سامي پاشازادە سەزاي
(1860-1936)
1860 جىلى ىستامبۇلدا تۋعان. اتاقتى “سەرگۇزەشت” (شىتىرماندى وقيعا) رومانىنىڭ اۆتورى. 1880 جىلى اعاسى ءسۇپحي پاشانىڭ باسقارىپ وتىرعان قوردىڭ قىزمەتكەرى بولىپ جۇمىس اتقارادى. ءبىر جىلدان كەيىن لوندونداعى ەلشىلىكتە حاتشىلىق قىزمەتكە كىرىسەدى. انگليادا قىزمەت ەتىپ ءجۇرىپ اعىلشىن جانە فرانتسۋز ادەبيەتىمەن تانىسادى. ءتورت جىلدان كەيىن قايتا ىستامبۇلعا ورالادى. اقىلداسۋ القالار پالاتاسىندا قىزمەتكەر بولىپ ورنالاسادى. “سەرگۇزەشت” رومانىن جازعانى ءۇشىن قۋدالانىپ، 1901 جىلى پاريجگە كوشەدى جانە سول جەردەگى ء“جون تۇرىكتەرگە” (وسمان مەملەكەتىنە قارسىلىق بىلدىرگەن ەۋروپاداعى جاس تۇرىكتەر قوزعالىسى) قوسىلادى. وسمان پاتشاسى ءىى-ءشى ابدۇلحاميتكە قارسى ماقالالار جازىپ، ەۋروپاداعى باسىلىمدارعا جاريالاتادى. 1908 جىلى ىستامبۇلعا قايتا ورالادى. 1909 جىلى مادريدكە ەلشى بولىپ اتتانادى. ءى-ءشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ باسىندا شۆەتسارياعا ءوتىپ، سوعىس اياقتالعانشا سوندا قالادى. 1921 جىلى زەينەتكەر بولىپ، ىستامبۇلعا ورالادى. ديۆان ادەبيەتىنە قارسى بولعان نامىك كەمال، ابدۇلحاق حاميت تارحان ىسپەتتى جازۋشىلاردىڭ ىقپالىمەن باتىس ادەبيەتىنە بەت بۇرادى. الفونس دودەگە ەلىكتەپ قىسقا اڭگىمەلەر مەن نوۆەللالار جازدى. العاشقى ماقالالارى 1874 جىلى “قامار” اتتى باسىلىمدا جاريالاندى. العاشقى كىتابى پەسالار جيناعى بولىپ، 1879 جىلى “شەر” (ارىستان) دەگەن اتپەن شىقتى. ال العاشقى جانە اتاقتى رومانى “سەرگۇزەشت” بولسا، تۇرىك ادەبيەتىندەگى رومانتيزمنەن رەاليزمگە وتكەن ەڭ ءساتتى ۇلگىلەردىڭ ءبىرى بولىپ سانالادى. بۇل رومانعا پاشا مەن ونىڭ قىزمەتشىسى اتانعان بويجەتكەن اراسىنداعى ماحاببات تاقىرىبى ارقاۋ بولعان.
ابدەن ادەتكە اينالعان كەز بولاتىن. كەشكىسىن اكەمنىڭ قوناق ۇيىندە ءجۇز كىسىگە ارنالىپ جايىلعان داستارحانىنان ءدام تاتىپ، مولدانىڭ ءدارىسىن تىڭداپ بولعان سوڭ، كوپشىلىگىمىز تاشقاساپ ىقشام اۋدانىنان بايازيتقا دەيىن جاياۋ بارىپ-كەلىپ جۇرەتىنبىز. باسىپ جۇرگەن جولىم دا، باعىتىم دا وزگەرگەن ەمەس. سول كەزدە كۇن سايىن شاشى جەلكەسىنە تۇسكەن، الدەبىر ويعا باتىپ، باسىن سالبىراتىپ، ادىمىن اڭداپ جۇرەتىن كىسىنى بايقاپ قالدىم. ءتىپتى ساسقانىمنان: “ويباي-اۋ! مىناۋ سۇڭعاق بويلى، زور تۇلعالى ادام كىم ەكەن؟” – دەپ ءوز-وزىمنەن سۇرادىم. ءاسىلى، مەنىڭ بۇل ويىم، ساۋالىم بەكەر تۋماعان ەكەن. ويتكەنى بۇل ادامنىڭ ءاربىر قيمىل-ارەكەتى سول كۇندەردە فرانتسۋز تىلىندە وقىپ جۇرگەن “ۇلى تۇلعالاردىڭ ءومىرى” اتتى كىتابىمنىڭ كەيىپكەرلەرىنە ۇقسايتىن. ءتۇر-تۇلعاسى، كەسكىن-كەلبەتى نە عۇلاما-عالىمعا، نە بولماسا اقىن-جازۋشىعا كەلەدى. ايتەۋىر، لالەليدەن تومەن ىلديلاپ، جۇلدىزداردىڭ سىرىن ۇققان سەكىلدى اسپانعا مۇقيات قاراپ، ءوز-وزىمەن كۇبىرلەي سويلەسىپ، اقسارايعا قاراي اسىقپاي ءجۇرىپ بارا جاتقانعا قاراعاندا جاي ادام ەمەس ەكەنىن ۇقتىم. ونى تۇرىنەن-اق بايقاۋعا بولادى.
