يقبال لاحۋري – دارا تۇلعا

2797
Adyrna.kz Telegram

مۇحامماد يقبال لاحۋري (1877-1938) ساياسي تۇرعىدان شيەلەنىسكەن اۋىر كەزەڭدە ءومىر سۇرگەن اقىن، فيلوسوف، ساياساتكەر جانە عالىم. اعىلشىن وتارلاۋ كەزەڭىن كوزبەن كورگەن ادام رەتىندە ۇلتقا, ءتىلگە جانە دىنگە قاراماستان ادامداردى بىرىكتىرىپ تۇراتىن فاكتور ادامي قاسيەت ەكەنىن جىرلاعان قوستىلدى اقىن. ءۇندىستان سۋبكونتينەنتىندە پارسى ءتىلى بىرنەشە عاسىر ساراي ءتىلى رەتىندە قولدانىستى بولعاندىقتان بۇل ايماقتا پارسى تىلىندە ولەڭ جازاتىن اقىنداردىڭ بولۋى ەشكىمدى تاڭ قالدىرماسا كەرەك.

ورتاعاسىرلاردان باستاپ ءۇندىستان سۋبكونتينەنتىندە قوس ءتىلدى اقىندار (پارسى جانە ۋردۋ) ءومىر سۇرگەن جانە بۇل ءداستۇر ءالى كۇنگە دەيىن جالعاسۋدا. بىراق مۇحامماد يقبالدىڭ ورنى بولەك. ءۇندىستان كونتينەنتىندە تۋعان اقىن وسى ەلدە ءومىر سۇرەءتىن مۇسىلمانداردىڭ بولاشاعى ءۇشىن قام جەگەن جانە ولاردى قالىڭ ۇيقىدان وياتۋ ءۇشىن كۇرەسكەن قايراتكەر. جاستايىنان قۇران كارىمدى جاتتاپ وسكەن مۇحامماد يقبال لاحوردا ادەبيەت، فيلوسوفيا، اعىلشىن جانە اراب تىلدەرىن وقيدى. وسىمەن توقتاپ قالماي وقۋىن انگلياداعى كەمبريدج ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ ترينيتي كوللەدجىندە فيلوسوفيا ماماندىعىن بويىنشا ماگيستراتۋرادا وقىپ جالعاستىرادى.

فيلوسوفيا عىلىمىنا مىقتاپ كىرىسكەن يقبال ميۋنحەندە دوكتورلىق جۇمىسىن «پەرسياداعى مەتافيزيكانىڭ دامۋى» اتتى تاقىرىپتا قورعايدى. باتىستان ەلىنە ورالعاندا يقبالدىڭ اتاعى جەر جارىپ تۇرادى، بىراق ول ەشقاشان ماتەريالدى بايلىققا، اتاققا قىزىقپاعان. سوندىقتان وتە قاراپايىم ءومىر ءسۇرىپ نەگىزىنەن شىعارماشىلىقپەن اينالاسادى. اقىن رەتىندە ولەڭدەرىنىڭ جارتىسىنان كوبىسىن پارسى تىلىندە قالعان بولىگىن ۋردۋ تىلىندە جازعان. فيلوسوفيا، ساياسات جانە قوعامعا قاتىستى زەرتتەۋلەرىن اعىلشىن، ۋردۋ تىلدەرىندە جازعان.

