قازاق تەاتر ونەرىن الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرىپ، مارتەبەسىن اسپانداتقان، ساحنالىق شەشىمدەرىنىڭ تەرەڭدىگىمەن جاڭاشىل رەجيسسەر اتانعان، تەك ساحنادا عانا ەمەس، كۇندەلىكتى ومىردە دە بەلسەندى ساياساتكەر رەتىدە تانىمال، جاڭاوزەن مۇنايشىلارىن قورعاعانى ءۇشىن تۇرمەگە جابىلىپ، شەت ەل اسۋعا ءماجبۇر بولعان بولات ماناشۇلى اتاباەۆ ارامىزدا امان جۇرسە 2022 جىلدىڭ 14 ساۋىرىندە ارداگەر جاسى 70-كە كەلەتىن ەدى.
زامانىمىزدىڭ جارقىن، اسا تالانتتى رەجيسسەرى بولات اتاباەۆ ءوزىنىڭ ساحناعا دەگەن قايتالانباس مانەرىمەن، كورەرمەندى ءتانتى ەتكەن ەرەكشە قويىلىمدارىمەن تانىمال تۇلعا بولاتىن. ونىڭ قويىلىمدارى كورەرمەنىن تاڭداندىرىپ، تامساندىرۋمەن قاتار، كەيبىر دۇنيەلەرى تالاس-تارتىس تۋدىرىپ، كورەرمەنگە وي سالۋمەن ەرەكشەلەنەتىن. مىسال رەتىندە، كەڭ كولەمدى، سالتاناتتى، كوپ تۇلعالى، ەپيكالىق «ابىلايحان»، جالپى تەاتر الەمىندە دە، كورەرمەندەر اراسىندا كوپ ايعاي-شۋ تۋدىرعان «كوكبورى»، تەرەڭ، ويلى، «قايعىلى كۇلكىگە» نەگىزدەلگەن «كەمپىرلەر سوتى»، ءبىر تۇلعانى بەس اكتەر وينايتىن «الماتىلىق ميلفورد حانىم» ت.ب. دۇنيەلەردى اتاۋعا بولادى. ال «زۇلىمدىق پەن ماحاببات» قويىلىمىندا اتاباەۆ تۇلعانى جويۋ تەحنولوگياسىن، بيلىككە جەتۋ جولىنداعى كۇرەستىڭ، قۋلىق پەن سۇمدىق ادىستەرىن اشا تۇسەدى. ول جاڭاشىل رەجيسسەر رەتىندە ابايدىڭ «قارا سوزدەرى» نەگىزىندە «جۇمباق جان» سيمۆولدىق دراماسىن جانە وپەرا-ميۋزيكل جانرىنداعى «قىز جىبەكتى» قويىلىمىن ساحنالاپ كورەرمەندى تاڭ قالدىرىپ، تەاتر سىنشىلارىن شۋلاتقان تۇلعا. اللانىڭ نازارى تۇسكەن تەاتر ۇستازى رەتىندە ول، ۇلتتىق رەجيسسۋراداعى ءوز ءستيلىن قالىپتاستىرۋ جولىندا تىنباي ەڭبەك ەتتى. وكىنىشكە وراي، ول ارمانىنا جەتە المادى. ۇلگىرمەدى. اشىعىن ايتساق، بيلىك مۇمكىندىك بەرمەدى.
بولات اتاباەۆ تەك ساحنادا عانا ەمەس، كۇندەلىكتى ومىردە دە شىندىق، اقيقات، ادىلەت ءۇشىن كۇرەسكەر رەتىندە تانىمال ازامات. ول جارتى جىلعا سوزىلعان جاڭاوزەن مۇنايشىلارىنىڭ ەل باسشىلىعىنا دەگەن نارازىلىق ەرەۋىلىن قولداپ، سولاردىڭ قاتارىندا بولدى. جەكە باسىنىڭ ومىرىنە قاۋىپ تونگەنىنە قاراماستان، ەرەۋىلشىلەردىڭ قۇقىعىن قورعاۋدان شارشامادى. حالىقارالىق بىرنەشە ءتىلدى جەتىك بىلەتىن بولات، قازاقستان بيلىگىنىڭ زاڭسىزدىقتارىمەن الەم جۇرتشىلىعىن ۇزبەي تانىستىرىپ وتىردى. ەرەكشە باتىلدىق، كۇرەسكەرلىك، ازاماتتىق پوزيتسيسى ءۇشىن، ار-وجدان قۇربانى رەتىندە نازارباەۆ رەجيمىنىڭ تۇرمەسىندە دە وتىرىپ شىقتى.
ال ەندى ءومىر جولىنا كەلەتىن بولساق، ديپلوم جۇمىسىن جازىپ جۇرگەن ستۋدەنت بولاتتى قازاق ونەر اكادەمياسىنىڭ باسشىلىعى تەمىرتاۋ قالاسىنداعى نەمىس دراما تەاترىنا جىبەرەدى. بۇل تەاتر انا ءتىلىن بىلمەيتىن، ول تىلدە سويلەمەيتىن، نەمىس ءتىلىن تۇسىنبەيتىن جاندار ءۇشىن، كۇشتەپ، زورلاپ ءتىل ۇيرەتۋ قۇرالى رەتىندە دۇنيەگە كەلگەن تەاتر بولاتىن. ارينە مۇنداي جاعداي ءۇشىن اكتەرلەردى كىنالاۋعا بولمايدى. بۇل پاتشالىق، كەيىننەن كەڭەستىك قۇيتىرتقى، زالىمدىق ساياساتتىڭ ءبىر كورىنىسى عانا دەپ ۇققان ءجون. ارينە، اكتەرلەرگە انا ءتىلىن ۇيرەتۋمەن ارنايى مۇعالىمدەر شۇعىلدانعان. دەگەنمەن، ءسابي كەزىنەن قانىنا، ميىنا سىڭبەگەن ءتىلدى مەڭگەرۋ اكتەرلەر ءۇشىن وتە قيىنعا سوعادى. ارينە، ۋاقىت وتە كەلە ولار ءتىلدى تۇسىنە باستاعان، بىراق انا ءتىلى رەتىندە جان-تانىمەن قابىلداي الماعان. ءبىر تاڭدانارلىق جاعداي، كورەرمەندەردىڭ بۇل تەاتردى، و باستان اق جىلى قابىداۋىندا. ونىڭ سەبەبى بۇل تەاتر، ەلىمىزدىڭ باسقا ونەر وردالارىمەن سالىستىرعاندا مۇلدەم تابيعاتى بولەك دۇنيە بولاتىن. مۇندا لەرمونتوۆ تەاترىنداعىداي ساحنادا «ءۇزىلىپ» ءان سالمايتىن، اۋەزوۆ تەاترىنداعىداي «قاجەتتى قاجەتسىز كوز جاسىن كولدەتپەيتىن». سوندىقتان وسى نەگىزدە، مۇندا ەكسپەريمەنتالدىق نەمەسە شاعىن حالىقتىق تەاتر قۇرۋعا ابدەن بولاتىن. وسى تەاترعا ارنايى جولدامامەن جىبەرىلەن ستۋدەنتتىڭ ديپلومدىق جۇمىسىنىڭ تاقىرىبى فريدريح شيللەردىڭ «ماحاببات پەن زۇلىمدىعى» بولاتىن. ءوزىنىڭ، ءازىل-شىنى ارالاس ايتۋى بويىنشا، قويىلىم: «جالپى ماحاببات جايلى بولىپ شىقتى. ودان وزگەگە مەنىڭ تالانتىم دا، كاسىبي ورەم دە، ءبىلىمىم دە جەتپەدى» -دەپ كۇلىپ وتىراتىن.
ال ءىس جۇزىندە ستۋدەنت-رەجيسسەر اتاباەۆ، ومىردە قىزمەتكە، جوعارى لاۋازىمعا، تاققا تالاسۋدىڭ نەشە ءتۇرلى قۇيتىرتقى جولدارى مەن قاندى قاساپ كۇرەسىن تاماشا بەينەلەيدى. دەكوراتسيا رەتىندە ساحناعا ول ءۇش ورىندىق قانا قويادى. بۇكىل قۋلىق — سۇمدىق، تالاس- تارتىس، ايعاي-شۋ وسى ءۇش ورىندىققا مىقتاپ جايعاسۋ مۇمكىندىگى توڭىرەگىندە ءوربيدى. ءدال وسى جاعداي، كۇنى بۇگىن دە وزەكتى ماسەلە ەمەس دەپ ايتا الامىز با؟
ءبىر قىزىعى، پرەزيدەنت پەن كرۋم ءوزارا تەك ورىس تىلىندە سويلەسەدى. ونىسى توڭىرەكتەگى قازاق ءتىلدى قارا حالىق تۇسىنبەسىن دەگەنى. ال بۇگىندە پرەزيدەنتىمىز باستاپ، پارلامەنتىمىز قوشتاپ، ۇكىمەتىمىز جالعاستىرىپ، جەرگىلىكتى اكىمدىكتەر قولپاشتاپ، نەگىزىنەن قاي تىلدە سولەپ وتىر؟!… سايىپ كەلگەندە ءبارىسى-ءبارىن وتە تاماشا تۇسىنەدى. ال بىراق ءىس جۇزىندە، ورىس ءتىلدى قازاقتار بەلگىلى دارەجەدە باسقاشالاۋ ءبىلىم العانى جاسىرىن ەمەس. سول سەبەپتى ولاردىڭ بيلىككە جەتۋ جولىنداعى كۇرەس ادىستەرى وزگەشە، قۇلىق-سۇمدىعى مول.
— وسى قويىلىمىم ارقىلى، مەن نەنى مەڭزەپ وتىرمىن دەگەن سۋراق قويادى؟ – رەجيسسەر بولات.