جاي ادام تۇرماق، عالىمنىڭ جاراتىلىسقا دەگەن كوزقاراسى مەن اقىننىڭ كوزقاراسى ءبىر ەمەس قوي. ءبىرى-بىرىنە ۇقسامايدى. عالىم اقيقاتتى زەرتتەيدى، قينالادى. ونىڭ بويىنان سابىرلىقتى، ۇنسىزدىكتى كورەمىز. ال اقىندا مۇڭ بايقالادى، قۋانىش سەزىلەدى. ەندەشە، قارتايعان شاققا كەلگەن عالىم مەن اقىننىڭ بەت-الپەتىنە قاراپ كورەيىكشى. عالىمنىڭ بەت-كەلبەتى شىلدەنىڭ شىلىڭگىرىندە تاۋ باسىنداعى ەرىمەيتىن قار سياقتى سۋىق، اپپاق، جانسىز بولىپ كورىنبەي مە؟ اقىندىكى بولسا، قالىڭ تۇماننىڭ ىشىندەگى تاۋدى اڭعارتادى...
مىنە، بالا كەزىمدە وسىلاي ويلايتىنمىن.
الگى زور تۇلعالى كىسىنىڭ كوزقاراسىنىڭ وزىندە عاجاپ دۇنيەلەر بار سياقتاناتىن. ويتكەنى قاسىنان وتكەن “كوسكا” دۇكەنىنە، اقسارايدىڭ سانسىز كوشەلەرىنە قاراعانىن، ەلگە بۇرىلىپ سالەم بەرگەنىن كورمەدىم.
كىم ەكەن بۇل ادام؟ ۆيكتور گيۋگو ما؟ الدە جان جاك رۋسسو ما؟
ءبا-ءا-سە...
جان جاك رۋسسو ەكەنىنە كوزىم جەتتى. وسى ويعا توقتالدىم. نەگە دەيسىز عوي؟ ەشكىمگە سالەم بەرمەي، ەشكىممەن سويلەسپەي كەلە جاتقان الگى “الداسقان” عالىم – ترامۆايدىڭ شويىن جولىمەن كومىر تاسىپ جۇرگەن تۇيە ۇستىندەگى كىسىلەردىڭ قاسىندا ماڭدايى جارقىراعان شوق جۇلدىزداي كورىندى.
ءسىرا، تۇيەنىڭ باسىپ وتكەن جولىمەن ءجۇرۋدىڭ ءوزى تاريحتان سىر شەرتىپ، وي سالعان بولار. تابيعات تۋىندىسىنىڭ زيراتى سانالعان وتتى ساحارانىڭ سابىرلى ساياحاتشىسى، قۇم دالانىڭ قارا نارى وزىنە ءتان مىنەزىمەن كەيدە سۇڭعاق موينىن بۇرىپ، الگى تۇلعالى ادامعا قاراپ-قاراپ قويدى.
ءبىر كۇنى لالەليدە جينالعان جۇرت ىشىندە ادامداردىڭ ايقايى ەستىلگەندە، “نە بولدى ەكەن؟” دەپ باردىم.