جالپى 19 ع. سوڭى مەن 20 ع. باسىندا الەمنىڭ بارلىق ەلدەرىندە ۇلكەن وزگەرىستەر ورىن العانى بەلگىلى. الايدا سۋبكونتينەنتتىڭ ءجونى بولەك بولاتىن. اعىلشىن وتارلاۋى سۋبكونتينەنتتتىڭ بىرنەشە ەلگە بولىنۋىنە الىپ كەلدى ءارى ورنى تولماس تراگەدياعا تولى وقيعالار ورىن الدى. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس پەن قازان توڭكەرىسىن كورگەن يقبال لاحۋري دۇنيەدە ورىن العان بارلىق وقيعالاردى ءجىتى قاداعالاپ ءاربىر تاريحي وقيعاعا باعا بەرىپ، پىكىر بىلدىرگەن. مىسالى كەڭەس وداعى تۋرالى جازعان ولەڭىندە ىلعي «ءلا» ياعني اراب تىلىنەن اۋدارعاندا «جوق» دەگەن سوزدەن تۇراتىن ەل پايدا بولعانىن، بىراق ونىڭ بولاشاعى جوق ەكەنىن جىرعا قوسقان. شىركەۋ جوق، قۇداي جوق، پايعامبار جوق، ياعني جوقتان جاسالعان ەلدىڭ عۇمىرى قىسقا بولادى دەپ پىكىر بىلدىرگەن. ورىس جازۋشىسى ل.تولستويعا ارناعان ولەڭدەرى اقىننىڭ سول كەزدەگى اقىن-جازۋشىلاردىڭ كوبىسىنىڭ شىعارماشىلىعىمەن جاقسى تانىس بولعانىن كورسەتەدى. ودان باسقا سول كەزدە ءومىر سۇرگەن فرانتسۋز فيلوسوفى انري بەرگسونمەن (1859-1941) تانىس بولعاندىعىن ايتا كەتكەن ءجون. بەرگسوننىڭ ويىنشا: «جيزن – ەتو نەپرەرىۆنوە تۆورچەسكوە ستانوۆلەنيە. ماتەريا – كوسنوە ناچالو بىتيا، سوپروتيۆلياياس، پودچينياەتسيا جيزني. ەۆوليۋتسيا پريرودى بلاگوداريا ەتومۋ ستانوۆيتسيا تۆورچەسكوي ەۆوليۋتسيەي». باسقاشا ايتار بولساق انري بەرگسوننىڭ ويىمەن يقبال لاحۋريدىڭ ويى جاقىن كەلگەن. وسىعان وتە جاقىن ويدى يقبال لاحۋري «ادامنىڭ شىعارماشىلىق قابىلەتى» اتتى ولەڭىندە جان-جاقتى جىرلايدى. يقبالدىڭ ويىنشا ادام بالاسى ۇنەمى ىزدەنىستە جۇرەتىن, جاڭا دۇنيەلەردى جاساۋعا ەرەكشە قابىلەتتءى ەرەكشە قۇبىلىس. سوندىقتان يقبال لاحۋري ءوز ولەڭدەرىندە بارلىق ادامداردى، اسىرەسە مۇسىلمان جاماعاتىن جاڭارۋعا، وزگەرۋگە، ءوزىن-ءوزى تاربيەلەۋگە شاقىردى. ادامزات بالاسىنىڭ وي-ساناسىنىڭ جاڭارۋىمەن قوعامدىق وي-سانا جاڭارادى. ال قوعامدىق وي-سانانىڭ جاڭارۋىنا قاراي مەملەكەت داميدى جانە ىلگەرۋشىلىك بولادى دەپ ەسەپتەگەن. ادامدار ءاردايىم جاڭا نارسەنى جاساۋمەن، وزگەرىسكە تالپىنۋمەن قوعامدى دامىتادى دەپ ويلاعان يقبال لاحۋري ءاردايىم ادام بالاسىن قاي كەزدە بولماسىن عىلىم مەن بءىلىمدى يگەرۋگە، ونەردىڭ ءتۇرلى سالالارىن ۇيرەنۋگە، شىعارماشىلىقپەن اينالىسۋعا جەتەلەيدى.

