بۇل سالت قازاقتا ات مىنگەن ۋاقىتتان بار بولسا كەرەك. «توقىم قاعار» ءۇي يەسى الىس جولعا شىعار الدىندا جاسالىناتىن سالت. تۋىستار مەن دوستار، اۋىل ادامدارى ءۇي يەسىنىڭ الىس ساپارعا شىققالى جاتقانىن ەستىپ كەلەدى. ولار جولعا شىعاتىن ادامعا «اق جول»، «جول وڭ بولسىن» جانە باسقا دا جاقسى تىلەكتەرىن ايتىپ تىلەۋلەستىگىن بىلدىرەدى. ءۇي يەسى ادەتتە كەلۋشىلەر ءۇشىن داستارحان جايادى. جالپى، قازاقتاردى قوناقسىز كوزگە ەلەستەتۋ مۇمكىن ەمەس. قازاق قوناق كۇتۋىنىڭ ءتۇرى كوپ – كۇندەلىكتى تۇرمىستىق، مەرەكەلىك، ادەت-عۇرىپتىق، شارۋاشىلىقتىق تاعى باسقالار. «قوناقتاردى قارسى الۋ – قازاق حالقىنىڭ بولمىسىنىڭ ءبىر قۇرامداس ءبىر بولىگى»، — دەپ جازادى قازاق مادەنيەتىن زەرتتەۋشى عالىم شايزادا توقتاباي. جالپى قازاق تۇرمىسىنىڭ قاي جاعى بولماسىن قوناقسىز بولمايدى. سوندىقتان قازاق ۇلتىنىڭ قوناق كۇتۋىنىڭ سالتتىق، ادەت-عۇرىپتىق كورىنىستەرى دە از ەمەس.
قوناق كۇتۋدە قازاقتار تۋىس، جاقىن-جەگجات، جورا-جولداس، كەزدەيسوق جولاۋشى دەپ بولمەيدى. كەلگەن ادامنىڭ ءبارىن قوناق ەتىپ كۇتۋ اتا-بابا زاڭى. سوندىقتان دا قازاقتىڭ بارىنە بىردەي: «داستارقاننان بيىك ەشتەڭە جوق»، «نان اۋىز تيۋ»، «ءدام تاتۋ»، «تىزە بۇگۋ» سىندى تاعى باسقا دا تۇسىنىكتەر بارشىلىق. قوناق كۇتۋدىڭ سالتتارعا بايلانىستى ءتۇرلى ءجون-جورالعىلاردىڭ بولۋى دا قازاق مادەنيەتىنىڭ، رۋحاني بايلىعىنىڭ بيىك كورىنىسى.
«ءدام تاتقىزۋ» — قازاق ءۇشىن قاسيەتتى ۇعىم. قازاق ادەتتە جاڭا وتاۋ كوتەرگەن جاستارعا— «بي بولماساڭدار دا – بي تۇسەتىن ءۇي بولىڭدار» دەم تىلەك ايتادى. بۇل تىلەك بەكەردەن بەكەر پايدا بولا سالماعان. بيلەر قوعامدا ءاردايىم سىيلى بولعان. سەبەبى بيلەردى كوپشىلىك سايلايتىن.
اق جول!
قازاقتاردىڭ ءومىرىن 20-شى عاسىردىڭ ەكىنشى جارتىسىنا دەيىن اتسىز ەلەستەتۋ تىپتەن دە مۇمكىن ەمەس. ات ابزەلدەرىنىڭ ءبىرى «توقىم» دەپ اتالادى. توقىمنىڭ تاعى ءبىر اتى «تەرلىك».
سوندىقتان دا قازاق سالتتارىنىڭ ءبىرى «توقىم قاعار» دەپ اتالادى. ادەتتە اتتى ەرتتەر كەزدە توقىمدى سىلكيدى، قاعادى. سوندىقتان سالتتىڭ اتىن وسىلاي اتاعان. «توقىم قاعار» ءۇي يەسى نەمەسە جانۇيانىڭ ءبىر مۇشەسى الىس جولعا شىعاردا ىسكە اسىرىلادى.
