كەلىننىڭ بەتىن قالاي اشادى؟

3924
Adyrna.kz Telegram

قازاقتىڭ ادەت-عۇرىپتارىنىڭ ءبارى، ۇلتىمىزدىڭ رۋحاني بولمىسىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، ادامدى ادامگەرشىلىكتەن ايىرماۋ ءۇشىن ءجۇز ويلانىپ، مىڭ تولعانىپ، كوپپەن كەلىسە وتىرىپ ەرەجە رەتىندە دۇنيەگە اكەلىنگەن مادەني ۇردىستەر.

جاڭا تۇسكەن كەلىننىڭ ءجۇزىن بەتاشارعا دەيىن ەشكىمنىڭ كورۋگە قاقىسى بولماعان. سەبەبى قازاقتار كەلىننىڭ بەتى كوپشىلىكتىڭ الدىندا عانا اشىلعان كۇندە عانا بولاشاعى باقىتتى بولادى دەپ سەنگەن. قاي كەزدە دە كەلىندەردىڭ بەتىن ەر ادامدار، اقىندار اشقان. ەگەر اقىن بولماسا، بۇل ولەڭ-سوزگە جاقىن تالابى بار اۋىلدىڭ ادامىنا جۇكتەلگەن. سەبەبى بەتاشاردىڭ تاربيەلىك ءمانى وتە زور. اقىندار كەلىننىڭ بەتىن اشۋ بارىسىندا سول اۋىلدىڭ، اۋلەتتىڭ جاقسىلىعىن ايتىپ، كەمشىلىگى بولسا ولەڭمەن ءازىل-شىنىن ارالاستىرىپ مەڭزەپ، سول مىندەردىڭ تۇزەلۋىنە اسەر ەتىپ وتىرعان.

قازاقتىڭ ەڭ اتاقتى باتىرى باۋىرجان مومىشۇلى «ۇشقان ۇيا» اتتى ءومىرباياندى كىتابىندا، اپكەسى ءۇبياننىڭ كەلىن بوپ تۇسكەن جەرىندە بولعان بەتاشار تۋرالى ادەمى جازعان:

«جۇرت بەتاشار مەن نەكەقيار قىزىعىن كۇتىپ، تاعاتسىز تورۋىلدايدى.

…ايتقانداي-اق جۇرت:

–       وتەپ كەلدى، وتەپ كەلدى، – دەپ شۋ ەتە قالدى.

ىشكە ورتا بويلى، تىعىنشىقتاي كەلبەتتى قارا كىسى كىردى. جۇرت جابىلا

قولتىقتاپ، ورتادان ورىن ۇسىنىپ، جاتىر. ول وزگەلەردەن ەرەكشە، بيىكتەۋ كوپشىككە كەلىپ جايعاستى. وتەپتىڭ قاقپاقتاي كەلگەن جاۋىرىنى مەنى كولەگەيلەي بەرگەن سوڭ، مەن اجەمنىڭ يىعىنا سۇيەنىپ تۇرىپ، قىزىققا كوز سالدىم.

ءبىر ايەل قىزىل شوق سالىنعان تابا اكەلىپ، وتەپتىڭ الدىنا قويدى. وتەپ بولسا جەڭىن ءتۇرىنىپ، شوققا الاقانىن قىزدىردى دا قولىن سوزدى. سول كەزدە ونىڭ وڭ قولىنا وقتاۋ ۇستاتتى. وقتاۋدىڭ باسىنا شەتى تۇيىلگەن ورامال بايلاتتى.

وتەپ يەك قاعىپ ەدى، ۇلكەن ءۇيدىڭ ەسىگى اشىلدى. ىشكە ەكى كەلىنشەك قولتىقتاعان ءۇبيان اپكەم كىرىپ كەلەدى ەكەن. باسىنا توگىلتىپ ورامال بۇركەپتى. الگى ەكى كەلىنشەك بوساعادان اتتاي بەرە، ءيىلىپ سالەم بەردى. اپكەم سونى قايتالادى.