يقبال لاحۋري ورتاعاسىرلاردا ءومىر سۇرگەن پارسىنىڭ كلاسسيكالىق اقىندارى سەكىلدى بارلىق جانردا ولەڭ جازعان. سونىمەن قاتار ول پارسىنىڭ تانىمال اقىندارىنا، اسىرەسە ءجالالاددين مۇحامماد رۋميگە ەلىكتەگەن، ءپىر تۇتقان جانە وعان ارناپ ولەڭ جازعان. رۋميگە ارناپ جازعان ولەڭدەرىنىڭ سانى جيىرمادان اسادى. اقىننىڭ جءيى-ءجيى رۋمي اقىنمەن اقىلداسقانى ولەڭدەرىنەن انىق بايقالادى. ۇلى جاۆيدكە ارناپ جازعان ولەڭىندە يقبال لاحۋري بىرقاتار اقىل-كەڭەس بەرەدى دە رۋمي سىندى ءپىردى ۇستازى ساناۋ كەرەكتىگىن تاپسىرادى. سەبەبى رۋمي سەكىلدى پىرگە سەنسەڭ وندا قۇداي سەنى بوس اۋرە سارساڭنان ساقتايدى جانە ومىرىڭە ءبىر كىرسە شىقتايتىنداي مىقتاپ ورنالاسادى دەپ پىسىقتايدى. سونىمەن قاتار رۋمي ءدان مەن سۇيەكتى قالاي اجىراتۋدى بىلسە، ادامنىڭ جانى مەن ءتانىنىڭ اراسىنداعى بايلانىستى تا جاقسى بىلەدى دەگەندى مەڭزەيدى. دەمەك ءتان مەن جاننىڭ ارا قاتىناسىن ءبىلۋ ءۇشىن، اراسىنداعى تەپە تەڭدىكتى ساقتاۋدى يگەرۋ ءۇشىن رۋميگە جۇگىنۋ كەرەك دەپ ويمەن قورىتىندىلايدى. مۇحامماد يقبال لاحۋري ەڭ كوپ ءمان بەرگەن تاقىرىپتىڭ ءبىرى – ادام بەينەسى نەمەسە ادامنىڭ وسى ومىردەن الاتىن ورنى.