-وپپوزيتسيا دا، وليمپ باسىندا وتىرعاندار دا، تومەندە جۇرگەندەر دە، — ءبارى، تاق ءۇشىن، بيلىك ءۇشىن تالاسۋدا. ولاردىڭ ءبارى، تەك بيلىكتىڭ شىڭىنا جەتكەندە عانا، ءومىردى، تۇرمىستى، قوعامدى وزگەرتۋ مۇمكىندىگىن الاتىنىن العا تارتادى. ال مەن، باسقاشا ويدامىن! بۇگىندە، الدىمەن حالىقتى ءوز ىشىندەگى جاۋمەن كۇرەسۋگە جۇمىلدىرۋ كەرەك! ادامداردا، ازاماتتاردا وزىنە جانە ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان قوعامىنا دەگەن نەمقۇرايلىلىق بولماۋى كەرەك. ەرتە دۇنيەدەگى گرەتسيادا «يديوتيس» دەپ «قوعام ومىرىنەن تىس قالعاندى»، «قاڭعىباستى» اتاعان. سايلاۋعا داۋىس بەرۋگە بارمايسىڭ با – «يديوتيس»، قوعامدىق ماسەلەلەر قىزىقتىرماي ما — «يديوتيس». بۇگىندە ءبىز، قازاق قوعامى تۇگەلدەي يديوتيستەرگە اينالىپ وتىرمىز. ويتكەنى بيلىككە دە، سوتقا دا، پارلامەنتكە دە سەنبەيمىز. بۇگىندە ءبىز حالىقتى ءوز كۇشىنە، ءوز مۇمكىندىگىنە سەندىرۋ جولىندا ەڭبەك ەتۋىمىز كەرەك. سول سەبەپتەن دە مەنىڭ تاڭداۋىم «ماحاببات پەن زۇلىمدىق» دراماسىنا ءتۇستى – دەيدى اتاباەۆ.
سونىمەن بولات ماناشۇلى تەمىربەك جۇرگەنوۆ اتىنداعى ونەر اكادەمياسىن تامامداعان سوڭ ەڭبەك جولىن نەمىس دراما تەاترىنان باستايدى. ءار جىلدارى مۇحتار اۋەزوۆ اتىنداعى اكادەميالىق قازاق دراما تەاترىندا قىزمەت ەتتى. ونىڭ ءومىربايانى الماتىداعى كورەي، ۇيعىر تەاترلارىمەن دە تىعىز بايلانىستا ەڭبەك ەتكەنىن بەينەلەيدى. «اقساراي» جاستار ميۋزيكل تەاترىنىڭ نەگىزىن قالادى. ارينە، ونىڭ الەمدىك دارەجەدەگى تانىمال رەجيسسەر بولىپ قالىپتاسۋى مەن تانىلۋىندا نەمىس تەاترىنىڭ ماڭىزى ەرەكشە: «مەن ءۇشىن نەمىس تەاترىنان كەتۋ وتە اۋىرعا سوقتى. ويتكەنى – بۇل مەنىڭ العاشقى تەاترىم، العاشقى ماحابباتىم!» — دەپ جازدى رەجيسسەر كەيىنىرەك.
بولات اتاباەۆتىڭ جاساعان دۇنيەلەرىنىڭ ءبارىن ءتىزىپ شىعۋ مۇمكىن ەمەس جانە ونىڭ قاجەتى دە جوق شىعار. تەك ونىڭ ساحنالاعان دۇنيەلەرىنىڭ باسىم كوپشىلىگىنىڭ قاي ەلدە، قاي جەردە بولسا دا وتە جوعارى دەڭگەيدە باعالانعانىن اتاپ وتكەن ءجون. سول قويلىمدار وعان الەمدىك تانىمالدىلىق پەن ۇلكەن سىي-قۇرمەت الىپ كەلدى. دەگەنمەن، رەجيسسەردىڭ ءوز تۋىندىدارىنا قاشاندا ەرەكشە سىن كوزىمەن قاراپ، ەشبىر دۇنيەسىنە كوڭىلى تولماي كەتكەنى دە اقيقات. ءبىز دوستارى، ونىڭ شىن مانىندە وتە جوعارى ساپالى دۇنيەلەرىنە تاڭدانىپ، شاتتانىپ، ماقتانىپ پىكىر ايتا باستاعانىمىزدا ول قولىن ءبىر اق سىلتەپ: «ونەردەگى ەڭ تاماشا جول: جاساعان ساتتە ۇمىتۋ!» -دەپ تىيىپ تاستايتىن.
بەلگىلى ءبىر دارەجەدە اكتەرلاردىڭ باعىنىنشتى جاندار ەكەنى بارشاعا ايان. ولار قويۋشى رەجيسسەر مەن پەسا اۆتورىنىڭ وي-تۇسىنىكتەرىن ساحنادا بەينەلەۋشىلەر. ەگەر اكتەردىڭ ىشكى الەمىنىڭ كامەرتونىنا ساي رەجيسسەر كەزدەسسە ول اكتەردىڭ باعى. بۇل اسىرەسە ساحناعا جاڭا شىققان جاس ارىتستەر ءۇشىن وتە ماڭىزدى. ولاي بولماعان جاعدايدا اكتەردىڭ تالانتى، باعى اشىلماي، ءومىر بويى ءجاي ورىنداۋشى دەڭگەيىندە قالىپ قويۋ قاۋپى بار. سوندىقتان رەجيسسەر مەن اكتەردىڭ ءوزارا اراقاتناسى جايلى اڭگىمە وتە ماڭىزدى ماسەلە. اتاباەۆتىڭ ارىپتەستەرى مەن ارتىستەرىنىڭ جازعان ەستەلىكتەرى ونىڭ تەك كاسىبي رەجيسسەر عانا ەمەس، ۇلكەن جۇرەكتى ازامات ەكەنىنە كوز جەتكىزەدى.
