قازاقتا قانداي ءبىر جاڭالىق بولسا دا، ءسۇيىنشى سۇراۋ ادەتى بار. قازاق جاقسى جاڭالىقپەن بولىسۋگە ارقاشاندا دايىن تۇرادى. ادەتتە قۋانىشتى جاڭالىقتى جەتكىزۋشى ايتارىن «ءسۇيىنشى» سوزىمەن باستايدى. جاقسى حابار جەتكىزۋشىگە ارقاشان سىيلىق بەرىلەتىن بولعان. ءسۇيىنشى سۇراۋ ادامنىڭ تۋعان كەزىنەن باستاپ ءومىر بويعى سەرىگى ىسپەتتەس.
قازاق ءۇشىن جاقسى جاڭالىقتىڭ ءبارى ۇلكەن-كىشى دەمەي ءسۇيىنشى سۇراۋعا لايىق. «ءسۇيىنشى – ءسابي دۇنيەگە كەلدى!»، «ءسۇيىنشى – بالا العاشقى قادامىن جاسادى!» «ءسۇيىنشى – بالامىز العاش رەت اتقا وتىردى!»، «ءسۇيىنشى – قىزىمىزدىڭ قۇلاعىنا العاش رەت سىرعا ىلدىك!»، «ءسۇيىنشى – بالامىز مەكتەپكە باردى; العاش ءارپىن جازدى!» «ءسۇيىنشى – ۇلىمىز قالىڭدىق اكەلدى!»، تاعىسىن تاعىلار. جاپپاي ءسۇيىنشى سۇرايتىن كەزدەر دە بولاتىن جاعدايلار تاريحتان بەلگىلى. بۇنداي جاعدايلار وتان قورعاۋ شايقاستارى جەڭىسپەن اياقتالعاندا ورىن الادى. مىسالى 1945 جىلى ەكىنشى دۇنيە سوعىسى اياقتالعاندا، جۇرتتىڭ ءبارى ءبىر-بىرىنە «ءسۇيىنشى، سوعىس اياقتالدى!» دەپ قۋانىشىمەن بولىسكەن.
«قازاق وتباسى» اتتى كىتاپ جازعان عالىم حالەل ارعىنبايۇلى بىلاي دەپ جازادى: «قازاقتار تولعاتقان ايەلدىڭ جانىنا بالا تاپپايتىن ايەلدەردى جىبەرمەۋگە تىرىساتىن. تولعاتۋشى ايەلدىڭ قاسىندا كوبىنەسە نيەتتەس جاناشىرلارى بىرگە بولاتىن. بالا تۋىسىمەن ونى جەردەن كوتەرىپ الۋ بىرنەشە بالالى موسقال ايەلگە تاپسىرىلادى. حالىق سەنىمى بويىنشا بالانىڭ كەلەشەكتەگى مىنەزى جەردەن العاش كوتەرىپ العان ادامعا تارتادى دەپ ەسەپتەلەدى، جەردەن كوتەرۋشى مۇمكىندىگىنشە ءوزىنىڭ اشىقتىعى، جايدارىلىعى جانە مەيىرىمدىلىگىمەن اعايىنعا جاققان ايەل بولۋ كەرەك. بالانى العاش جەردەن كوتەرىپ الۋشى ايەل بالانىڭ ۇل نە قىز ەكەنىن ايتىپ ءسۇيىنشى سۇرايدى».
قىزىل جاۋشى
بايىرعا زاماندا تۋىستار ءبىر-بىرىنەن الىس جەردە تۇرعان كەزدە جاقسىلىق حاباردى جەتكىزۋ ءۇشىن ەكى ارادا جاۋشىلار جۇرەتىن بولعان. ولار «ءسۇيىنشى!» دەپ ايقايلاپ قولىنا تۋ الىپ اتقا ءمىنىپ شاباتىن. شايقاستاعى جەڭىستەر تۋرالى دا ەلگە وسىلاي حابار جەتكىزىلەتىن. بۇنداي جاۋشىلار «قىزىل جاۋشى» دەپ اتالاتىن بولعان. «سۇيىنشىلەپ» شاپقان جاۋشىلارعا جول بويى سىيلىقتار – ات، كيىم، زەرگەرلىك بۇيىمدار تارتۋ ەتىلىپ، جاقسى تىلەكتەر ايتىلاتىن.