–       قادامىڭ قۇتتى بولسىن قاراعىم! ۇلكەن بوساعادان، كيەلى بوساعادان اتتادىڭ. اتاڭا قۇرمەت كورسەت، – دەدى وتقا جاقىن وتىرعان ءبىر كەمپىر.

اپكەم ءيىلىپ سالەم سالدى. سونان سوڭ ەكى قادام جاسادى دا، وتەپتىڭ الدىنا كەلىپ تۇردى. بۇركەنشەكتىڭ شاشاعى جەر سىزىپ، اپكەمنىڭ اياعىنا دەيىن كومىپ تۇر.

كەنەت وتەپ داۋسىن ءبىر كەنەپ الدى دا، اندەتە جونەلدى.

–       ە-ە-ە-ەي! – دەگەندە ءۇيدىڭ ءىشى قىبىر ەتپەي تىنا قالدى. وتەپ

تاقپاقتاي جونەلدى.

كەلىن-كەلىن كەلىپ تۇر،

كەلىن ۇيگە ەنىپ تۇر.

قايىن جۇرتى الدىندا

ءيىلىپ سالەم بەرىپ تۇر.

كەلىن-كەلىن كەلىڭىز،

ەلىمىزدى كورىڭىز.

الا-قۇلا دەمەڭىز،

اتىن ايتىپ بەرىڭىز.

اق تىلەۋلى اعايىن،

كورىمدىگىن بەرىڭىز، –

دەگەندە جۇرت شۋ ەتە ءتۇستى!

–       بەرەمىز! بەرەمىز! – اينالايىن.

–       كورىمدىگى دايار.

–       ەرتەرەك بەتىن اشىپ كورسەتسەڭشى!

وسىلايشا ىنتىعا ەنتەلەپ، ەل وتەپكە قايتا قۇلاق توستى.

بايتاق ەلدىڭ گۇلى بۇل،

بار اۋىلدىڭ نۇرى بۇل،

وسكەن جەردىڭ جەردىڭ قىزى بۇل،

ونەگەنىڭ ءىزى بۇل،

كورسەتپەيمىن كەلىندى،

ساۋساعىما جۇزىك ءىل –

دەگەندە اجەم  ورنىنان ەمىرەنە تۇرىپ، وتەپتىڭ ماڭدايىنان يىسكەدى دە، قولىنا التىن جۇزىك سالدى. ەل تامسانىپ گۋلەپ جاتىر.

…بۇلاقتارى جوسىلعان،

ۇراندارى قوسىلعان.

ءۇمىت كۇتكەن دوسىڭنان

ءبىزدىڭ اۋىل وسى ماڭ.

ءۇبيان ءيىلىپ تاعزىم ەتتى. وتەپ ەندى تەرمەلەپ، اپكەمە ۇزاق وسيەت ايتا باستادى:

ونەگەنىڭ ۇلكەنى

تۇراق بولسىن، كەلىنشەك،

جاقسىلىعىڭ تاۋسىلماس

بۇلاق بولسىن، كەلىنشەك.

بالا-شاعاڭ باسىڭا

شىراق بولسىن، كەلىنشەك.

ۇساق بولماي مىنەزىڭ،

ءىرى-اق بولسىن كەلىنشەك.

بۇل اۋىلعا قاشاندا

ۇلگىلى بول كەلىنشەك.

ىزەت-قۇرمەت دەگەننىڭ

بىلگىرى بول كەلىنشەك.

سىيلاسۋعا كەلگەندە

ءدۇلدىلى بول كەلىنشەك.

تىرلىگىڭدە ومردەن

كەمدىك كورمە كەلىنشەك.

جاماندىققا ەشقاشان

تەڭدىك بەرمە كەلىنشەك.

ەل ۇيىپ تىڭداپ، اۋىزدارىن اشىپ قالىپتى. اجەمە قاراسام، كوزىن ءسۇرتىپ وتىر ەكەن. وتەپتىڭ سوزدەرىنە ريزا بولىپ، تەبىرەنىپ كەتسە كەرەك.

