قازاق تىيىمدارى نە ءۇشىن كەرەك؟

ۇلى دالادا ءومىر كەشكەن قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىنىڭ قىر-سىرى وتە كوپ بولعان. تىيىمداردىڭ ءدال قاي زاماندا پايدا بولا باستاعانى بەلگىسىز. بىراق وتە ەرتەدە پايدا بولعاندىعىن ەلىمىزدە بولعان شەتەلدىكتەردىڭ جازعاندارى كۋالاندىرادى. مىسالى ءحىىى عاسىردا ورتالىق ازياعا كەلگەن يتالياندىق پلانو كراپيني سول كەزدەگى دالالىقتاردىڭ تىيىمدارى تۋرالى بىلاي دەپ جازعانى بەلگىلى: «...ولار كوپ نارسەنى كۇنا دەپ سانايدى، پىشاقتى وتقا سالۋعا بولمايدى، ەتتى پىشاقپەن قازاننان الۋعا بولمايدى، جانە وتتىڭ قاسىندا بالتامەن وتىن جارۋعا بولمايدى، ەگەر ولاي ەتىلسە وتتىڭ باسى جوعالادى دەپ سەنگەن; ءارى جاس قۇستاردى اۋلاۋعا نەمەسە اتۋعا بولمايدى ەكەن; اتتى جۇگەنمەن ايداۋعا تىيىم سالىنادى; ءبىر سۇيەكپەن ەكىنشى سۇيەكتى شاعۋعا بولمايدى; اقتى جەرگە توگۋگە بولمايدى. ۇيدە دارەت سىندىرعان ادام بۇنىسىن ادەيى ىستەسە ول قالايدا باقسىعا كوپ اقى تولەپ لاستاعان جەرىن تازارتۋى لازىم. بۇلاي ەتىلمەگەن جاعدايدا ول ءولتىرۋ جازاسىنا كەسىلەدى». جالپى قازاق حالقىنىڭ تىيىمدارىن بۇزۋعا حاننىڭ دا قارانىڭ دا قۇقى بولماعان.

كوپشىلىكتىڭ وسىناۋ پىكىرىمەن ساناسپاي تەك سال-سەرىلەر عانا ءوزىن ەركىن ۇستاعان. بىراق سايىن دالانىڭ وسىناۋ ەركىن پەرزەنتتەرىنىڭ ءىس-ارەكەتتەرىندە وزىندىك ءبىر نانىم-تۇسىنىك بولاتىن. مىسالى ۇلى تاتتىمبەت بىردە جالعىز بالاسى قايتىس بولعان ءبىر قارياعا كيىز ءۇيدىڭ تابالدىرىعىنا وتىرىپ كۇي تارتىپ قايعىسىنا ورتاق ەكەنىن بىلدىرگەن. قازاق تابالدىرىق ەكى دۇنيەنى ءبولىپ تۇرادى دەپ سەنگەن. وسىنى بىلەتىن تاتتىمبەت سەرى قارياعا ءتىرى ادام تىرشىلىگىن جاسايدى دەگەندى مەڭزەپ وزىنشە سابىرلىلىققا شاقىرۋ ماقساتىمەن، تابالدىرىقا وتىرعان. ەندى بىردە تاتتىمبەت ابايدىڭ اتاسى وسكەنبايدىڭ اسىنا اتىنان تۇسپەي، قولىنا كۇنقاعار شاتىرىن قولىنا ۇستاپ كەلگەنى دە بەلگىلى. سەرىنىڭ بۇنىسى دا ول دۇنيەنىڭ ءوز ءجۇرىسى بولسا، بۇل دۇنيەنىڭ دە توقتاماي دوڭگەلەنىپ جۇرە بەرەتىنىن كوپشىلىككە وزىنشە يشاراتپەن ءبىلدىرۋى بولاتىن.

