Ūly dalada ömır keşken qazaq halqynyŋ tūrmys-tırşılıgınıŋ qyr-syry öte köp bolǧan. Tyiymdardyŋ däl qai zamanda paida bola bastaǧany belgısız. Bıraq öte ertede paida bolǧandyǧyn elımızde bolǧan şeteldıkterdıŋ jazǧandary kuälandyrady. Mysaly HIII ǧasyrda Ortalyq Aziiaǧa kelgen italiandyq Plano Krapini sol kezdegı dalalyqtardyŋ tyiymdary turaly bylai dep jazǧany belgılı: «...olar köp närsenı künä dep sanaidy, pyşaqty otqa saluǧa bolmaidy, ettı pyşaqpen qazannan aluǧa bolmaidy, jäne ottyŋ qasynda baltamen otyn jaruǧa bolmaidy, eger olai etılse ottyŋ basy joǧalady dep sengen; ärı jas qūstardy aulauǧa nemese atuǧa bolmaidy eken; atty jügenmen aidauǧa tyiym salynady; bır süiekpen ekınşı süiektı şaǧuǧa bolmaidy; aqty jerge töguge bolmaidy. Üide däret syndyrǧan adam būnysyn ädeiı ıstese ol qalaida baqsyǧa köp aqy tölep lastaǧan jerın tazartuy lazym. Būlai etılmegen jaǧdaida ol öltıru jazasyna kesıledı». Jalpy qazaq halqynyŋ tyiymdaryn būzuǧa hannyŋ da qaranyŋ da qūqy bolmaǧan.
Köpşılıktıŋ osynau pıkırımen sanaspai tek sal-serıler ǧana özın erkın ūstaǧan. Bıraq saiyn dalanyŋ osynau erkın perzentterınıŋ ıs-äreketterınde özındık bır nanym-tüsınık bolatyn. Mysaly ūly Tättımbet bırde jalǧyz balasy qaitys bolǧan bır qariiaǧa kiız üidıŋ tabaldyryǧyna otyryp küi tartyp qaiǧysyna ortaq ekenın bıldırgen. Qazaq tabaldyryq ekı dünienı bölıp tūrady dep sengen. Osyny bıletın Tättımbet serı qariiaǧa tırı adam tırşılıgın jasaidy degendı meŋzep özınşe sabyrlylyqqa şaqyru maqsatymen, tabaldyryqa otyrǧan. Endı bırde Tättımbet Abaidyŋ atasy Öskenbaidyŋ asyna atynan tüspei, qolyna künqaǧar şatyryn qolyna ūstap kelgenı de belgılı. Serınıŋ būnysy da ol dünienıŋ öz jürısı bolsa, būl dünienıŋ de toqtamai döŋgelenıp jüre beretının köpşılıkke özınşe işaratpen bıldıruı bolatyn.
Ūrpaq tärbieleude halyq danalyǧynyŋ bır körınısı bolyp tabylatyn tyiymdardyŋ ömırde alatyn orny erekşe. Jasy ülkender ömır qūndylyqtaryn saqtap qalu nietımen tyiymdar arqyly jas ūrpaq ökılderıne nenıŋ jaqsy, nenıŋ jaman ekenın tüsındırıp otyrǧan. Är tyiymnyŋ özındık tärbielık mänı men mındetı bar. Būl tyiymdar kımdı de bolsa köp şalys qadam jasaudan saqtap otyrǧan. Ūrpaqtan ūrpaqqa auyzekı türde jetkızılgen ömır täjıribesı halyqtyŋ ūlt bolyp qalu jolynda igılıktı qyzmet körsetıp keledı. Mysaly:
Jerge tükırme, Jer-ana. Anasynyŋ betıne eşkım tükırmeidı;
Nandy baspa – kiesı ūrady;
Jasy ülkennıŋ aldyn kespe, sözın bölme – būl qūrmet;
Bas kiımmen oinama, bıreuge syilama – basyŋa qonǧan baqtan airylasyŋ, basyŋ bırıkpeidı;
Oşaqqa su qūima – öz otyŋdy özıŋ öşırme;
Bos besıktı terbetpe – ūrpaqsyz qalasyŋ;
Keşqūrym ūiqtama – jyn-perı köşetın kez;
Ekı büiırıŋdı taianba – qaiǧy-qasırettıŋ belgısı;
Ötırık jylama – qūdai jylataiyn dese qiyn emes;
Tabaldyryqta tūrma – suyt habar jetkızgennıŋ belgısı.