بولات قازاق تەاترى ونەرىنە كوپتەگەن جاڭالىق، وزگەرىس، سەرپىلىس الىپ كەلگەن رەجيسسەر. ونىڭ قاشاندا ساحناداعى بىركەلكىلىككە، ۇقساستىققا، كوشىرمەگە جانى قاس بولاتىن. كەيدە سول بىركەلكىلىكتىڭ شەكسىز كوشىرمەلەرىن كورگەندە، ابدەن جانى قىسىلىپ: «سەن ابايدىڭ بارلىق جەردە تۇرعان سۋرەتتەرىنەن باسقا وبرازدى، كوز الدىڭا كەلتىرە الاسىڭ با؟ ال، قىز جىبەكتى شە؟» — دەپ سۇرايتىن.
بىزدەگى تاريحي تۇلعالاردىڭ باسىم كوپشىلىگى ابدەن ستاندارتتالعان، تاپتىق سۇرىپتاۋدان وتكەن جاندار. ال ولاردان باسقالارىنا جول بەرىلمەيدى. ولاي بولسا ءبىزدىڭ، اقىل-ويىمىز، تۇسىنىك-تانىم جۇيەمىز دە ستاندارتتالىپ ءبىر قالىپقا تۇسىرىلگەن بولىپ شىعادى. بۇل تۇبىندە تىعىرىققا اپاراتىن جول. سوندىقتان اتاباەۆ اقىل-ويعا قويىلعان تىيىمدى بۇزىپ — جارىپ، كۇل — تالقان ەتىپ ۇلى عۇلاما ابايدى، سۇلۋلىقتىڭ سيمۆولى قىز جىبەكتى زاماناۋي دامۋدىڭ داڭعىل جولىنا شىعاردى.
«جۇمباق جاندى» ساحنالاۋ ناتيجەسىندە ول قازاق تەاترىنا شىنىندا دا جاڭا ىزدەنىس اكەلدى. ول — سيمۆوليكالىق دراما. سيمۆوليكالىق درامادا ۇنسىزدىكتىڭ، قيمىلدىڭ، ارەكەتتىڭ ءوزى ايعايدان اششى. ونەر تەك ونەر عانا ەمەس، ۇلكەن ءومىر تولعامى بولا الاتىنىن دالەلدەدى. دراما ماقساتى — الەمدىك وركەنيەتتەگى قازاق تەاترىنىڭ ورنىن تابۋ. ابايدىڭ «قارا سوزدەرى» فرانسۋا ماري ۆولتەر، جان جاك رۋسسو، يان اموس كامەنسكي سياقتى ويشىلداردان مۇرا بولىپ قالعان الەمدىك دەڭگەيدەگى موراليستىك شىعارمالار قاتارىنا جاتادى. اتاباەۆتىڭ ماقساتى وسى دۇنيەنى ۇلكەن يدەيا دەڭگەيىنە كوتەرۋ. دەمەك رەجيسسەر تەاتر يدەولوگياسىنقالىپتاستىرۋ جولىندا تەر توكتى دەۋگە ابدەن بولادى. تەاتر سەزىمگە اسەر ەتىپ كۇرسىنتىپ نە كۇلدىرىپ، شىعا بەرە ۇمىت بولاتىن قۇبىلىسى ەمەس، سانانى سىلكىنتىپ تەرەڭ ءىز قالدىراتىن، قويىلىمنان كەيىن دە كوپكە دەيىن تولعانىسقا تۇسىرەتىن يدەيا بولۋى كەرەك –دەپ تۇجىرىمدايدى بولات. شىنىندا دا «جۇمباق جاندى» كورگەننەن كەيىن كوپتەگەن سۇراقتار تۋىندايدى.
مەنىڭ ابايىم قانداي؟ سىزدىكى شە؟ ءارتىس قاي ابايدى وينادى؟ رەجيسسەر تۇسىنىگەندىگى اباي قانداي؟ اباي دەگەندە نەنى تۇسىنەمىز؟ ول قاعيدا ما؟ پەندە مە؟ پايعامبار ما؟ ول ءوز حالقىن سۇيە مە؟ سۇيسە نەگە ونى سونشاما سىناپ-مىنەيدى، كەمشىلىكتەرىن اياماي اشكەرەلەيدى؟ سۇيمەسە نەگە جانى تولعانادى، كۇيزەلەدى؟ ابايدى تانۋ قاجەت پە، الدە وعان تابىنۋ قاجەت پە؟
ال ۇلى ھاكىم كوپشىلىككە ۇسىنعان دۇنيەلەر ءالى ادەتكە اينالماعان، ساناعا سىڭبەگەن، ەلگە تۇسىنىكسىز، جاڭالىقتار. سالت-داستۇردەي تەرەڭ تامىرى، قوعامدا سۇيەنەر نەگىزى، قولداۋشىسى، قورعاۋشىسى بولماعاندىقتان ول ءالى ءالسىز، نانىمسىز، بولاشاعى بۇلىڭعىر دۇنيە. ءتىپتى كەلەشەكتە ونىڭ نەگە الىپ كەلەرى، نەمەن تىنارى دا بەلگىسىز. جاڭالىققا ۇركە قاراۋ، ونى ايىپتاۋعا بەيىمدىلىك قاي زاماننىڭ دا امبەباپ زاڭى.