ۇرپاق تاربيەلەۋدە حالىق دانالىعىنىڭ ءبىر كورىنىسى بولىپ تابىلاتىن تىيىمداردىڭ ومىردە الاتىن ورنى ەرەكشە. جاسى ۇلكەندەر ءومىر قۇندىلىقتارىن ساقتاپ قالۋ نيەتىمەن تىيىمدار ارقىلى جاس ۇرپاق وكىلدەرىنە نەنىڭ جاقسى، نەنىڭ جامان ەكەنىن ءتۇسىندىرىپ وتىرعان. ءار تىيىمنىڭ وزىندىك تاربيەلىك ءمانى مەن مىندەتى بار. بۇل تىيىمدار كىمدى دە بولسا كوپ شالىس قادام جاساۋدان ساقتاپ وتىرعان. ۇرپاقتان ۇرپاققا اۋىزەكى تۇردە جەتكىزىلگەن ءومىر تاجىريبەسى حالىقتىڭ ۇلت بولىپ قالۋ جولىندا يگىلىكتى قىزمەت كورسەتىپ كەلەدى. مىسالى:

جەرگە تۇكىرمە، جەر-انا. اناسىنىڭ بەتىنە ەشكىم تۇكىرمەيدى;

ناندى باسپا – كيەسى ۇرادى;

جاسى ۇلكەننىڭ الدىن كەسپە، ءسوزىن بولمە – بۇل قۇرمەت;

باس كيىممەن ويناما، بىرەۋگە سىيلاما – باسىڭا قونعان باقتان ايرىلاسىڭ، باسىڭ بىرىكپەيدى;

وشاققا سۋ قۇيما – ءوز وتىڭدى ءوزىڭ وشىرمە;

بوس بەسىكتى تەربەتپە – ۇرپاقسىز قالاسىڭ;

كەشقۇرىم ۇيقتاما – جىن-پەرى كوشەتىن كەز;

ەكى ءبۇيىرىڭدى تايانبا – قايعى-قاسىرەتتىڭ بەلگىسى;

وتىرىك جىلاما – قۇداي جىلاتايىن دەسە قيىن ەمەس;

تابالدىرىقتا تۇرما – سۋىت حابار جەتكىزگەننىڭ بەلگىسى.

عاسىرلار بويى ءبىر حالىقتىڭ بولمىسى بولىپ كەلگەن وسى ءبىر ءومىر ەرەجەلەرى قازىرگى تاڭدا ءوز ماڭىزىن جوعالتقان جوق.

 

1. اداممەن قارىم - قاتىناسقا بايلانىستى تىيىمدار

قازاق حالقى دالانىڭ قيىن تابيعاتىىڭ ىڭعايىنا قاراي وتىرىپ ءوزىنىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن قۇرا ءبىلدى. حالىق بولىپ قالىپتاسۋى دا «كىشىنىڭ ۇلكەندى سىيلاۋ» ەرەجەسىنە باعىنعاندىقتىڭ جەمىسى. بۇل التىن ەرەجە ءالى دە ءوز ماڭىزىن جويعان جوق. قازاقتاردىڭ بۇگىنگى كۇندە دە ۇلكەن اداممەن «ءسىز» دەپ سويلەسۋى وسىنىڭ ايعاعى.

[caption id="attachment_12092" align="aligncenter" width="940"] ؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟؟[/caption]

جاسى ۇلكەننىڭ ءسوزىن بولمە;

جاسى ۇلكەننىڭ جولىن كەسپە;

اتا-اناڭا قايدا باراسىز دەپ سۇراما;

ادامدى ساناما;

ادامعا پىشاق كەزەنبە;

ادامدى اينالما;

ادامعا قاراپ تۇكىرمە;

ايەل ەركەك جولىن كەسپەيدى;

جاقسىنىڭ جاسىن سۇراما;

جاڭا بايىعاننان قارىز سۇراما;

كەمتارعا كۇلمە;

كىسى اياعىنان اتتاما;

كىسىگە قاراپ ەسىنەمە;

كىسىگە قاراپ كەرىلمە;

كىسىگە قارۋ كەزەنبە;

كىسى جولىن كەسپە;

قىزدىڭ توسەگىنە وتىرما;

كىسى مىنىنە كۇلمە;

كىسىنىڭ ۇستىنەن اتتاما;

كىسىنى سۇق ساۋساعىڭمەن نۇقىپ كورسەتپە;

كىسىدەن قايدا باراسىڭ دەپ سۇراما;

قوناقتاردى ساناما;

قوناققا بەرەر زاتتى سول قولمەن بەرمە;

ۇلكەنگە سىرتىڭدى بەرىپ وتىرما.