Ǧasyrlar boiy bır halyqtyŋ bolmysy bolyp kelgen osy bır ömır erejelerı qazırgı taŋda öz maŋyzyn joǧaltqan joq.
- Adammen qarym - qatynasqa bailanysty tyiymdar
Qazaq halqy dalanyŋ qiyn tabiǧatyyŋ yŋǧaiyna qarai otyryp özınıŋ tūrmys-tırşılıgın qūra bıldı. Halyq bolyp qalyptasuy da «kışınıŋ ülkendı syilau» erejesıne baǧynǧandyqtyŋ jemısı. Būl altyn ereje älı de öz maŋyzyn joiǧan joq. Qazaqtardyŋ bügıngı künde de ülken adammen «sız» dep söilesuı osynyŋ aiǧaǧy.
[caption id="attachment_12092" align="aligncenter" width="940"]
????????????????????????????????????[/caption]
Jasy ülkennıŋ sözın bölme;
Jasy ülkennıŋ jolyn kespe;
Ata-anaŋa qaida barasyz dep sūrama;
Adamdy sanama;
Adamǧa pyşaq kezenbe;
Adamdy ainalma;
Adamǧa qarap tükırme;
Äiel erkek jolyn kespeidı;
Jaqsynyŋ jasyn sūrama;
Jaŋa baiyǧannan qaryz sūrama;
Kemtarǧa külme;
Kısı aiaǧynan attama;
Kısıge qarap esıneme;
Kısıge qarap kerılme;
Kısıge qaru kezenbe;
Kısı jolyn kespe;
Qyzdyŋ tösegıne otyrma;
Kısı mınıne külme;
Kısınıŋ üstınen attama;
Kısını sūq sausaǧyŋmen nūqyp körsetpe;
Kısıden qaida barasyŋ dep sūrama;
Qonaqtardy sanama;
Qonaqqa berer zatty sol qolmen berme;
Ülkenge syrtyŋdy berıp otyrma.
- Ai men Kün jäne Täulık mezgılderı, uaqyt jäne apta künderıne bailanysty tyiymdar
Segızınşı ǧasyrda tasqa qaşap jazylǧan Kültegın jazuyndaǧy:
«Biıkte kök täŋırı,
Tömende qara jer jaralǧanda,
Ekeuınıŋ arasynda adam balasy jaralǧan» degen joldar qazaqtardyŋ babalary islam dınıne deiın täŋırge sengenın, ony joǧaryda dep tüsınıp kün men aidy qasiettı sanap tömendegı tyiymdardyŋ paida bolu jolyn däleldeidı.
Aidy nūqyp körsetpe;
Aiǧa qarap däret syndyrma;
Jetı tünde jürme;
Jürer jolyŋnyŋ uaqytyn kesıp aitpa;
Jūldyzdy sanama;
Jūma künı kır juma;
Kün şyqpai kül tökpe;
Kün bata jatpa;
Kün batqanda sypyryndyny dalaǧa şyǧarma;
Künge qarap däret syndyrma;
Qaraŋǧyda kiız qaqpa;
Qaraŋǧyda suǧa barma;
Tünde tüs joryma;
Tünde ainaǧa qarama;
Tünde kır jaima;
Tünde su basyna barma;
Tünde sudyŋ betın aşyq qoima;
Tünde tyrnaq alma;
Tünde şaş alma;
Tünde üi sypyrma;
Tün ışınde jylama;
Ymyrtta kül tökpe.
- Su men otqa bailanysty tyiymdar
Qazaqtar baiyrǧy zamanda ot pen sudy qasiettı sanaǧan. Onyŋ sebebı keŋ dalada jan saqtau üşın denenı jylytatyn ot pen şöldı qandyratyn sudyŋ alar orny erekşe boldy. Sondyqtan su men ottyŋ kiesı bar dep sengen.
Kırdıŋ suyn baspa;
Kırdıŋ suyn esık aldyna tökpe;
Küldı baspa;
Küldı şaşpa;
Otpen oinama;
Otty attama;
Otty teppe;
Otty ürleme;
Otty şaşpa;
Otqa tükırme;
Otqa sime;
Suǧa däret syndyrma;
Suǧa tükırme;
Sudy sapyrma;
Şelektegı suǧa auzyŋdy batyrma.