«توقىم قاعار» سالتىنىڭ ادەبيەتتەگى كورىنىسى:
ۇلى عالىم ءارى جازۋشى، «اباي جولى» رومانىن جازعان مۇحتار اۋەزۇلى دە حالىق سالت-داستۇرلەرىن ۇستانعان. توقىم قاعار سالتى تۋرالى جازۋشىنىڭ حاتشىسى دانابيكە بايقاداموۆانىڭ «مەن بىلەتىن اۋەزوۆ» كىتابىنداعى ەستەلىك كىتابىندا باياندالادى:
«قىركۇيەك اينىڭ ءبىر كۇندەرىندە مۇحاڭ ماعان:
— ەندى بىرەر كۇندە جۇرەم. جولعا شىعاردا جاقىن جولداس، دوس ادامدار ساۋشىلىعىمدى تىلەپ، شىعارىپ سالىپ تۇرادى. كەلەرىمدە جينالىپ، قارسى الادى. سول جيىننىڭ ىشىنەن ءسىزدى كورەتىن بولايىن. كورگەنى بىلاي تۇرسىن، جۇرتتان بۇرىن ءسىزدىڭ كەلۋىڭىز ورىندى. بۇل – شاقىرعانىم. دوسىڭىز بولسا، بىرگە ەرتە كەلىڭىز.
ساپارىڭنىڭ وڭىن تىلەۋدى قازاق «توقىم قاعار» دەسە كەرەك. «توقىم قاعارعا» جيىرما، جيىرما بەس ادام جينالادى ەكەن. مۇحاڭنىڭ «جۇمىسىمدا اسكەري ءتارتىپ بار» دەگەنى وسى «توقىم قاعار» ۇستىندە ەسىمە ءتۇستى. قوناق كۇتۋدە دە سول ءتارتىپ بار ما دەپ قالدىم. ولاي دەيتىنىم: قوناقتار ستال باسىنا وتىرعاندا نە كەرەكتىڭ ءبارى رەت-رەتىمەن قويىلىپ، رەت-رەتىمەن تابىلادى ەكەن. الدەقانداي جەڭگەي ستول باسىنان تۇرىپ ءبىر قاسىق، نە ايىرشا ۇمىت قالدى دەگەن اڭگىمە بولماق ەمەس. ادەتتە 20-30 ادام شاقىرىپ، توي-تومالاق وتكىزسەك ابىر-سابىر، كىرىپ-شىعۋ، داۋرىعىپ بولامىز عوي. ۆاليا جەڭگەي قوناعىن ۇلكەن ءبىر بايسالدىلىقپەن، وتە شەبەر كۇتۋ ادىسىنە كونىگىپ العان ادام. ستول ۇستىنە ەكىنشى كەزەكتە قويىلاتىن ىستىق اسى – ەت. ەتى تۋراۋلى، نانى جايۋلى، تەك سالۋىن كۇتىپ تۇرادى. جايباراقات، تىنىشتىق، بەرەكە نىشانىن كورگەندە، جەڭگەمە كوڭىلىم تولىپ، ءتىپتى قوناق كۇتۋشى ءۇي قوجاسى ەمەس، قوناقپەن بىرگە دەمالعالى وتىرعان جەڭگەي مۇحاڭنىڭ وڭ قولىن الا وتىرعان سابىر يەسى.
وسىنداي ءبىر شىعارىپ سالۋ، قارسى الۋدا قىزىق جاعداي بولدى. جۇرتتان بۇرىن كەلىپ قالىپپىن. مەنەن بۇرىنىراق كەلگەن ۋسانوۆيچ ايەلىمەن مۇحاڭنىڭ سول جاق قولىن الا وتىرىپتى. مەنى كورگەندە مۇحاڭ: «بىلاي شىعىڭىز» — دەپ، ۋسانوۆيچتەن جوعارى ورىندى كورسەتتى. مەنەن كەيىن كەلگەن عابيدەن، ءابدىلدا، ءالجاپپارلار، مۇحتارلار، ءتىپتى عايشا اپاي مەن عۇمار اعايلار دا تومەننەن، كىرە بەرىس بەتكەيدەن قارسى وتىرا قالىستى. بارىنەن تورگەرى قالعانىما قىسىلىپ: بۇدان بىلاي كەشىگىپ، كەيىنىرەك كەلەرمىن-ۋ»، — دەپ وتىرمىن.
مۇحاڭ جەتپىس كۇننەن اسا جول ءجۇرىپ كەلدى».
«توقىم قاعار» سابىرلى تۇردە باستالادى. اقسقالدار باتا بەرىپ، ۇلكەن-كىشىلەر تىلەكتەرىن ايتادى. ساپارعا شىققالى ادام جولعا كوڭىلى كوتەرىڭكى بولىپ شىقسىن ءارى جولى جەڭىل بولسىن دەگەن نيەتپەن ادەمى ازىلدەر مەن كوڭىلدى ءان-كۇيلەر ورىندالادى.
بەردالى وسپان،
«ادىرنا» ۇلتتىق پورتالى.