 مۇحامماد يقبال ادامنىڭ كۇردەلى دە تاڭعاجايىپ بولمىسى تۋرالى «ميلادي ادام» (ادامنىڭ تۋىلۋى) اتتى قىسقا عانا عازالىندا ەرەكشە شەبەرلىكپەن جىرلايدى. بۇل عازالدا يقبال لاحۋري ادام اتانىڭ جاراتىلىسى تۋرالى ايتا وتىرىپ بۇكىل ادامزات بالاسىنا ورتاق ماڭىزدى ءماسەلەنى ورتاعا سالادى. ادام جاراتىلعاندا بۇكىل الەمنىڭ تاڭ قالادى, اسىرەسە پەرىشتەلەر. سەبەبى ادام ەشبىر جاراتىلىس يەسىنە ۇقسامايتىن تاڭعاجايىپ جاراتىلىس. ادامنىڭ تاڭعاجايىپ بولمىسىن يقبال ادامنىڭ ەرىك بوستاندىعى مەن تاعدىرى ارقىلى تۇسىندىرۋگە تىرىسادى. بۇل تۋرالى كوپتەگەن فيلوسوفتار ءوز پىكىرلەرىن ۇسىنعان. ال يسلام دىنىندە كالام ءىلىمى پايدا بولعاندا ادامدا ەرىك بوستاندىعى بار ما دەگەن وزەكتى سۇراق قويىلادى، الدە ادام تاعدىرىنا نە جازىلسا سول تاعدىردى سۇرۋگە ءتيىستى مە؟ بۇل سۇراققا ءاربىر عالىم وزىنشە جاۋاپ ىزدەگەن. يقبال لاحۋري وزىنەن بۇرىن ءومىر سۇرگەن فيلوسوفتار مەن اقىنداردىڭ سوزدەرىنە كوز-قاراستارىنا سۇيەنە وتىرىپ، ويىن بىلاي دەپ تۇيىندەيدى. يقبالدىڭ ويىنشا ادامدى قۇداي جاراتقاندا بارلىق جاراتىلىس يەلەرى كەلىپ تاڭ قالىپ تاماشالاعان، اسىرەسە پەرىشتەلەر. ال ادامنىڭ يقبالدىڭ ويىنشا ەركى وزىندە ەمەس جەردىڭ توپىراعىنان الىپ جاراتقان. بىراق جاڭادان جاراتىلعان ادام ءوزىن ءوزى قايتا تاربيەلەي الاتىن، ساعى سىنسا قايتا تۇرا الاتىن، ءوز ارەكەتىنە جاۋاپ بەرە الاتىن، ەرەكشە قابىلەتتى جاراتىلىس بولاتىن. تابيعاتتىڭ بۇنى كورىپ تاڭ قالعاندىعى سونداي كوكىرەگى قارس ايرىلىپ اح ۇرادى. ال پەردە ارتىنان تاماشالايتىن پەرىشتەلەر ەندى پەردەنىڭ ارعى جاعىنداعى قۇپيانى اشاتىن جاراتىلىس پايدا بولدى دەپ قالشىلداپ دىرىلدەيدى. بۇل حابار كوككە قاراي كەتەدى، ال بۇنىڭ بارىنەن حابارى جوق ادام بولسا ءومىر ءسۇرۋىن جالعاستىرادى. وسى توپىراقتىڭ ۇستىندە كونەدەن بەرى ءومىر ءسۇرىپ كەلەدى دەپ ساعان كىم ايتتى، بۇرىن باسقا جاقتا ءومىر ءسۇردىم دەگەنى جان مەن ءتانءنىڭ ەكى بولەك بولمىس ەكەنىن مەڭزەگەنى. توپىراقتان جاراتىلعان تانگە جاندى ۇرلەپ كىرگىزگەنشە ادامنىڭ جانى الەمدىك جاندار جيناقتالعان جەردە بولدى, بىراق اللانىڭ بۇيرىعىمەن جاڭا ءومىرىن جەر بەتىندە جالعاستىردى. بۇل جەردەگى ەڭ باستى فوكۋس ول ادام. ادامنىڭ جاراتىلىسىندا ءوزىن ءوزى قايتا قۇرا الاتىن، تاربيەلەيتىن، باقىلايتىن قابىلەت بار. جانە ول ءۇشىن ادامنىڭ ەركى وزىندە. تابيعاتتىڭ ەرىك بوستاندىعى جوق, بىراق سونداي ەرىك بوستاندىعى جوق جەردەن ەرىك بوستاندىعى بار ادام پايدا بولادى. ياعني دىندەگى ادامنىڭ ەرىك بوستاندىعىنا كەلەتىن بولساق، يقبالدىڭ ويىنشا ادامنىڭ تابيعاتىندا (تانىندە) ەرىك بوستاندىعى جوق, بىراق ونىڭ جانىندا ەرىك بوستاندىعى بار. ادام وسى ەرىك بوستاندىعىن پايدالانىپ ەرىك بوستاندىعى جوق ءتانىن تاربيەلەي الادى. سونىمەن قاتار، ادامدا اللانىڭ جاراتۋ، تۋىندى جاساۋ قابىلەتى بار. ادام بۇكىل مەيىرىم، ىنتا-جىگەرىن پايدالانىپ ءوزىن ءوزى تاربيەلەي الادى، دۇرىس جولعا سالا الادى، قاتەلىگىن تۇزەي الادى، ارەكەتتەرىن باقىلاپ وعان جاۋاپ بەرە الادى. بۇل قابىلەتتىڭ ەشقايسىسى جانۋارلاردى باسقا جاراتىلىس يەلەرىندە جوق دەپ سانايدى. سوندىقتان دا يقبال لاحۋري كوپتەگەن ولەڭدەرىندە ادامنىڭ جاڭارۋ، جاڭاشا ءومىر ءسۇرۋى، ءوزىن ءوزى تاربيەلەۋى، ەگويزمىمەن كۇرەسۋى جانە ت.ب. كوپتەگەن جاڭاشىلدىققا قاتىستى قابىلەتىن ەرەكشە اتاپ كورسەتەدى جانە ادامداردى ءوزىن ءوزى تاربيەلەۋگە، قاتەلىكتەرىن جوندەۋگە، جاڭاشا دۇنيە جاساۋعا ۇندەيدى.