باقسام، قادىرىنىڭ جوعالعانىنا ابدەن كۇيىپ، ەڭىرەپ جىلاپ جاتقان الگى زور تۇلعالى كىسى ەكەن! پاھ پاھ! ۇلى تۇلعانىڭ اشۋى دا ۋلى بولادى ەكەن-اۋ! قانداي ۇلىلىق! پاھ پاھ!.. وسى زاماننىڭ سۇمدىعىنان ابدەن تالىپ شارشاعان سىڭايلى. زىنداننىڭ تارلىعىنا توزە الماي كۇللى الەمگە جار سالعانداي. سونىڭ ءبارىن سەزىنگەن. جۇرەگىنەن وتكىزگەن. كوڭىلىنە سىيماي: “ادامدىقتى تۇسىنبەيتىن، ادامگەرشىلىگى ادا بولعان ناداندار-اي!.. مىنا جەردەن ءوتىپ بارا جاتقانىمدى كورمەدىندەر مە؟! سونشاما قولىمنان تارتقىلاعاندارىڭ نە؟! بۇل نە سۇمدىق، بۇل نە ناداندىق؟!” – دەپ بورداي ەگىلدى. جيىلعان جۇرتتىڭ ىشىندە الگىنىڭ ءتىلىن تۇسىنگەن ءبىر ادام: ء“وزىڭ نادانسىڭ! وزىڭە قاراپ المايسىڭ با؟!” – دەپ قالادى. سوندا الگى سۇڭعاق بويلى كىسى ۇزىن قولدارىمەن القىمىنان الىپ، ال قىلقىندىرادى كەپ. ءتىلدى تۇسىنگىش ادام تۇنشىعا جازداپ، الگىنىڭ ءىرى دەنەسىنە قاراماستان جاعاسىنان جارماسىپ الىپتى. ەل اجىراتىپ، ايقاي-شۋعا سالدى. ءبىرازدان سوڭ، اشۋلارى باسىلىپ، ءۇنسىز عانا بۇرىلىپ كەتتى.
ۇلى تۇلعانىڭ جىرتىق جاعاسىن تۇزەتىپ، قىزىل كۇرەڭ فەسكاسىن كيىپ الىپ، اقسارايدىڭ تاس قاراڭعى كوشەنىن بويىندا ورنالاسقان عىلىم ورتالىعىنا كىرىپ بارا جاتقانىن كورۋدىڭ ءوزى كوڭىلگە جۇبانىش. اشۋىمەن ەسىكتى تارس جاۋىپ، ىشكە كىرىپ كەتكەندە، “اقىنداردىڭ، عالىمداردىڭ تۋىندىلارى ءدال وسى كۇيگە ەنگەندە جازىلادى” دەپ، ويلادىم.
ۆيكتور گيۋگونىڭ تۋىندىسى، جان جاك رۋسسونىڭ “ەميل” اتتى كىتابى وسىنداي كۇيگە ءتۇسىپ جازىلعان جوق پا ەدى؟ ناداندىقتان ابدەن شارشاعان الگى كىسى قازىر كىم بىلەدى، قولىنا قالام الىپ، ماڭگىلىككە قالار ۇلكەن شىعارمانىڭ نە عىلىمي ەڭبەكتىڭ باسىندا وتىرعان بولار. اقسارايدىڭ قاراڭعى كوشەلەرىنە جارىق تۇسىرەتىن كەز باياعىدان تۋعان. شىن مانىندە، ۇلكەن جۇمىسپەن نە شىعارمامەن وتىرعان شىعار، ويتكەنى ول كىسىنى كورمەگەلى ءبىراز ۋاقىت بولدى.
جاڭىلماسام، جيىرما كۇننەن كەيىن، سوناۋ الىستان تەمەكى ساتىپ تۇرعان دۇڭگىرشەكتىڭ الدىندا ساتۋشىنىڭ الگى كىسىگە بىردەمە وقىپ بەرىپ وتىرعانىن كوردىم. دۇڭگىرشەككە قاراي اسىقتىم. الگى كىسى كەتىپ قالدى. ساتۋشىدان ەڭكەيىپ سۇرادىم:
– الگى سۇڭعاق بويلى، زور تۇلعالى كىسىگە نە وقىپ بەردىڭ؟
ساتۋشىنىڭ قايتارعان جاۋابى نەشە جىلدار وتسە دە، ءالى كۇنگە دەيىن ەسىمدە.
– اناۋ ادامدى ايتاسىڭ با؟ ونىڭ سۇڭعاق بويلى، تۇلعالى ەكەنىن كىم ايتىپ ءجۇر؟ ورتا بويلى، قاراپايىم ادام.
– جو-جوق، سەن قاتەلەسەسىڭ. بىلە بىلسەڭ، ول – ۇلى تۇلعا. بايقاماعان بولارسىڭ؟
– ءاي! مەن بىلەم بە، سەن بىلەسىڭ بە؟ اۋىلىنان كەلگەن حاتتاردى ماعان وقىتادى. جازۋدى، سىزۋدى بىلمەيدى. ءارىپ تانىمايتىن ادام...
تۇرىك تىلىنەن تارجىمالاعان
مالىك وتارباەۆ