باتىرلار جىرىنىڭ ەڭ بەلگىلىلەرىنىڭ ءبىرى «كوبلاندى باتىر» جىرىندا قوبلاندىنىڭ بالاسى بوكەنباي تۋعانى تۋرالى مىناداي ولەڭ جولدارى بار:
ارىستان تۋعان ەكەن دەپ،
اسىرا جۇرتى قۋاندى.
ءسۇيىنشى سۇراپ جان-جاققا
قولدارىنا تۋ الدى.
الىس جول — توسقاۋىل ەمەس
بالا تۋعان كەزدە نارەستەنىڭ اتا-اجەسىنەن، اكەسى مەن تۋعان-تۋىسقاندارىنان ءسۇيىنشى سۇراۋدىڭ ورنى تىپتەن بولەك. ال ءسۇيىنشى حاباردى جەتكىزۋشى قانشا الىس جەر بولسا دا جولعا شىعۋعا دايار تۇراتىن بولعان. ءتورت قىزدان سوڭ زارىقتىرىپ دۇنيەگە كەلگەن، ۇلى وتان سوعىسىنىڭ باتىرى، جازۋشى باۋىرجان مومىشۇلى تۋعاندا، ءسۇيىنشى حاباردى جەتكىزۋشى اتىمەن الپىس شاقىرىم جەرگە شاۋىپ بارعانى تۋرالى جازۋشىنىڭ «ۇشقان ۇيا» اتتى كىتابىندا بىلايشا باياندالادى: «اكەم ول كۇنى اۋليەاتا شاھارىندا ەكەن. مەن تۋعان سوڭ يماش بابام جان-جاققا كىسى شاپتىرىپ، اكەمە دە حابارشى جىبەرىپتى.
ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ بايتوق دەگەن كىسىسى الپىس شاقىرىم اۋليەاتاعا ات سابىلتىپ جەتىپ، اكەم جاتقان ۇيگە كىرىپ كەلىپ، ءبىر اۋىز ءسوز ايتۋعا دارمەنى كەلمەي، مومىشتى قۇشاقتاپ جىلاي بەرىپتى. اكەمنىڭ قارىنداسىنىڭ ءۇي-ءىشى ءۇرپيىسىپ، ءبىر جامانات حابار جەتكەن ەكەن دەپ، قورقىپ قالادى. اقىرى بايتوقتى جۇلمالاي، «نە بوپ قالدى، ايتساڭشى» دەپ تاقاقتاعاندا عانا بايتوق:
- جەڭەشەم ۇل تاپتى، – دەپتى.
ۇرەيدەن ۇرپيىسكەن جۇرت ەندى ءماز-ءمايرام بولىپ، قۋانىشتارى قويىندارىنا سىيماي، بايتوققا ءسۇيىنشىسىن بەرىپ اتتاندىرىپتى».
نەمەرە قۋانىشىنا ءبىر تابىن جىلقى
قازاق ءتىلىن زەرتتەۋشى عالىم، العاشقى پروفەسسور قۇدايبەرگەن جۇبانۇلىنىڭ قىزى ءمۇسليما اكەسى تۋعاندا اتاسى ءسۇيىنشى سۇراي كەلگەن قۇرداسىنا قانداي سىيلىق بەرگەنى جونىندە جازعانى دا قىزىق.