 

2. اي مەن كۇن جانە تاۋلىك مەزگىلدەرى، ۋاقىت جانە اپتا كۇندەرىنە بايلانىستى تىيىمدار

سەگىزىنشى عاسىردا تاسقا قاشاپ جازىلعان كۇلتەگىن جازۋىنداعى:

«بيىكتە كوك ءتاڭىرى،

تومەندە قارا جەر جارالعاندا،

ەكەۋىنىڭ اراسىندا ادام بالاسى جارالعان» دەگەن جولدار قازاقتاردىڭ بابالارى يسلام دىنىنە دەيىن تاڭىرگە سەنگەنىن، ونى جوعارىدا دەپ ءتۇسىنىپ كۇن مەن ايدى قاسيەتتى ساناپ تومەندەگى تىيىمداردىڭ پايدا بولۋ جولىن دالەلدەيدى.

 

ايدى نۇقىپ كورسەتپە;

ايعا قاراپ دارەت سىندىرما;

جەتى تۇندە جۇرمە;

جۇرەر جولىڭنىڭ ۋاقىتىن كەسىپ ايتپا;

جۇلدىزدى ساناما;

جۇما كۇنى كىر جۋما;

كۇن شىقپاي كۇل توكپە;

كۇن باتا جاتپا;

كۇن باتقاندا سىپىرىندىنى دالاعا شىعارما;

كۇنگە قاراپ دارەت سىندىرما;

قاراڭعىدا كيىز قاقپا;

قاراڭعىدا سۋعا بارما;

تۇندە ءتۇس جورىما;

تۇندە ايناعا قاراما;

تۇندە كىر جايما;

تۇندە سۋ باسىنا بارما;

تۇندە سۋدىڭ بەتىن اشىق قويما;

تۇندە تىرناق الما;

تۇندە شاش الما;

تۇندە ءۇي سىپىرما;

ءتۇن ىشىندە جىلاما;

ىمىرتتا كۇل توكپە.

3. سۋ مەن وتقا بايلانىستى تىيىمدار

قازاقتار بايىرعى زاماندا وت پەن سۋدى قاسيەتتى ساناعان. ونىڭ سەبەبى كەڭ دالادا جان ساقتاۋ ءۇشىن دەنەنى جىلىتاتىن وت پەن ءشولدى قاندىراتىن سۋدىڭ الار ورنى ەرەكشە بولدى. سوندىقتان سۋ مەن وتتىڭ كيەسى بار دەپ سەنگەن.

 

كىردىڭ سۋىن باسپا;

كىردىڭ سۋىن ەسىك الدىنا توكپە;

كۇلدى باسپا;

كۇلدى شاشپا;

وتپەن ويناما;

وتتى اتتاما;

وتتى تەپپە;

وتتى ۇرلەمە;

وتتى شاشپا;

وتقا تۇكىرمە;

وتقا سيمە;

سۋعا دارەت سىندىرما;

سۋعا تۇكىرمە;

سۋدى ساپىرما;

شەلەكتەگى سۋعا اۋزىڭدى باتىرما.

 

4. تاعامدارعا بايلانىستى تىيىمدار

اتامزاماننان قازاقتار اقتى شىندىقتىڭ، قارانى سۇمدىقتىڭ نىشانى دەپ بىلگەن. ءارى ادامنىڭ دەنساۋلىعىن قامتاماسىز ەتەتىن سۇتتەن باستاۋ الاتىن تاعامدار دا وسى ويدىڭ دۇرىس ەكەنىنە سەبەپ بولعان. سوندىقتان ءومىردىڭ وزەگى بولىپ تابىلاتىن «اق» دەپ جالپى اتپەن اتالاتىن ءسۇت تاعامدارىنا دەگەن ەرەكشە كوزقاراس قالىپتاسقان. ال نان ارقاشاندا ءدام پاتشاسى سانالعاندىقتان قازاقتار تاعامنىڭ بۇل تۇرىنە ءالى كۇنگە دەيىن كوڭىلى ەرەكشە. بۇعان نانعا دەگەن قۇرمەتتى دالەلدەيتىن تومەندەگى تيىمدار كۋا.