- Taǧamdarǧa bailanysty tyiymdar
Atamzamannan qazaqtar aqty şyndyqtyŋ, qarany sūmdyqtyŋ nyşany dep bılgen. Ärı adamnyŋ densaulyǧyn qamtamasyz etetın sütten bastau alatyn taǧamdar da osy oidyŋ dūrys ekenıne sebep bolǧan. Sondyqtan ömırdıŋ özegı bolyp tabylatyn «aq» dep jalpy atpen atalatyn süt taǧamdaryna degen erekşe közqaras qalyptasqan. Al nan ärqaşanda däm patşasy sanalǧandyqtan qazaqtar taǧamnyŋ būl türıne älı künge deiın köŋılı erekşe. Būǧan nanǧa degen qūrmettı däleldeitın tömendegı tiymdar kuä.
Aqtyŋ juyndysyn aǧyp jatqan suǧa tökpe;
Aqty tökpe;
Erteŋgı asty tastama;
Jer taianyp otyryp tamaq ışpe;
Nandy töŋkerıp qoima;
Nandy bır qolyŋmen üzbe;
Nandy baspa;
Nandy tastama;
Nannyŋ üstıne basqa zat qoima;
Nandy laqtyrma;
Tūzdy baspa;
Taŋǧy asty tastama, keşkı asty baqpa.
- Sözge jäne külkı men köz jasyna bailanysty tyiymdar –
Dala halqy dana halyq bolǧany onyŋ söz önerınen körınedı. «Öner aldy qyzyl tıl» degen sözdıŋ şyǧuy osynyŋ aiǧaǧy. Jaqsylyq ta jamandyq ta köbınese sözden keletın bolǧandyqtan tūrmys şyrqy būzylmas üşın adamdar sözdı abailap qoldansyn dep sözge degen közqarastaryn tyiym arqyly bıldırgen.
Ant-su ışpe;
Beiuaqytta jylama;
Jaman söz aitpa;
Qarǧanba;
Ösek aitpa;
Ösek tasyma;
Ötırık jylama;
Ötırık külme;
Ötırık aitpa.
- Ata – ene, küieu men qalyŋdyqqa bailanysty tyiymdar
Jas jūbailardan eŋ aldymen ata-enenı syilaudy talap etu arqyly janūianyŋ qalyptasuyn, ärı saqtap qaludy qamtamasyz etu baǧzy zamannan qalyptasqan ädet-ǧūryp. Sondyqtan aldyn-ala tyiymdar kömegımen jastarǧa özderın qalai ūstau kerek ekenın aldyn ala bıldırıp otyrǧan. Ärı osy tyiymdar arqyly jas kelınşekterdı äldebır qiynşylyqtarǧa duşar boludan saqtauǧa tyrysqan.
Ata-eneŋnıŋ tösegıne otyrma;
Ata-eneŋ jatqan jerge jatpa;
Jas bosanǧan anany tünde suǧa jıberme;
Jas jūbailardyŋ tösegıne otyrma;
Küieuıŋnen būryn jatpa.
- Besıkke bailanysty tyiymdar
Besıkke degen közqaras balaǧa degen, bolaşaqqa degen közqaras ekenı belgılı. Sondyqtan närestenıŋ düniege närestenıŋ keluın eŋ basty quanyş dep tanityn qazaqtar üşın besık tūrmystaǧy eŋ kielı zat.
Besıktı aşyq qaldyrma;
Besıktı aiaq astyna tastama;
Besıktı körıngenge berme;
Besıktı satpa;
Bos besıktı terbetpe.
- Üige bailanysty tyiymdyr – zaprety, sviazannye s domom
Qazaqtar özderınıŋ tırşılıkke degen közqqarasyn üige qatysty tyiymdar arqyly bıldırgen. Sebebı būl ömırdıŋ barlyq mäselelerı üige, üilı boluǧa tıreledı. Mysaly būrynǧy zamanda auylǧa atpen şauyp «oi, bauyrym!» dep dauystap bıreudıŋ qaitys bolǧanyn, nemese «attan, attan!» dep elge jau şapqanyn habarlaityn bolǧandyqtan auylǧa qarai atpen şabudy jamandyqqa balaǧan.
Bosaǧada otyrma;
Bosaǧaǧa süienbe;
Bosaǧaǧa tūrma;
Bosaǧany qūşaqtama;
Esıktı kerme;
Esıktı qūşaqtama;
Esıktı teppe;
Üi ainala jügırme;
Üidı ainalma;
Üige jügırıp kırme;
Üige qarai jügırme;
Üige syrtyŋmen kırme;
Üide ysqyrma;
Üidı sabama;
Üiıŋe kelgenge üidei dauyŋdy aitpa.
- Tūrmystyq būiymdar men qūraldaryna bailanysty tyiymdar
Adamdy adam etetın onyŋ jan-jaǧyna, kündelıktı qoldanysta jürgen zattarǧa degen közqarasymen de bailanysty ekenın erte paiymdaǧan qazaqtar jas buyn ökılderı osy zattardyŋ özderıne qolqanat ekenın dūrys tüsınsın dep türlı tiymdardy oilap tapqan.