ءبىر جولى مەن اتاباەۆقا ونىڭ ساحنالاعان «جۇمباق جانىن» كورگەن كەيبىر ارىپتەستەرىمنىڭ قويىلىمدى ونشا تۇسىنە قويماعاندارى جونىندە ايتتىم. سونداعى رەجيسسەر دوسىمنىڭ جاۋابى بىلاي بولدى:
-مەنىڭ قويىلىمىمنىڭ تالاس-تارتىس، پىكىر الشاقتىقتارىن تۋعىزعانىنا وتە قۋانىشتىمىن. تۇسىنەم، سپەكتاكلدەرىمنىڭ نەگىزگى ەرەكشەلىگى كورەرمەننىڭ ساناسىنا سالماق سالۋ. ويلاندىرۋ. ال ناقتى «جۇمباق جانعا» كەلەتىن بولساق ساحنادا ناقتى ادامدار، تۇلعالار، اكتەرلەر ەمەس سيمۆولدار ارەكەت ەتەدى. سوندىقتان مەندە سپەكتاكلدە ءۇش اباي بار: اباي ادام، اباي اقىن، اباي سيمۆول، ياعني، دالىرەك ايتساق اباي – جالاۋ، اباي – ۇران، اباي – ەسكەرتكىش. سوندىقتان دا بۇل قويىلىم ساناعا سالماق سالادى، ويعا باتىرادى، ىزدەنۋدى تالاپ ەتەدى، رەنجىتەدى نە قۋانىشقا بولەيدى. مىنە تەاتردىڭ نەگىزگى قىزمەتى وسى! سوندىقتان ءدال وسى قويىلىمدا رەاليزم، رومانتيزم، سيۋررەاليزم، ابسۋرد سياقتى اسا ماڭىزدى پرينتسيپتەرى جۇزەگە اسىرىلعانىن اتاپ وتكەن ءجون.
ءبىزدىڭ تۇسىنىگىمىزشە، بۇل قويىلىمداعى رەجيسسەردىڭ نەگىزگى ماقساتى ۇلى ابايدىڭ «قارا سوزدەرىن» ۇلكەن يدەيا دەڭگەيىنە كوتەرۋ بولاتىن. سوندىقتان، عىلىمي تىلمەن ايتقاندا، بولات اتاباەۆ اتالعان سپەكتاكلىندە قازاقستاننىڭ تەاترلىق يدەولوگياسىن قالىپتاستىرۋباعىتىندا ەڭبەك ەتكەنى بايقالادى. ونىڭ تۇسىنىگىندە تەاتر كەلىپ-كەتىپ، كۇلىپ-ويناپ، كوڭىل كوتەرىپ زالدان شىققان بەتتە كورگەنىن ۇمىتاتىن جەر بولماۋى كەرەك. تەاتر كورەرمەننىڭ كەۋدەسى مەن جۇرەگىنەن، اقىل – ويى مەن ساناسىنان تەرەڭ ورىن الاتىن يدەيا بولۋى كەرەك.
بولات مەكتەپتەگى قازاق ءتىلى مەن ادەبيەتىنىڭ مۇعالىمى ءىسجان الىبەكوۆ اعاسىنىڭ: «بالالار، ابايدىڭ – قازاقتارعا بەرىلگەن تاماشا مۇمكىنشىلىگى ەكەنىن ەشقاشان ۇمىتپاڭدار!» — دەپ وتىراتىنىن ءجيى ەسكە الاتىن. «ال ءسىز ابايعا قالاي كەلدىڭىز؟» — دەگەن سۇراققا، رەجيسسەر: «ابايعا كەلمەۋ مۇمكىن ەمەس. ويلى، اقىلدى، شەشەتىن ماسەلەلەرى كوپ جان. مىنا قوعامدا ءومىر ءسۇرىپ ونى تۇسىنگىسى جانە وزگەرتكىسى كەلەتىن جان — ابايسىز ەشتەڭە دە تىندىرا المايدى. اباي وعان كومەككە كەلەدى. مەن، ابايعا قالاي كەلگەنىمدى بىلمەيمىن. بىراق، بىلەتىنىم، ابايدىڭ ءوزى ماعان كەلدى.»-دەپ جاۋاپ بەرەدى.
كوپتەگەن زامانداستارى بولات اتاباەۆتى وراسان ۇلكەن تەاتر قايراتكەرى جانە ۇستازى دەپ بىلەدى. بۇل ارينە ناعىز شىندىق. وسىنى مويىنداي وتىرىپ كەزىندە، ونىڭ قارجى ماسەلەلەرىنە بايلانىستى، ءوز ەڭبەگى مەن اقىل-ويىنىڭ تاماشا جەمىسى «اقساراي» ميۋزيكل تەاترىن جابۋعا ءماجبۇر بولعانىن ۇلكەن قىنجىلىسپەن ەسكە الامىز. كىلەڭ جاستاردان قۇرالعان بۇل تەاتر «قىز جىبەك»، «مۋحا»، «زۇلىمدىق پەن ماحاببات»، «ماحاببات ارالى» قويىلىمدارى ءۇشىن اشحابادتا، شىمكەنتتە، الماتىدا وتكەن حالىقارالىق تەاتر ونەرى فەستيۆالدارىنىڭ جەڭىمپازى بولعانى بارشاعا ءمالىم.