 

اقتىڭ جۋىندىسىن اعىپ جاتقان سۋعا توكپە;

اقتى توكپە;

ەرتەڭگى استى تاستاما;

جەر تايانىپ وتىرىپ تاماق ىشپە;

ناندى توڭكەرىپ قويما;

ناندى ءبىر قولىڭمەن ۇزبە;

ناندى باسپا;

ناندى تاستاما;

ناننىڭ ۇستىنە باسقا زات قويما;

ناندى لاقتىرما;

تۇزدى باسپا;

تاڭعى استى تاستاما، كەشكى استى باقپا.

 

5. سوزگە جانە كۇلكى مەن كوز جاسىنا بايلانىستى تىيىمدار –

دالا حالقى دانا حالىق بولعانى ونىڭ ءسوز ونەرىنەن كورىنەدى. «ونەر الدى قىزىل ءتىل» دەگەن ءسوزدىڭ شىعۋى وسىنىڭ ايعاعى. جاقسىلىق تا جاماندىق تا  كوبىنەسە سوزدەن كەلەتىن بولعاندىقتان تۇرمىس شىرقى بۇزىلماس ءۇشىن ادامدار ءسوزدى ابايلاپ قولدانسىن دەپ سوزگە دەگەن كوزقاراستارىن تىيىم ارقىلى بىلدىرگەن.

انت-سۋ ىشپە;

بەيۋاقىتتا جىلاما;

جامان ءسوز ايتپا;

قارعانبا;

وسەك ايتپا;

وسەك تاسىما;

وتىرىك جىلاما;

وتىرىك كۇلمە;

وتىرىك ايتپا.

 

6. اتا – ەنە، كۇيەۋ مەن قالىڭدىققا بايلانىستى تىيىمدار

جاس جۇبايلاردان ەڭ الدىمەن اتا-ەنەنى سىيلاۋدى تالاپ ەتۋ ارقىلى جانۇيانىڭ قالىپتاسۋىن، ءارى ساقتاپ قالۋدى قامتاماسىز ەتۋ باعزى زاماننان قالىپتاسقان ادەت-عۇرىپ. سوندىقتان الدىن-الا تىيىمدار كومەگىمەن جاستارعا وزدەرىن قالاي ۇستاۋ كەرەك ەكەنىن الدىن الا ءبىلدىرىپ وتىرعان. ءارى وسى تىيىمدار ارقىلى جاس كەلىنشەكتەردى الدەبىر قيىنشىلىقتارعا دۋشار بولۋدان ساقتاۋعا تىرىسقان.

اتا-ەنەڭنىڭ توسەگىنە وتىرما;

اتا-ەنەڭ جاتقان جەرگە جاتپا;

جاس بوسانعان انانى تۇندە سۋعا جىبەرمە;

جاس جۇبايلاردىڭ توسەگىنە وتىرما;

كۇيەۋىڭنەن بۇرىن جاتپا.

 

7. بەسىككە بايلانىستى تىيىمدار

بەسىككە دەگەن كوزقاراس بالاعا دەگەن، بولاشاققا دەگەن كوزقاراس ەكەنى بەلگىلى. سوندىقتان نارەستەنىڭ دۇنيەگە نارەستەنىڭ كەلۋىن ەڭ باستى قۋانىش دەپ تانيتىن قازاقتار ءۇشىن بەسىك تۇرمىستاعى ەڭ كيەلى زات.

 

بەسىكتى اشىق قالدىرما;

بەسىكتى اياق استىنا تاستاما;

بەسىكتى كورىنگەنگە بەرمە;

بەسىكتى ساتپا;

بوس بەسىكتى تەربەتپە.

 

8. ۇيگە بايلانىستى تىيىمدىر – زاپرەتى، سۆيازاننىە س دوموم

قازاقتار وزدەرىنىڭ تىرشىلىككە دەگەن كوزققاراسىن ۇيگە قاتىستى تىيىمدار ارقىلى بىلدىرگەن. سەبەبى بۇل ءومىردىڭ بارلىق ماسەلەلەرى ۇيگە، ءۇيلى بولۋعا تىرەلەدى. مىسالى بۇرىنعى زاماندا اۋىلعا اتپەن شاۋىپ «وي، باۋىرىم!» دەپ داۋىستاپ بىرەۋدىڭ قايتىس بولعانىن، نەمەسە «اتتان، اتتان!» دەپ ەلگە جاۋ شاپقانىن حابارلايتىن بولعاندىقتان اۋىلعا قاراي اتپەن شابۋدى جاماندىققا بالاعان.

 

بوساعادا وتىرما;

بوساعاعا سۇيەنبە;

بوساعاعا تۇرما;

بوساعانى قۇشاقتاما;

ەسىكتى كەرمە;

ەسىكتى قۇشاقتاما;

ەسىكتى تەپپە;

ءۇي اينالا جۇگىرمە;

ءۇيدى اينالما;

ۇيگە جۇگىرىپ كىرمە;

ۇيگە قاراي جۇگىرمە;

ۇيگە سىرتىڭمەن كىرمە;

ۇيدە ىسقىرما;

ءۇيدى ساباما;

ۇيىڭە كەلگەنگە ۇيدەي داۋىڭدى ايتپا.

9. تۇرمىستىق بۇيىمدار مەن قۇرالدارىنا بايلانىستى تىيىمدار

ادامدى ادام ەتەتىن ونىڭ جان-جاعىنا، كۇندەلىكتى قولدانىستا جۇرگەن زاتتارعا دەگەن كوزقاراسىمەن دە بايلانىستى ەكەنىن ەرتە پايىمداعان قازاقتار جاس بۋىن وكىلدەرى وسى زاتتاردىڭ وزدەرىنە قولقانات ەكەنىن دۇرىس ءتۇسىنسىن دەپ ءتۇرلى تيىمداردى ويلاپ تاپقان.

ارقاندى اتتاما;

ايىردىڭ باسىن جوعارى قاراتىپ قويما;

باقاننان اتتاما;

بالتانى اتتاما;

داستارقاندى اشىق قالدىرما;

داستارقاندى قاعازبەن سۇرتپە;

داستارقاندى پىشاقپەن قىرما;

داستارقاندى باسپا;

داستارحاندى اتتاما;

ەسكى سىپىرعىشتى وتقا جاقپا;

جەلىنى (كوگەندى ) اتتاما;

جەر – وشاقتى اتتاما;

جەر – وشاقتى اينالىپ جۇگىرمە;

جاياۋ قامشىلانبا;

جاقىن ادامىڭا پىشاق سىيلاما;

كەسەنى توڭكەرمە;

كەتىك كەسەمەن شاي قۇيما;

كوسەۋدەن اتتاما;

كۇرەكتىڭ سابىن جوعارى قاراتىپ قويما;

كۇرەكتىڭ سابىن اتتاما;

قازاندى توڭكەرمە;

قۇر ەرگە مىنبە;

قۇرىقتان اتتاما;

وقتاۋمەن بالانى ۇرما;

وجاۋمەن بالانى ۇرما;

ولگەن ادامعا توپىراق سالعاندا، كۇرەكتى تابانىڭمەن باسپا;

پىشاقتى اۋزىڭا سالما;

پىشاقتى ۇشىنان ۇستاما;

پىشاقتىڭ ءجۇزىن جالاما;

پىشاقتىڭ ءجۇزىن كوككە قاراتىپ قويما;

سىپىرعىنىڭ باسىن جوعارى قاراتىپ قويما;

سىپىرعىنى تورگە قويما;

سىپىرعىنى كوككە كوتەرمە;

سىپىرعىمەن بالانى ۇرما;

تاياق تايانبا;

ىدىستى تەپپە.

 

10. اڭ مەن قۇسقا، جان-جانۋارلار مەن جاندىكتەرگە بايلانىستى تىيىمدار

اڭ مەن قۇستاردىڭ جانى بار دەپ قابىلدانعاندىقتان ولارعا دەگەن كوزقاراس تا ەرەكشە بولعان. مىسالى پاكتىك پەن شىندىقتىڭ بەلگىسى دەپ تانىلعان اققۋلاردى اتۋعا بولمايتىنى كونە زاماننان كەلە جاتقان تىيىم. اسىرەسە ءۇي جانۋارلارىنىڭ ادام ومىرىندەگى الار ورنى ولاردى ساقتاۋ كەرەك دەگەن كوزقاراستى قالىپتاستىردى.