Arqandy attama;
Aiyrdyŋ basyn joǧary qaratyp qoima;
Baqannan attama;
Baltany attama;
Dastarqandy aşyq qaldyrma;
Dastarqandy qaǧazben sürtpe;
Dastarqandy pyşaqpen qyrma;
Dastarqandy baspa;
Dastarhandy attama;
Eskı sypyrǧyşty otqa jaqpa;
Jelını (kögendı ) attama;
Jer – oşaqty attama;
Jer – oşaqty ainalyp jügırme;
Jaiau qamşylanba;
Jaqyn adamyŋa pyşaq syilama;
Kesenı töŋkerme;
Ketık kesemen şai qūima;
Köseuden attama;
Kürektıŋ sabyn joǧary qaratyp qoima;
Kürektıŋ sabyn attama;
Qazandy töŋkerme;
Qūr erge mınbe;
Qūryqtan attama;
Oqtaumen balany ūrma;
Ojaumen balany ūrma;
Ölgen adamǧa topyraq salǧanda, kürektı tabanyŋmen baspa;
Pyşaqty auzyŋa salma;
Pyşaqty ūşynan ūstama;
Pyşaqtyŋ jüzın jalama;
Pyşaqtyŋ jüzın kökke qaratyp qoima;
Sypyrǧynyŋ basyn joǧary qaratyp qoima;
Sypyrǧyny törge qoima;
Sypyrǧyny kökke köterme;
Sypyrǧymen balany ūrma;
Taiaq taianba;
Ydysty teppe.
- Aŋ men qūsqa, jan-januarlar men jändıkterge bailanysty tyiymdar
Aŋ men qūstardyŋ jany bar dep qabyldanǧandyqtan olarǧa degen közqaras ta erekşe bolǧan. Mysaly päktık pen şyndyqtyŋ belgısı dep tanylǧan aqqulardy atuǧa bolmaityny köne zamannan kele jatqan tyiym. Äsırese üi januarlarynyŋ adam ömırındegı alar orny olardy saqtau kerek degen közqarasty qalyptastyrdy.
Aqqudy atpa;
Qūstyŋ ūiasyn būzba;
Atqa terıs mınbe;
Attyŋ jügenın attama;
Jaqsy attyŋ tısıne qarama;
Jylqyny basynan ūrma;
Jyŋǧylmen at qamşylama;
Jas maldyŋ tısın sanama;
İttı teppe;
İtke ojaumen as qūima;
Qoidyŋ üstınen attama;
Qūmyrsqanyŋ ileuın baspa;
Malǧa «ket» dep zekıme;
Malǧa terıs qarap mınbe;
Maldy basqa ūrma;
Maldy qūr qol aidama;
Maldy teppe;
Maldyŋ jelıngen basyn tünde laqtyrma;
Maldy teppe;
Malǧa qarap däret syndyrma;
Mal qorada däret syndyrma;
Mysyqty ūstama;
Tırı malǧa körsetıp basqa maldy soima.
- Dene müşelerıne bailanysty tyiymdar
Dene müşelerıne bailanysty tyiymdar halyqtyŋ jürıs-tūrys jönınde özındık erejeler qalyptastyrǧandyǧyn aiqyndaidy. Osy tyiymdar arqyly qazaqtar adamnyŋ qoǧamdyq jerde özın qalai ūstauy kerek ekenın üiretıp otyrǧan. Mysaly: eger bıreu büiırın taiansa nemese şaşyn jūlsa qasyndaǧylar äielderdıŋ joqtau aituyn közıne elestetedı de köŋılderı būzylady. Sondyqtan är qimyldyŋ özındık bır orny bolatyny adamdarǧa osyndai tyiymdar arqyly tüsındırılıgen.
Auzyŋdy qolyŋmen jappa;
Aiaǧyŋdy joǧary köterme;
Aiaq-qolyŋdy jıppen bailama;
Basyŋdy bosaǧaǧa berıp jatpa;
Basyŋdy şaiqama;
Betıŋdı baspa;
Belıŋdı taianba;
Büiırıŋdı taianba;
Ekı ezuıŋdı kerme;
İegıŋdı taianba;
Qolyŋdy artyŋa aiqastyrma;
Qolyŋdy jelkeŋe qoima;
Qolyŋdy qaltaŋa salyp tūrma;
Qolyŋdy qusyrma;
Qolyŋdy sılıkpe;
Qolyŋdy töbeŋe qoima;
Qolyŋdy taianba;
Qolyŋdy taraqtama;
Moinyŋa belbeu salma;
Sausaǧyŋdy şytyrlatpa;
Sausaǧyŋdy aiqastyrma;
Tabanyŋdy tartpa ;
Taŋdaiyŋdy qaqpa;
Tısıŋdı qairama, qyşyrlatpa;
Tızeŋdı qūşaqtama;
Tyrnaǧyŋdy tısteme;
Tyrnaǧyŋdy bır-bırıne süikeme;
Işegıŋdı tartpa;
Şaşyŋdy jūlma;
Şaşty taptama;
Şaşty otqa tastama.
- Kiımge bailanysty tyiymdar – zaprety kasaiuşiesia odejdy
Kiımge qazaqtar erekşe köŋıl böletın bolǧan. Adamnyŋ talǧamyn, qoǧamda alatyn orny men mümkınşılık deŋgeiın körsetkışı kiım bolǧan. Ärı kiım kiıs adamdy adam etuge, tazalyqqa, kısılıkke tärbieleitın qūral bolǧan.
Aiaq-kiımdı töŋkerme;
Aiaq kiımdı törge şyǧarma;
Bas kiımıŋdı bosaǧaǧa ılme;
Bas kiımmen oinama;
Bas kiımdı bıreuge syilama;
Börkıŋdı terıs qaratyp kime;
Kiımıŋdı jelbegei jamylma;
Kiımnıŋ jaǧasyn baspa;
Moinyŋa belbeu ılme.
- Dınge bailanysty tyiymdar
Qazaq halqynyŋ dınge degen közqarasy onyŋ älemge degen közqarasyn bıldırgen. Adamnyŋ osy bır älem teŋızınde tamşynyŋ tamşysyndai pende ekenın, adam men tabiǧattyŋ bırtūtas ekenın ūmytpauy üşın aqyldy adamdar osy tyiymdardy oilap tapqan.
Aitta kır juma;
Jainamazdy baspa;
Qūrandy baspa;
Qūran oqyp otyrǧan adamdy toqtatpa;
Qūrandy jerge tastama;
Qūranǧa otyrma;
Qūbylaǧa qarap däret syndyrma;
Namazdy bölme.
- Ölım-jıtımge bailanysty tyiymdar
Adamnyŋ qaitys boluyna bailanysty tyiymdar adamdardyŋ osyndai qiyn jaǧdaida pendeşılıkke salynbauy üşın aitylady.
Beiuaqytta adamǧa köŋıl aitpa;
Beiıtke qolyŋdy şoşaitpa;
Beiıt topyraǧyn sändeme;
Beiıt tūsynan şauyp ötpe;
Jas balany qabırge tüsırme;
Qabırdı baspa;
Mürdede kürektı ekınşı adamǧa qolmen berme;
Ölgen adamǧa topyraq salǧanda, kürektı tabanyŋmen baspa.
- Jamandyq jasamau turaly tyiymdar
Qazaq halqy ǧasyrlar boiy ömırdıŋ elegınen ötken zaŋdar boiynşa ömır süredı. Ol zaŋdar barlyq adamǧa tüsınıktı ärı mäŋgılık. Ūly dala zaŋdarynyŋ bırınşısı «basqaǧa jamandyq jasama» degen zaŋ.
Bıreudıŋ zatyn sūrausyz alma;
Bıreuge or qazba;
Bıreudı ūrma;
Ūrlyq jasama.
- Tabiǧatqa bailanysty tyiymdar
Tabiǧatty Otanyndai körıp anasyna Tabiǧat ana dep teŋep aitu qazaqtarda būrynnan qalyptasqan. Mysaly: baiyrǧy zamanda aǧaştyŋ qabyǧyn erıgıp sydyrǧan adamnǧa qataŋ jaza qoldanylǧan. Būl tabiǧattyŋ adam ömırınde alatyn ornynyŋ qūndylyq deŋgeiın körsetedı.
Jalǧyz aǧaşty kespe;
Jerdı taianba;
Jer taianyp otyryp tamaq ışpe;
Jyŋǧylmen atty qamşylama;
Kögaldy taptama;
Köktı baspa.
Tyiymdar qazaq ūltynyŋ bala tärbiesınıŋ altyn dıŋgegı deuge äbden bolady. Būl ruhani qūndylyqtar qazaq ūltyna ūlt bolyp qalyptasuyna ǧasyrlar boiy kömektestı. Solai bola da beredı.
Berdaly OSPAN.
"ADYRNA" ūlttyq portaly.