اتالعان اسا كۇردەلى جانردىڭ اكتەرلارى وراسان ۇلكەن درامالىق تالانت يەلەرى ەدى. ولار ءان سالا بىلۋمەن قاتار، تاماشا گيمناستتار مەن اكروباتتار بولاتىن. ميۋزيكل جانرىن تاماشالاۋ كورەرمەندەرگە وڭتايلى بولعانىمەن، اكتەرلار ءۇشىن وتە اۋىر دۇنيە. سوندىقتان «اقساراي» تەاترىنىڭ ترۋپپاسىن رەسەي مەن گەرمانيانىڭ ماڭداي الدى ماماندارى تاربيەلەپ شىنىقتىرعانىن ەرەكشە اتاپ وتكەن ءجون. وسىنداي تاماشا تەاتر، مەملەكەت تاراپىنان قارجىلاندىرماۋدىڭ سالدارىنان، ۇلتجاندى جەكە مەتسەناتتاردىڭ كومەگىمەن قىزمەت ەتۋگە ءماجبۇر بولدى. قولداۋشىلارعا العىس ايتا وتىرىپ، تەاتردىڭ كورگەن كۇنىنىڭ قيىن ەكەنىن، قايتا-قايتا قارجىلىق داعدارىسقا تاپ بولا بەرۋدى باسىنان وتكەرىپ ورتىرعانى، ەلىمىزگە ۇلكەن سىن بولدى. ۋاقىت وتە كەلە 70 ارتىستەن تەاتر شتاتىندا 37 ادامنىڭ قالعانى جاعدايدىڭ قيىندىعىنىڭ كۋاسى. ال «اقسارايدىڭ» ورتا ازيا مەن قازاقستان اۋماعىنداعى ميۋزيكل جانرىندا ەڭبەك ەتەتىن بىردەن – ءبىر تەاتر ەكەنىن ەسكەرسەك، وكىنىشتىڭ وزەگى تەرەڭدەي تۇسەدى.
بولات اتاباەۆتىڭ قازاقستان، ورتا ازيا ەلدەرى مەن ەۆروپا قۇرلىعىنىڭ مەملەكەتتەرى تەاترلارىنداعى جاسامپازدىق جولى قىرىق جىلعا سوزىلدى. وسى ۋاقىت ىشىندە ول كوپتەگەن قويىلىمداردى جۇزەگە اسىرىپ، تالانتتى اكتەرلەر مەن رەجيسسەرلەردىڭ ۇلكەن توبىن تاربيەلەپ ءوسىردى. كوپتەگەن ستسەناريلەر جازىپ قالدىردى، ولار ەلىمىزدىڭ جانە شەت مەملەكەتتەردىڭ ساحنالارىندا قويىلىپ كەلەدى. مەتردىڭ كەيبىر دۇنيەلەرى جۇزەگە اسىرىلۋىن كۇتىپ جاتقانىن دا اتاپ وتكەن ءجون.
ول: «بولاشاق تۋرالى، بۇگىنگىنى ەسكەرمەي وي تولعاۋ، اقىماقتىقتىڭ بەلگىسى» — دەپ ءجيى ايتاتىن. ادامنىڭ ءومىرى وتكەننەن، بۇگىننەن جانە بولاشاقتان تۇراتىنى بەلگىلى. ال ءبىز بۇگىنگى كۇنگە نازار سالا وتىرىپ مىسىق سياقتى كوزىمىزدى جۇمىپ بولاشاق جايلى ويعا كەتەمىز. «بولاشاققا نە قالدىرۋدى انىقتاۋ ءۇشىن» — بۇگىنگى كۇندى تالداۋ قاجەت ەمەس پە؟!-دەيتىن ول.
مادەنيەت سالاسىندا كوپ جىلدار بويى جەمىستى ەڭبەك ەتە ءجۇرىپ، اتاباەۆ، مادەنيەتتىڭ ءىس جۇزىندە بۇگىنگى كۇننىڭ وپپوزيتسياسى ەكەنىنە كوز جەتكىزەدى. «كەرەك دەسەڭىز، سايىپ كەلگەندە، ءسىز وزىڭىزگە ءوزىڭىز وپپوزيتسياداسىز. ءبىزدىڭ ماقساتىمىز – قوعامنىڭ، ادامنىڭ كەمشىلىكتەرىن سىناي وتىرىپ ولاردان ارىلۋ. بۇل مادەنيەتتىڭ جانە ونەردىڭ قىرلارىنىڭ ءبىرى»،- دەپ كورسەتتى ول.
«ءومىر، ونەر تىلىمەن قاتناس جاساي وتىرىپ قاشاندا قاجەتتى كەلىسىمگە كەلۋگە بولاتىنىن دالەلدەپ وتىر. بۇل ءبىزدىڭ تىنىشسىز ۋاقىتىمىزدا وتە ماڭىزدى نارسە. ال بۇگىنگى ساياساتكەرلەر بولسا، وزدەرىنىڭ قاستىق، جاۋىزدىق ارەكەتتەرىن سونشالىقتى كۇردەلى، ماڭىزدى، جاڭا دەپ ويلايدى. ءمۇنى وزدەرى تاپقان جاڭالىقتاي ماساتتاناادى. «ەديپ – پاتشانى» وقىڭىز، بۇگىنگى قۋلىق، سۇمدىقتىڭ ءبارى وسىدان مىڭ جىل بۇرىن حاتقا ءتۇسىپ، جازىلىپ كەتكەن! ەگەر ساياساتكەرلەر وقيتىن بولسا، وندا ولار باسقاشا ويلاپ، باسقاشا ارەكەت ەتەر ەدى. ال ولار تەاترعا بارمايدى عوي» — دەپ اشۋلاناتىن كەيدە بولات.