بۇل ەكى ارادا وتەپ ەل جاقسىلارىن، اۋىلدىڭ ابىرويلى ادامدارىن تانىستىرۋعا كوشكەن ەدى. ەڭ الدىمەن ءۇبياننىڭ اتاسى، اۋىلدىڭ ەڭ قادىرمەندى قارتى، جاسى دا ۇلكەن، ورنى دا بولەك – قۋانىش يەسى مايلىبايعا سالەم سالدىردى.

سەكسەنىڭ دە جەڭىلگەن،

كورگەنى كوپ ومىردەن.

مايلىبايداي اتاڭا

سالەم سالشى كوڭىلمەن.

ءۇبيان ەرەكشە قۇرمەت كورسەتىپ ءيىلدى.

–       كوپ جاسا شىراعىم! وركەنىڭ ءوسسىن، – دەدى مايلىباي داۋىسى تاعى دا قاڭىلتىرشا قالتىراپ.

وتەپ ەندى اۋىلداعى ءوز قۇرداستارىن، ءۇبياننىڭ ابىسىندارى مەن قايناعالارىن تانىستىرىپ، كەمشىلىكتەرى مەن جەتىستىكتەرىن جىرعا قوستى. ەل قىران-توپان كۇلكىگە باتىپ قالىپتى. ءبىر ابىسىنىن وتەپ بىلاي تانىستىردى:

ىزبايلانىپ سىزىلعان،

بويى كەلگەن ۇزىننان.

ۇرىس دەسە قۇلشىنىپ،

ءتۇرى لەزدە بۇزىلعان.

وتىرعاندار دۋ كۇلىستى. الگى كەلىنشەك قىزاراقتاپ وتەپكە تيىسە بەردى.

– سەنى مە، وسىدان سازايىڭدى بەرمەسەم بە، سەن زارجاقتىڭ.

وتەپ بۇل كەزدە وزگەلەردى ولەڭگە قوسىپ جاتقان. …جۇرت ريزا بولىپ، قول سوعىپ جاتىر. وتەپ ەندى ەكى جاستىڭ تاتۋلىعىن ايتىپ، ومىردە سىيلاسىپ وتىڭدەر دەگەن وسيەتتى ايتىپ كەتتى. ءارى اعالىق اقىلىم، ءارى اۋىلدىڭ ارتقان مىندەتى وسى دەپ ايتتى.

ەر اتاعىن ەسكەرمەي،

ەرىڭە سەن دەس بەرمەي،

ءاربىر ءسوزىن ءوش كورمەي،

ەرتە كەتىپ، كەش كەلمەي،

ىنتىماقتا بول دەيىن،

اتا جولى سول دەيىن،

وسيەتتى ۇمىتساڭ،

جارىڭ سەنىڭ قور دەيىن.

وتەپ وسى تۇستا اپكەمنىڭ باسىنداعى توگىلىپ تۇرعان سالكەش ورامالدى قولىنداعى وقتاۋدىڭ ۇشىمەن ءىلىپ الىپ، كوتەرىپ تاستادى. جۇرت جامىراپ باتا بەرە باستادى».

قازاق اقىندارىنىڭ اراسىندا قىزدارىنىڭ بۇرىنعى كەزدەرى ەرىكسىز ەرگە شىعاتىنىن، مالى كوپ بايلاردىڭ شەكتەن شىعىپ، بىرنەشە ايەلدىڭ ۇستىنە تاعى دا ايەل الۋى كەدەيلەردىڭ قىزدارىنا جاسالعان قيانات، ادىلەتسىزدىك ەكەنىندىگىن مەڭزەپ، قولىنان كەلگەنشە كوپشىلىككە ولەڭىمەن وي سالۋعا تىرىسقاندارى دا بولعان.