اققۋدى اتپا;

قۇستىڭ ۇياسىن بۇزبا;

اتقا تەرىس مىنبە;

اتتىڭ جۇگەنىن اتتاما;

جاقسى اتتىڭ تىسىنە قاراما;

جىلقىنى باسىنان ۇرما;

جىڭعىلمەن ات قامشىلاما;

جاس مالدىڭ ءتىسىن ساناما;

ءيتتى تەپپە;

يتكە وجاۋمەن اس قۇيما;

قويدىڭ ۇستىنەن اتتاما;

قۇمىرسقانىڭ يلەۋىن باسپا;

مالعا «كەت» دەپ زەكىمە;

مالعا تەرىس قاراپ مىنبە;

مالدى باسقا ۇرما;

مالدى قۇر قول ايداما;

مالدى تەپپە;

مالدىڭ جەلىنگەن باسىن تۇندە لاقتىرما;

مالدى تەپپە;

مالعا قاراپ دارەت سىندىرما;

مال قورادا دارەت سىندىرما;

مىسىقتى ۇستاما;

ءتىرى مالعا كورسەتىپ باسقا مالدى سويما.

 

11. دەنە مۇشەلەرىنە بايلانىستى تىيىمدار

دەنە مۇشەلەرىنە بايلانىستى تىيىمدار حالىقتىڭ ءجۇرىس-تۇرىس جونىندە وزىندىك ەرەجەلەر قالىپتاستىرعاندىعىن ايقىندايدى. وسى تىيىمدار ارقىلى قازاقتار ادامنىڭ قوعامدىق جەردە ءوزىن قالاي ۇستاۋى كەرەك ەكەنىن ۇيرەتىپ وتىرعان. مىسالى: ەگەر بىرەۋ ءبۇيىرىن تايانسا نەمەسە شاشىن جۇلسا قاسىنداعىلار ايەلدەردىڭ جوقتاۋ ايتۋىن كوزىنە ەلەستەتەدى دە كوڭىلدەرى بۇزىلادى. سوندىقتان ءار قيمىلدىڭ وزىندىك ءبىر ورنى بولاتىنى ادامدارعا وسىنداي تىيىمدار ارقىلى تۇسىندىرىلىگەن.

اۋزىڭدى قولىڭمەن جاپپا;

اياعىڭدى جوعارى كوتەرمە;

اياق-قولىڭدى جىپپەن بايلاما;

باسىڭدى بوساعاعا بەرىپ جاتپا;

باسىڭدى شايقاما;

بەتىڭدى باسپا;

بەلىڭدى تايانبا;

ءبۇيىرىڭدى تايانبا;

ەكى ەزۋىڭدى كەرمە;

يەگىڭدى تايانبا;

قولىڭدى ارتىڭا ايقاستىرما;

قولىڭدى جەلكەڭە قويما;

قولىڭدى قالتاڭا سالىپ تۇرما;

قولىڭدى قۋسىرما;

قولىڭدى سىلىكپە;

قولىڭدى توبەڭە قويما;

قولىڭدى تايانبا;

قولىڭدى تاراقتاما;

موينىڭا بەلبەۋ سالما;

ساۋساعىڭدى شىتىرلاتپا;

ساۋساعىڭدى ايقاستىرما;

تابانىڭدى تارتپا ;

تاڭدايىڭدى قاقپا;

ءتىسىڭدى قايراما، قىشىرلاتپا;

تىزەڭدى قۇشاقتاما;

تىرناعىڭدى تىستەمە;

تىرناعىڭدى ءبىر-بىرىنە سۇيكەمە;

ىشەگىڭدى تارتپا;

شاشىڭدى جۇلما;

شاشتى تاپتاما;

شاشتى وتقا تاستاما.

 

12. كيىمگە بايلانىستى تىيىمدار – زاپرەتى كاسايۋششيەسيا ودەجدى

كيىمگە قازاقتار ەرەكشە كوڭىل بولەتىن بولعان. ادامنىڭ تالعامىن، قوعامدا الاتىن ورنى مەن مۇمكىنشىلىك دەڭگەيىن كورسەتكىشى كيىم بولعان. ءارى كيىم كيىس ادامدى ادام ەتۋگە، تازالىققا، كىسىلىككە تاربيەلەيتىن قۇرال بولعان.

