Mūhammad İqbal Lahuri (1877-1938) saiasi tūrǧydan şielenısken auyr kezeŋde ömır sürgen aqyn, filosof, saiasatker jäne ǧalym. Aǧylşyn otarlau kezeŋın közben körgen adam retınde ūltqa, tılge jäne dınge qaramastan adamdardy bırıktırıp tūratyn faktor adami qasiet ekenın jyrlaǧan qostıldı aqyn. Ündıstan subkontinentınde parsy tılı bırneşe ǧasyr sarai tılı retınde qoldanysty bolǧandyqtan būl aimaqta parsy tılınde öleŋ jazatyn aqyndardyŋ boluy eşkımdı taŋ qaldyrmasa kerek.
Ortaǧasyrlardan bastap Ündıstan subkontinentınde qos tıldı aqyndar (parsy jäne urdu) ömır sürgen jäne būl dästür älı künge deiın jalǧasuda. Bıraq Mūhammad İqbaldyŋ orny bölek. Ündıstan kontinentınde tuǧan aqyn osy elde ömır süretın mūsylmandardyŋ bolaşaǧy üşın qam jegen jäne olardy qalyŋ ūiqydan oiatu üşın küresken qairatker. Jastaiynan Qūran Kärımdı jattap ösken Mūhammad İqbal Lahorda ädebiet, filosofiia, aǧylşyn jäne arab tılderın oqidy. Osymen toqtap qalmai oquyn Angliiadaǧy Kembridj universitetınıŋ Triniti kolledjınde filosofiia mamandyǧyn boiynşa magistraturada oqyp jalǧastyrady.
Filosofiia ǧylymyna myqtap kırısken İqbal Miunhende doktorlyq jūmysyn «Persiiadaǧy metafizikanyŋ damuy» atty taqyrypta qorǧaidy. Batystan elıne oralǧanda İqbaldyŋ ataǧy jer jaryp tūrady, bıraq ol eşqaşan materialdy bailyqqa, ataqqa qyzyqpaǧan. Sondyqtan öte qarapaiym ömır sürıp negızınen şyǧarmaşylyqpen ainalasady. Aqyn retınde öleŋderınıŋ jartysynan köbısın parsy tılınde qalǧan bölıgın urdu tılınde jazǧan. Filosofiia, saiasat jäne qoǧamǧa qatysty zertteulerın aǧylşyn, urdu tılderınde jazǧan.
Jalpy 19 ǧ. soŋy men 20 ǧ. basynda älemnıŋ barlyq elderınde ülken özgerıster oryn alǧany belgılı. Alaida subkontinenttıŋ jönı bölek bolatyn. Aǧylşyn otarlauy subkontinentttıŋ bırneşe elge bölınuıne alyp keldı ärı orny tolmas tragediiaǧa toly oqiǧalar oryn aldy. Bırınşı düniejüzılık soǧys pen qazan töŋkerısın körgen İqbal Lahuri düniede oryn alǧan barlyq oqiǧalardy jıtı qadaǧalap ärbır tarihi oqiǧaǧa baǧa berıp, pıkır bıldırgen. Mysaly keŋes odaǧy turaly jazǧan öleŋınde ylǧi «lä» iaǧni arab tılınen audarǧanda «joq» degen sözden tūratyn el paida bolǧanyn, bıraq onyŋ bolaşaǧy joq ekenın jyrǧa qosqan. Şırkeu joq, qūdai joq, paiǧambar joq, iaǧni joqtan jasalǧan eldıŋ ǧūmyry qysqa bolady dep pıkır bıldırgen. Orys jazuşysy L.Tolstoiǧa arnaǧan öleŋderı aqynnyŋ sol kezdegı aqyn-jazuşylardyŋ köbısınıŋ şyǧarmaşylyǧymen jaqsy tanys bolǧanyn körsetedı. Odan basqa sol kezde ömır sürgen fransuz filosofy Anri Bergsonmen (1859-1941) tanys bolǧandyǧyn aita ketken jön. Bergsonnyŋ oiynşa: «Jizn – eto nepreryvnoe tvorcheskoe stanovlenie. Materiia – kosnoe nachalo bytiia, soprotivliaias, podchiniaetsia jizni. Evoliusiia prirody blagodaria etomu stanovitsia tvorcheskoi evoliusiei». Basqaşa aitar bolsaq Anri Bergsonnyŋ oiymen İqbal Lahuridyŋ oiy jaqyn kelgen. Osyǧan öte jaqyn oidy İqbal Lahuri «Adamnyŋ şyǧarmaşylyq qabıletı» atty öleŋınde jan-jaqty jyrlaidy. İqbaldyŋ oiynşa adam balasy ünemı ızdenıste jüretın, jaŋa dünielerdı jasauǧa erekşe qabılettı erekşe qūbylys. Sondyqtan İqbal Lahuri öz öleŋderınde barlyq adamdardy, äsırese mūsylman jamaǧatyn jaŋaruǧa, özgeruge, özın-özı tärbieleuge şaqyrdy. Adamzat balasynyŋ oi-sanasynyŋ jaŋaruymen qoǧamdyq oi-sana jaŋarady. Al qoǧamdyq oi-sananyŋ jaŋaruyna qarai memleket damidy jäne ılgeruşılık bolady dep eseptegen. Adamdar ärdaiym jaŋa närsenı jasaumen, özgerıske talpynumen qoǧamdy damytady dep oilaǧan İqbal Lahuri ärdaiym adam balasyn qai kezde bolmasyn ǧylym men bılımdı igeruge, önerdıŋ türlı salalaryn üirenuge, şyǧarmaşylyqpen ainalysuǧa jeteleidı.