باتىربايدىڭ ۇلى جۇبان، بارلىق قازاق سەكىلدى نەمەرە كورسەم دەپ ارمانداۋشى ەدى. ۇلى قۋان ون بەسكە تولا سالىسىمەن تاعىبەرگەن دەگەن كىسىنىڭ بۇكىل ايماققا سۇلۋلىعىمەن بەلگىلى ءبيبىشىنار دەگەن قىزىنا قۇدا ءتۇسىپ الىپ بەرەدى دە ەكى جاستىڭ تويىن جۇرت ايتا-ايتا جۇرەتىندەي كەرەمەت ەتىپ وتكىزەدى.
توعىز اي وتكەن سوڭ كەلىنىنىڭ اي-كۇنى جاقىنداعاندا قوبالجىعانى سونشالىق تاۋداعى جىلقىعا كەتىپ قالادى. كەتىپ بارا جاتىپ اۋىلداعى جاسى ۇلكەن جەڭگەسى اقبوپەگە: «قىز تۋسا ماعان حابارلاماي-اق قويىڭدار» دەيدى.
جايىلىمداعى كەرەمەت سايگۇلىكتەر دە جۇباننىڭ كوڭىلىن اۋلاي المايدى. تەك ىشىنەن «ۇل تۋسا ەكەن!» دەۋمەن بولادى.
بۇل كۇنى دە ادەتتەگىدەي تاڭ اتتى. تاۋلار بيىككە ۇمتىلىپ، قۇستار كوڭىلدى اندەرىن سالىپ ءبىرىن-ءبىرى قۋالاي ويناپ ۇشىپ ءجۇردى. جىلقىلىار اسىقپاي دالانىڭ ءدامدى شوپتەرى اراسىندا جايىلۋدا. كەنەتتەر ولار باسىن شۇعىل كوتەرىپ قۇلاقتارىن تىگە قالدى. تاڭ تىنىشىتىعىن ارعىماقتىڭ تۇياعىنىڭ ءدۇبىرى بۇزدى.
جۇبان ءدۇبىر ەستىلگەن جاققا باسىن بۇرىپ ەدى قولدارىن كەزەك سەرمەپ شاۋىپ كەلە جاتقان سالت اتتىنى كوردى. ول ءبىر جاقسى حابار اكەلە جاتقانداي ەدى. بۇل جۇباننىڭ دوسى، ءارى قۇرداسى ەدى. ول دا جۇباندى كوردى. بالاشا قۋانىپ بۇكىل دالانى باسىنا كوتەرىپ: «ءسۇيىنشى! ۇل! ۇل!» دەپ ايقاي سالىپ كەلە جاتتى.
جۇباننىڭ كوز الدىندا دۇنيە دوڭگەلەنىپ جۇرە بەردى. قۇشاعىنا دومالاي قۇلاعان قۇرداسىنا: «سۇيىنشىگە قالاعانىڭدى ال!» دەدى قۋانىشتان ەسى شىعا.
وزگەشە سىي
دوسى قۋلانا جىميدى دا: «نەسى بار الام دەسەم الام. بەرەسىڭ بە؟ مۇمكىن بۇكىل تابىندى قالارمىن؟» دەيدى. جۇبان بولسا: «ايتتىم — ءبىتتى. ءبارىن ال!» دەپ جاۋاپ قاتتى.
– الامىن، ءسۇيىنشىم دە وسال ەمەس، – دوسىنىڭ جاۋابى دا كوڭىلدى ەدى، – بىراق جىلقى المايمىن. دوسىڭنىڭ ءبىر تىلەگىن ورىندايمىسىڭ؟ وسى ناسىباي اتقانىڭدى تاستاشى؟
جۇبان قۇرداسىنىڭ ايتقانىن ەكى ەتكەن جوق. دوستار اۋىل قايداسىڭ دەپ شابا جونەلدى. ۇل بالانىڭ اتى قۇدايبەرگەن بولدى».
بۇگىندە دە قازاقتار قۋانىشتى جاڭالىق بولسا «ءسۇيىنشى!» دەپ حابار ايتىپ جاتادى. بۇل سالت قازاق حالقىنىڭ ءومىرى ەڭ ۇزاق سالتى دەپ بىلەمىن.
بەردالى وسپان،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى
