǵany úshin zeınetaqy mólsherin úsh ese mólsherde esepke alý;
2. Olarǵa yńǵaıly ýaqytta kezekti eńbek demalysyn berý, sondaı-aq jylyna eki aptaǵa deıingi merzimge jalaqysy saqtalmaıtyn qosymsha demalys alý;
3. Qarttar men múgedekterge arnalǵan ınternat-úılerge birinshi kezekte ornalastyryp, olarda memlekettiń tolyq qamsyzdandyrýy;
4. Protezdik-ortopedııalyq buıymdarmen jeńildikpen qamtamasyz etý;
5. Ońaltýǵa baılanysty máseleler boıynsha advokattardan tegin keńes alý qyzmetteri qarasytyrlǵan.
Bul júrgizilip jatqan jumystyń bir bóligi ǵana. El basshysynan bastap komıssııaǵa deıin qoldan kelgenniń barlyǵyn jasap jatyr. Aıta keteıik, memlekettik komıssııa jumysynyń aralyq nátıjeleri qoǵamǵa kezeń-kezeńimen jetkiziledi. Bul jumys Úkimettiń baqylaýynda bolmaq.