İqbal Lahuri ortaǧasyrlarda ömır sürgen parsynyŋ klassikalyq aqyndary sekıldı barlyq janrda öleŋ jazǧan. Sonymen qatar ol parsynyŋ tanymal aqyndaryna, äsırese Jälaladdin Mūhammad Rumige elıktegen, pır tūtqan jäne oǧan arnap öleŋ jazǧan. Rumige arnap jazǧan öleŋderınıŋ sany jiyrmadan asady. Aqynnyŋ jiı-jiı Rumi aqynmen aqyldasqany öleŋderınen anyq baiqalady. Ūly Javidke arnap jazǧan öleŋınde İqbal Lahuri bırqatar aqyl-keŋes beredı de Rumi syndy pırdı ūstazy sanau kerektıgın tapsyrady. Sebebı Rumi sekıldı pırge senseŋ onda qūdai senı bos äure sarsaŋnan saqtaidy jäne ömırıŋe bır kırse şyqtaityndai myqtap ornalasady dep pysyqtaidy. Sonymen qatar Rumi dän men süiektı qalai ajyratudy bılse, adamnyŋ jany men tänınıŋ arasyndaǧy bailanysty ta jaqsy bıledı degendı meŋzeidı. Demek tän men jannyŋ ara qatynasyn bılu üşın, arasyndaǧy tepe teŋdıktı saqtaudy igeru üşın Rumige jügınu kerek dep oimen qorytyndylaidy. Mūhammad İqbal Lahuri eŋ köp män bergen taqyryptyŋ bırı – adam beinesı nemese adamnyŋ osy ömırden alatyn orny.
Mūhammad İqbal adamnyŋ kürdelı de taŋǧajaiyp bolmysy turaly «Miladi adam» (Adamnyŋ tuyluy) atty qysqa ǧana ǧazalynda erekşe şeberlıkpen jyrlaidy. Būl ǧazalda İqbal Lahuri Adam atanyŋ jaratylysy turaly aita otyryp bükıl adamzat balasyna ortaq maŋyzdy mäselenı ortaǧa salady. Adam jaratylǧanda bükıl älemnıŋ taŋ qalady, äsırese perışteler. Sebebı adam eşbır jaratylys iesıne ūqsamaityn taŋǧajaiyp jaratylys. Adamnyŋ taŋǧajaiyp bolmysyn İqbal adamnyŋ erık bostandyǧy men taǧdyry arqyly tüsındıruge tyrysady. Būl turaly köptegen filosoftar öz pıkırlerın ūsynǧan. Al islam dınınde kalam ılımı paida bolǧanda adamda erık bostandyǧy bar ma degen özektı sūraq qoiylady, älde adam taǧdyryna ne jazylsa sol taǧdyrdy süruge tiıstı me? Būl sūraqqa ärbır ǧalym özınşe jauap ızdegen. İqbal Lahuri özınen būryn ömır sürgen filosoftar men aqyndardyŋ sözderıne köz-qarastaryna süiene otyryp, oiyn bylai dep tüiındeidı. İqbaldyŋ oiynşa adamdy qūdai jaratqanda barlyq jaratylys ielerı kelıp taŋ qalyp tamaşalaǧan, äsırese perışteler. Al adamnyŋ İqbaldyŋ oiynşa erkı özınde emes jerdıŋ topyraǧynan alyp jaratqan. Bıraq jaŋadan jaratylǧan adam özın özı qaita tärbielei alatyn, saǧy synsa qaita tūra alatyn, öz äreketıne jauap bere alatyn, erekşe qabılettı jaratylys bolatyn. Tabiǧattyŋ būny körıp taŋ qalǧandyǧy sondai kökıregı qars airylyp ah ūrady. Al perde artynan tamaşalaityn perışteler endı perdenıŋ arǧy jaǧyndaǧy qūpiiany aşatyn jaratylys paida boldy dep qalşyldap dırıldeidı. Būl habar kökke qarai ketedı, al būnyŋ bärınen habary joq adam bolsa ömır süruın jalǧastyrady. Osy topyraqtyŋ üstınde köneden berı ömır sürıp keledı dep saǧan kım aitty, būryn basqa jaqta ömır sürdım degenı jan men tännıŋ ekı bölek bolmys ekenın meŋzegenı. Topyraqtan jaratylǧan tänge jandy ürlep kırgızgenşe adamnyŋ jany älemdık jandar jinaqtalǧan jerde boldy, bıraq allanyŋ būiryǧymen jaŋa ömırın jer betınde jalǧastyrdy. Būl jerdegı eŋ basty fokus ol Adam. Adamnyŋ jaratylysynda özın özı qaita qūra alatyn, tärbieleitın, baqylaityn qabılet bar. Jäne ol üşın adamnyŋ erkı özınde. Tabiǧattyŋ erık bostandyǧy joq, bıraq sondai erık bostandyǧy joq jerden erık bostandyǧy bar adam paida bolady. Iаǧni dındegı adamnyŋ erık bostandyǧyna keletın bolsaq, İqbaldyŋ oiynşa adamnyŋ tabiǧatynda (tänınde) erık bostandyǧy joq, bıraq onyŋ janynda erık bostandyǧy bar. Adam osy erık bostandyǧyn paidalanyp erık bostandyǧy joq tänın tärbielei alady. Sonymen qatar, adamda allanyŋ jaratu, tuyndy jasau qabıletı bar. Adam bükıl meiırım, ynta-jıgerın paidalanyp özın özı tärbielei alady, dūrys jolǧa sala alady, qatelıgın tüzei alady, äreketterın baqylap oǧan jauap bere alady. Būl qabılettıŋ eşqaisysy januarlardy basqa jaratylys ielerınde joq dep sanaidy. Sondyqtan da İqbal Lahuri köptegen öleŋderınde adamnyŋ jaŋaru, jaŋaşa ömır süruı, özın özı tärbieleuı, egoizmımen küresuı jäne t.b. köptegen jaŋaşyldyqqa qatysty qabıletın erekşe atap körsetedı jäne adamdardy özın özı tärbieleuge, qatelıkterın jöndeuge, jaŋaşa dünie jasauǧa ündeidı.
Jalpy alǧanda Mūhammad İqbal Lahuridyŋ öleŋderı ekı tılde jazylǧanyn atap körsettık. Urdu tılınde jaryq körgen öleŋ jinaqtary: Bange Dara, Bal-e Jebrail 1935 (Jebreildıŋ qanaty), Zarbe Kalim 1936, Şukuh 1911 (Saltanat), Javabe Şukuh 1921 (Şukuhke jauap). Parsy tılındegı öleŋderı: Asrari hudi 1918 (Özımşıldıktıŋ syry), Rumuzi bihudi (Özın-özı joqqa şyǧaru allegoriiasy), Peiami maşriq 1923 (Şyǧystyŋ joldauy), Zaburi adjam 1927 (Parsyşa Zabur), Javidnama 1932 (Mäŋgılık kıtaby-Javidtyŋ kıtaby), Pas che baiad kard aqvami şarq (Şyǧys halqy endı ne ısteu kerek), Musafer 1933 (Jolauşy), Armaǧani Hidjaz 1938 (Hijazdyŋ syiy). Parsy tılındegı öleŋderınıŋ kölemı 9000 jol, al urdu tılındegı öleŋderınıŋ kölemı 6000 jol.
Juyrda ǧana Farabi jäne İqbal halyqaralyq forumy Äl-Farabi QazŪU öttı. Osy oraidaİ.Lahuridyŋ şyǧarmalary Qazaqstanda qanşalyqty zertteldı, eŋbekterı qazaq tılıne audaryldy degen sūraq tuyndary sözsız. İqbal Lahuridyŋ şyǧarmalarynyŋ jartynsynan köbı parsy tılınde ekendıgın eskere otyryp būl taqyryppen irantanuşylardyŋ ainalysuy qajet ekendıgın aita ketken jön. Alaida İ.Lahuridyŋ öleŋderı qazaq oqyrmanyna jan-jaqty tanystyryldy dei almaimyz. Orys tılıne bırşama eŋbekterı audarylǧan. Olar: İnoskazaniia o samootrechenii, Poslanie Vostoka, Kniga vechnosti, Krylo Gavriila, Dary Hidjaza. Al qazaq tılıne Ö. Kümısbaev bır öleŋın tūpnūsqadan, iaǧni parsy tılınen audarǧan. Ol Fatima anaǧa arnalǧan öleŋı «Künşuaqty, jarqyn Fatimanyŋ beinesı» dep atalady.Būrynyraqta T. Jūrtbai bırer öleŋın orys tılınen qazaq tılıne audarǧan. Bıraq İ.Lahuridyŋ eşbır öleŋder jinaǧy tolyqtai qazaq tılıne älı audarylmaǧany şyndyq. Olai bolsa aldaǧy uaqytta audarma mäselesımen qatar İqbaltanu mäselesımen ainalysatyn mamandar kerek. Eŋ basty ärı salmaqty oilaryn parsy tılınde jyrlaǧandyqtan parsy tılınıŋ mamandary osy taqyrypqa nazar audarady degen oidamyz. İqbal Lahuri syndy ǧasyrynda bır-aq ret ömırge keletın tūlǧanyŋ eŋbekterımen qazaq oqyrmandary tanysatyn uaqyt jaqyn dep ümıttenemız.
Ǧ.Ä.Qambarbekova
Äl-Farabi atyndaǧy QazŪU
Şyǧystanu fakultetı
Taiau şyǧys jäne Oŋtüstık Aziia kafedrasy