الەمدىك كوممۋنيستىك جۇيەنىڭ كۇيرەۋ كەزەڭىندە ءبىز بولاتپەن تەمىرتاۋ قالاسىندا قىزمەت ەتتىك. سول كەلمەسكە كەتكەن پارتياعا مۇشە بولدىق. ال ەگەمەندىكتىڭ العاشقى كەزەڭىندە، ءارتۇرلى پارتيالار جاۋىننان كەيىنگى ساڭىراۋقۇلاقتاي قاپتاپ كەتكەنىنە ءبارىمىز كۋامىز. ارينە ولارعا اتاباەۆ سياقتى ءبىلىمدى، بىلىكتى، اقىلدى، جارقىن تۇلعالار اۋاداي قاجەت بولدى. ول كەيدە ءازىل-شىنى ارالاس بىلاي دەيتىن: «كەيدە مەنى قايسىبىر پارتيا ءوز قاتارىنا تارتقىسى كەلگەندە، مەن ۇنەمى بىلاي دەپ جاۋاپ بەرەمىن: «مەن — ونەر پارتياسىنىڭ مۇشەسىمىن!». كەيبىر ەرەكشە قىتىمىرلارى ەرىنبەي جالىقپاي: «ونداي دا پارتيا بار ما؟ قاشان قۇرىلعان؟ — دەپ سۋرايدى. «يا، — بار. ءتورت مىڭ جىل بۇرىن قۇرىلعان!» — دەيمىن.
اتاباەۆ: «تەاتر – ول مەن ءۇشىن ءومىرىم، وتكەنىم، بۇگىنىم، بولاشاعىم» -دەگەندى ءجيى قايتالايتىن. عىلىم مەن تەحنيكا، بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ەرەكشە دامىعان وسى زاماندا تەاتردىڭ قاجەتتىلىگى تومەندەگى جاعدايمەن انىقتالادى. ءسىز تەاتر زالىندا وتىرسىز. ءسىزدىڭ كوز الدىڭىزدا ۇلى عاجايىپ – وبرازدىڭ تۋ كەرەمەتى مەن، ويىن عالاماتى ورىن الادى. ول ەندى مۇلدەم ويىن رەتىندە قابىلدانبايدى. ويتكەنى اكتەردى دە ءسىزدى تولعاندىراتىن ماسەلەلەر مازالايدى. مەيلى ول اباي، پۋگاچەۆ، ناۋاي، شىڭعىسحان، ارىستان جۇرەكتى ريچارد بولسىن، نەمەسە مۇلدەم باسقا كەز كەلگەن بىرەۋ، تەك جاقسى ادام بولسىن!… ويتكەنى عاشىقتىق پەن جەككورۋ، جاقسىلىق پەن وشپەندىلىك ماسەلەلەرى قاي زاماندا دا ادامداردى بەي جاي قالدىرماعان. بۇگىن دە دە سولاي بولىپ وتىر.
اتاباەۆتا ەرەكشە مىنەز بولدى. ال بيلىك، مۇنداي ادامداردى قاجەت ەتپەيدى. سوندىقتان بيلىكتىڭ ونى ساتىپ العىسى كەلدى. الدىمەن مادەنيەت ءمينيسترىنىڭ ورىنباسارى لاۋازىمىن ۇسىندى. ول: «مەن نە، ناشار رەجيسسەرمىن بە؟» — دەپ قاتتى رەنىشپەن جاۋاپ بەردى. سونان سوڭ وعان، الماتىدان باسقا، قالاعان وبلىس ورتالىعىنان جاڭا تەاتر عيماراتىن سالىپ بەرەمىز، ەگەر سوندا بارىپ ەڭبەك ەتۋگە كەلىسىم بەرسەڭىز دەگەن ۇسىنىس تۇسەدى. كونبەدى. سونىمەن ەندى بيلىكتىڭ ءبىر اق مۇمكىندىگى قالدى. قۋدالاۋ، قىسىم كورسەتۋ ارقىلى استانادان قۋىپ شىعۋ. وسى جاعداياتتارعا بايلانىستى بولاتتىڭ ءومىرى وزىنە دەگەن كورەرمەندەردىڭ تەرەڭ سىي — قۇرمەتى، ماحابباتىمەن قاتار، بيلىكتىڭ سونشالىقتى جەك كورۋى ارالىعىندا ءوتتى.