بۇگىندەرى تەرمەلەرى بۇكىل قازاقستان مەن قىتاي جانە باسقا دا شەت مەملەكەتتە تۇراتىن قانداس باۋىرلارىمىز كوپتەپ ورىنداپ جۇرگەن مايلىقوجا سۇلتانقوجاۇلى دا ءوز زامانىندا جاڭا تۇسكەن كەلىندەردىڭ بەتىن اشقان. عالىم ءاسىلحان وسپانۇلى اۋىل-اۋىلدى ارالاپ ءجۇرىپ، كونەكوز قاريالاردىڭ ازۋىنان جيناپ، قۇراستىرىپ 1972 جىلى «جازۋشى» باسپاسىنان شىعارعان «ناقىل» اتتى جيناقتا مىناداي ءبىر وقيعا كەلتىرىلگەن: «تولەۋ رۋىنىڭ ءبىر بايى ءتورتىنشى ايەلىنىڭ ۇستىنە قۇلشىعاش رۋىنىڭ جورتپاس دەگەن اتاسىنان توقالدىققا قىز اكەلىپ، ونىڭ بەتىن اشۋدى مايلىقوجا اقىننان ءوتىنىپتى. سونىمەن، اۋىل ادامدارىنىڭ بارلىعىنا سالەم سالىپ بولعان سوڭ «ەندى كىمگە» دەگەندە ەل كىسىلەرى تۇرىپ; «مايلى-ەكە، وزىڭىزگە سالدىرىڭىز» دەپتى. سوندا مايلىقوجا اقىن بىلاي دەگەن ەكەن:

كەلىن كەلدى جورتپاستان،

ءۇستى-باسىن شوق باسقان.

ءتورت قاتىننىڭ ۇستىنە

بەسىنشى بوپ، قاراعىم،

قايتىپ كەلدىڭ قورىقپاستان؟

اقىن وسىلايشا توي يەلەرىنە بۇلارى ناعىز سوراقىلىق ەكەنىن ولەڭمەن بىلدىرگەن.

كەيبىردە كەلىننىڭ بەتىن قاينىسى اشاتىن بولعان. بۇنداي وقيعا جەرلەسىمىز جازۋشى دۋلات يسابەكۇلىنىڭ «گاۋھارتاس» اتتى شىعارماسىندا ادەمى سۋرەتتەلگەن. كەلىننىڭ بەتىن سيرەك تە بولسا ءوز قايىن اتاسى دا اشقان. اتاقتى كەنەن ءازىربايۇلى كوپ قيىنشىلىقتى كورگەن ادام بولعانىن ونىڭ «بازارىم-اي، نازارىم-اي» دەپ ايتىلاتىن انىنەن ءبارىمىز كوپشىلىك جاقسى بىلەدى. اقىن اتامىز جاسى كەلىپ وتىرعان شاعىندا ۇلى كوركەمجان كەلىنشەك اكەلىپ قۋانتادى. سول كەزدە اقىن ءوز كەلىنىنىڭ بەتىن ءوزى اشقان.

بۇل تۋرالى اقىننىڭ قىزى تورتكەن اپكەمىزدىڭ «كەنەن اتا» كىتابىندا جازىلعان: «ەل-جۇرتتى شاقىرىپ، ۇلكەن توي جاسادى. كەلىننىڭ بەتىن  اشار ىرىمىن بىرەۋگە بەرگىزىپ، ەكى بالاسىن قاتار تۇرعىزىپ قويىپ، كەلىننىڭ بەتىن ءوزى اشتى. اقىلىن، وسيەتىن ايتتى، وسى كۇندى ۇزاق كۇتكەندەرىن ەسىنە الدى.

سونداعى:

قۇتتى بولسىن كەلىنىم اياعىڭنان،

وسى ەدى عوي كۇتكەنىم باياعىدان.

مال-مۇلكىڭە يە بول ارناپ جيعان،

وسەكشىلدىڭ ساق بولعىن ساياعىنان.

كەلىن كەلدى دەگەندە قۋانعانىم،

قۋانعاننان ورنىمنان تۇرا المادىم.

ءدۇيىم ەلدى شاقىرىپ توي جاسادىم،

قۋانىش قىپ باستارىڭ قۇرالعانىن.