اياق-كيىمدى توڭكەرمە;

اياق كيىمدى تورگە شىعارما;

باس كيىمىڭدى بوساعاعا ىلمە;

باس كيىممەن ويناما;

باس كيىمدى بىرەۋگە سىيلاما;

بوركىڭدى تەرىس قاراتىپ كيمە;

كيىمىڭدى جەلبەگەي جامىلما;

كيىمنىڭ جاعاسىن باسپا;

موينىڭا بەلبەۋ ىلمە.

 

13. دىنگە بايلانىستى تىيىمدار

قازاق حالقىنىڭ دىنگە دەگەن كوزقاراسى ونىڭ الەمگە دەگەن كوزقاراسىن بىلدىرگەن. ادامنىڭ وسى ءبىر الەم تەڭىزىندە تامشىنىڭ تامشىسىنداي پەندە ەكەنىن، ادام مەن تابيعاتتىڭ ءبىرتۇتاس ەكەنىن ۇمىتپاۋى ءۇشىن اقىلدى ادامدار وسى تىيىمداردى ويلاپ تاپقان.  

ايتتا كىر جۋما;

جاينامازدى باسپا;

قۇراندى باسپا;

قۇران وقىپ وتىرعان ادامدى توقتاتپا;

قۇراندى جەرگە تاستاما;

قۇرانعا وتىرما;

قۇبىلاعا قاراپ دارەت سىندىرما;

نامازدى بولمە.

 

14. ءولىم-جىتىمگە بايلانىستى تىيىمدار

ادامنىڭ قايتىس بولۋىنا بايلانىستى تىيىمدار ادامداردىڭ وسىنداي قيىن جاعدايدا پەندەشىلىككە سالىنباۋى ءۇشىن ايتىلادى.

بەيۋاقىتتا ادامعا كوڭىل ايتپا;

بەيىتكە قولىڭدى شوشايتپا;

بەيىت توپىراعىن ساندەمە;

بەيىت تۇسىنان شاۋىپ وتپە;

جاس بالانى قابىرگە تۇسىرمە;

قابىردى باسپا;

مۇردەدە كۇرەكتى ەكىنشى ادامعا قولمەن بەرمە;

ولگەن ادامعا توپىراق سالعاندا، كۇرەكتى تابانىڭمەن باسپا.

 

15. جاماندىق جاساماۋ تۋرالى تىيىمدار

قازاق حالقى عاسىرلار بويى ءومىردىڭ ەلەگىنەن وتكەن زاڭدار بويىنشا ءومىر سۇرەدى. ول زاڭدار بارلىق ادامعا تۇسىنىكتى ءارى ماڭگىلىك. ۇلى دالا زاڭدارىنىڭ ءبىرىنشىسى «باسقاعا جاماندىق جاساما» دەگەن زاڭ.

بىرەۋدىڭ زاتىن سۇراۋسىز الما;

بىرەۋگە ور قازبا;

بىرەۋدى ۇرما;

ۇرلىق جاساما.

 

16. تابيعاتقا بايلانىستى تىيىمدار

تابيعاتتى وتانىنداي كورىپ اناسىنا تابيعات انا دەپ تەڭەپ ايتۋ قازاقتاردا بۇرىننان قالىپتاسقان. مىسالى: بايىرعى زاماندا اعاشتىڭ قابىعىن ەرىگىپ سىدىرعان ادامنعا قاتاڭ جازا قولدانىلعان. بۇل تابيعاتتىڭ ادام ومىرىندە الاتىن ورنىنىڭ قۇندىلىق دەڭگەيىن كورسەتەدى.

جالعىز اعاشتى كەسپە;

جەردى تايانبا;

جەر تايانىپ وتىرىپ تاماق ىشپە;

جىڭعىلمەن اتتى قامشىلاما;

كوگالدى تاپتاما;

كوكتى باسپا.

تىيىمدار قازاق ۇلتىنىڭ بالا تاربيەسىنىڭ التىن دىڭگەگى دەۋگە ابدەن بولادى. بۇل رۋحاني قۇندىلىقتار قازاق ۇلتىنا ۇلت بولىپ قالىپتاسۋىنا عاسىرلار بويى كومەكتەستى. سولاي بولا دا بەرەدى.

 

بەردالى وسپان.

"ادىرنا" ۇلتتىق  پورتالى.