جالپى العاندا مۇحامماد يقبال لاحۋريدىڭ ولەڭدەرى ەكى تىلدە جازىلعانىن اتاپ كورسەتتىك. ۋردۋ تىلىندە جارىق كورگەن ولەڭ جيناقتارى: بانگە دارا، بال-ە جەبرايل 1935 (جەبرەيلدىڭ قاناتى), زاربە كاليم 1936, شۋكۋح 1911 (سالتانات), جاۆابە شۋكۋح 1921 (شۋكۋحكە جاۋاپ). پارسى تىلىندەگى ولەڭدەرى: اسراري حۋدي 1918 (وزىمشىلدىكتىڭ سىرى), رۋمۋزي بيحۋدي ء(وزىن-ءوزى جوققا شىعارۋ اللەگورياسى), پەيامي ماشريق 1923 (شىعىستىڭ جولداۋى), زابۋري ادجام 1927 (پارسىشا زابۋر), جاۆيدناما 1932 (ماڭگىلىك كىتابى-جاۆيدتىڭ كىتابى), پاس چە باياد كارد اقۆامي شارق (شىعىس حالقى ەندى نە ىستەۋ كەرەك), مۋسافەر 1933 (جولاۋشى), ارماعاني حيدجاز 1938 (حيجازدىڭ سىيى). پارسى تىلىندەگى ولەڭدەرىنىڭ كولەمى 9000 جول، ال ۋردۋ تىلىندەگى ولەڭدەرىنىڭ كولەمى 6000 جول.

جۋىردا عانا فارابي جانە يقبال حالىقارالىق فورۋمى ءال-فارابي قازۇۋ ءوتتى. وسى ورايداي.لاحۋريدىڭ شىعارمالارى قازاقستاندا قانشالىقتى زەرتتەلءدى، ەڭبەكتەرى قازاق تىلىنە اۋدارىلدى دەگەن سۇراق تۋىندارى ءسوزسىز. يقبال لاحۋريدىڭ شىعارمالارىنىڭ جارتىنسىنان كوبى پارسى تىلىندە ەكەندىگىن ەسكەرە وتىرىپ بۇل تاقىرىپپەن يرانتانۋشىلاردىڭ اينالىسۋى قاجەت ەكەندىگىن ايتا كەتكەن ءجون. الايدا ي.لاحۋريدىڭ ولەڭدەرى قازاق وقىرمانىنا جان-جاقتى تانىستىرىلدى دەي المايمىز. ورىس تىلىنە ءبىرشاما ەڭبەكتەرى اۋدارىلعان. ولار: ينوسكازانيا و سامووترەچەني، پوسلانيە ۆوستوكا, كنيگا ۆەچنوستي، كرىلو گاۆريلا, دارى حيدجازا. ال قازاق تىلىنە ءو. كۇمىسباەۆ ءبىر ولەڭىن تۇپنۇسقادان, ياعني پارسى تىلىنەن اۋدارعان. ول فاتيما اناعا ارنالعان ولەڭى «كۇنشۋاقتى، جارقىن فاتيمانىڭ بەينەسى» دەپ اتالادى.بۇرىنىراقتا ت. جۇرتباي بىرەر ولەڭىن ورىس تىلىنەن قازاق تىلىنە اۋدارعان. بىراق ي.لاحۋريدىڭ ەشبىر ولەڭدەر جيناعى تولىقتاي قازاق تىلىنە ءالى اۋدارىلماعانى شىندىق. ولاي بولسا الداعى ۋاقىتتا اۋدارما ماسەلەسىمەن قاتار يقبالتانۋ ماسەلەسىمەن اينالىساتىن ماماندار كەرەك. ەڭ باستى ءارى سالماقتى ويلارىن پارسى تىلىندە جىرلاعاندىقتان پارسى ءتىلىنىڭ ماماندارى وسى تاقىرىپقا نازار اۋدارادى دەگەن ويدامىز. يقبال لاحۋري سىندى عاسىرىندا ءبىر-اق رەت ومىرگە كەلەتىن تۇلعانىڭ ەڭبەكتەرىمەن قازاق وقىرماندارى تانىساتىن ۋاقىت جاقىن دەپ ۇمىتتەنەمىز.  

ع.ءا.قامباربەكوۆا

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ

شىعىستانۋ فاكۋلتەتى

تاياۋ شىعىس جانە وڭتۇستىك ازيا كافەدراسى

پىكىرلەر