تاۋ-تەكەدەي تاۋ-تاسقا اتتاپ كەتپە،

كىر جاستىقتى باسىما جاستاپ كەتپە.

كولحوزىڭدا تەاتر، كينو جوق دەپ

بالامدى ەرتىپ قالاعا باستاپ كەتپە.

قۋانىشىم، قايرات كۇشىم، كوركەمجان!

قۋانىشىم، جىگەر كۇشىم، كەلىنجەن! –

دەگەن ۇزاق تولعاۋىن تەبىرەنە وتىرىپ ايتقانى بۇگىنگىدەي ەسىمدە. كوزىنە جاس الماعان جان جوق».

بەتاشار قانشا ۋاقىتقا سوزىلاتىنى اقىنعا، ونىڭ ونەرىلىلىگىنە بايلانىستى بولعان. كەيبىردە تەز، ۇزاققا بارماي قايىرىلسا، كەيبىردە ءبىرشاما ۇزاققا سوزىلاتىن. سىردىڭ سۇلەي اقىنى نارتاي بەكەجانۇلى كەلىن تۇسىرگەندە بەتاشار ءراسىمى بىرنەشە ساعاتقا سوزىلىپتى. بۇل تۋرالى اقىننىڭ شاكىرتى ايدار دوستيارۇلى ءوزىنىڭ «وزدەرىڭ بىلەر نارتايمىن» ەستەلىك كىتابىندا بىلايشا باياندايدى: «بەت اشۋ ءراسىمى تەمىر ۇستاسى، اۋىلدىڭ جىرشى، اقىنى، نارەكەڭنىڭ سىيلاس دوستارىنىڭ ءبىرى بەرسۇگىرۇلى پالجىگىتكە تاپسىرىلدى. جينالعان حالىق پالەكەڭنىڭ بەتاشارىن ەكى-ءۇش ساعاتتاي تىك تۇرىپ تىڭدادى».

وسى جەردە ايتا ەتەتىن ءبىر ماسەلە بار. بۇگىنگىنىڭ كوڭىلگە دۇرىس كەلمەيتىن ءبىر كورىنىسى كورىمدىكتى سالاتىن ءۇش ليترلىك كادىمگى شىنى بانكى. بۇل ىدىس كورىمدىك سالۋعا ارنالماعان. بۇنى ويلاپ تاپقاندار، ءتۇسسىز شىنىدان ءبارى كورىنىپ تۇرعاندىقتان، كورىمدىك بەرۋشىلەر باسقالاردان ۇيالىپ كوبىرەك اقشا سالسىن دەگەن نيەتپەن ىستەگەن. تاعى ءبىر كەلەڭسىزدىك — ءۇي يەلەرى بانكى قويۋمەن قاتار باسقالارعا وسىنشا اقشا بەرىڭدەر دەگەندەي وزدەرى، نەمەسە كىشكەنتاي بالالارعا بانكىگە اقشا سالعىزىپ جاتۋى دا دۇرىس ەمەس. كىمنىڭ قانشا كورىمدىك بەرۋى ءوزىنىڭ ەركى، جاعدايلارى ونشا ەمەستەردىڭ كوپ بەرە المايتىنىن دا ويلاعان ءجون. بىرەۋلەردى ۇيالتىپ كوبىرەك كورىمدىك اقشا جينايمىن دەگەن پيعىل جاقسى ەمەس.جاستاردىڭ بولاشاعىنا كەرى اسەرىن تيگىزۋى مۇمكىن.

قازاقتىڭ ويۋلى ادەمى قورجىنىن ورتاعا قويسا ءارى جاراسىمدى، ءارى ادەمى كورىنەرى ءسوزسىز.

قازاق قاشاندا قۋانىشىن كوپپەن بولىسىكىسى كەلىپ تۇراتىن حالىق. بەتاشار وسىنداي جۇرەكجاردى قۋانىشتىڭ ءبىر كورىنىسى.

بەردالى وسپان

"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى

پىكىرلەر