وسى تۇرعىدان العاندا اتاباەۆتىڭ تاعدىرى، ءوزىنىڭ ەڭ سۇيىكتى كەيىپكەرى، ءومىر بويى تابىنىپ وتكەن تۇلعاسى ۇلى ابايدىڭ تاعدىرىنا وتە ۇقساس. ادامزات تاريحىنان ءبىز الدىڭعى قاتارلى، وزىق وي يەلەرىنىڭ تاعدىرلارىنان ءبىرشاما حاباردارمىز. ەجەلگى گرەكتەرگە ومىرگە جاڭا كوزقاراس پەن تانىم الىپ كەلگەن سوكرات ءوز وتانداستارىنىڭ قولىنان قازا تابادى. لەرمونتوۆ ورىس قوعامىن سىنعا العانى ءۇشىن كاۆكازعا جەر اۋدارىلىپ، سونداعى جەكپە-جەك اتىستان ءولىم قۇشادى. ءوز زامانىنىڭ تەڭدەسسىز شىعارماسى «اقىلدان تۋعان ازاپ» كىتابىنىڭ اۆتورى گريبوەدوۆ تەگەران قالاسىندا باۋىزداپ ولتىرىلەدى. پاتشا اعزامدى سىناعانى ءۇشىن تەرەڭ ويلى چااداەۆ رەسمي تۇردە ەسۋاس دەپ تانىلادى. ءبىزدىڭ زاماننىڭ وزىق ويلى، تەرەڭ ءبىلىمدى، رەفورماتور-رەجيسسەرى بولات اتاباەۆتىڭ دا تاعدىرى جوعارىداعىلار تاقىلەتتەس. ادامزات تاريحىندا عاسىرلار بويى ەسسىز، اقىلسىز، ءبىلىمسىز توبىر وزىنە ۇقسامايتىن وزىق ويلى، تالانتتى تۇلعالاردى تاپتاپ ءولتىرىپ وتىرعانى جاسىرىن سىر ەمەس، بەلگىلى دۇنيە. توبىرعا ۇقسامايتىن، توبىر سياقتى ويلامايتىن ءاربىر تۇلعا، قاشاندا جازالانۋ، قۋدالانۋ قاۋىپىنەن ارىلمايدى. وسىنداي قيىن، قاسىرەتتى تاعدىر بولاتتى دا اينالىپ وتپەدى. اياۋلى ارىسىمىز ەلىمىزدە ورىن العان قانقۇيلى ساياسي جۇيەنىڭ قۇربانى بولدى…
بۇگىنگى كۇنى الەمدە «شەكسپير مەكتەبى»، «چەحوۆ مەكتەبى»، «بەككەت مەكتەبى» دەگەن الەمگە تانىمال دراماتۋرگيا مەكتەپتەرى قالىپتاسقان. ءبىزدىڭ ويىمىزشا وسى اتالعان تىزىمگە، سالىستىرمالى تۇردە جاس بولسا دا تانىمال بولىپ ۇلگەرگەن، بولاشاعى ۇلكەن «اتاباەۆ مەكتەبىن» قوسۋ قاجەت سياقتى. ويتكەنى، زەرتتەۋشىلەردىڭ پايىمداۋىنشا، دراماتۋرگيا تەك جانر عانا ەمەس، سونىمەن قاتار سينتەزدى مادەنيەت بولىپ تابىلادى. ول الەمگە ۋاقيعالار كوزىمەن، ال ۋاقيعالارعا ادامنىڭ كوزىمەن، ال ادامعا تاعدىردىڭ جانە تۇرمىس – تىرشىلىكتىڭ كوزىمەن، ال تۇرمىسقا مادەنيەتتىڭ كوزىمەن قارايتىن ەرەكشە قۇبىلىس.
رەجيسسەر اتاباەۆ: «تەاتر ادامدى تاربيەلەيتىن ورىن ەمەس. ساحنا – اقىل مەن ويعا باعا بەرىلەتىن الەمدىك «ونەر كافەدراسى». سوندىقتان تەاتر ونەرى – ەركىندىك ساحناسى بولىپ تابىلادى. وسى ايتىلعانداردى وي ەلەگىنەن وتكەرە وتىرىپ ول دا بولاشاققا جوسپارىن قۇردى، جانە ءوز ماقسات-مۇددەلەرىن انىقتادى.
ءوز باسىم، بولاتتىڭ ەكى ارمانىن انىق بىلەمىن. ءبىرىنشىسى، قازاق ساحناسىندا گيوتەنىڭ «فاۋستىن» قويۋ. «نەلىكتەن «فاۋست»؟ — دەگەن سۋراققا ول: بۇل ءبىزدىڭ، ءوزىمىزدىڭ قورقىت قوي! — دەپ جاۋاپ بەرگەنى بار. ءارى قاراي، مىنە ساعان شىعىس پەن باتىستىڭ باۋىرلاسۋى! – دەپ قوسىپ قويدى.
ال ەكىنشى ارمانىن ول بىلاي كەستەلەيدى. «تەاتردى ساعىندىم! «اقسارايداعى» ارىپتەستەرىمنىڭ باسىن قوسىپ مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «قاراگوزىن» تاعى دا ءبىر ساحنالاعىم كەلەدى. سول ارقىلى وزىمە-ءوزىم مىنانى دالەلدەسەم دەيمىن. سيۋجەت قويۋدىڭ قاجەتى جوق، سەزىمدى قويۋ ماڭىزدى. ال ءبىز بولساق، سيۋجەت قۋىپ ءجۇرىپ، تەاتردى مۇلدەم باسقا جاققا بۇرىپ جىبەردىك. تەاتردى ادەبيەتكە اينالدىرىپ تىندىق.
سۋرەتكەردىڭ جەكە باسىنىڭ، قوعام الدىنداعى، ونىڭ كەمشىلىكتەرى، كۇنالارى مەن باقىتسىزدىقتارى ءۇشىن رۋحاني جاۋاپكەرشىلىگى قانداي؟ جاسامپاز تۇلعا قوعامداعى ماسەلەلەردەن بويىن اۋلاق ۇستاپ، «تازا ونەرمەن» شۇعىلدانۋىنا بولا ما؟ ءسوز، كوركەمدىك قيمىل مەن يشارات، دورەكى مەملەكەتتىك كۇش قولدانۋ مەن ماجبۇرلەۋ ورگاندارىنا قارسى كۇرەستە وڭتايلى قۇرالدار بولا الا ما؟ وسى جانە كوپتەگەن باسقا اسا ماڭىزدى سۋراقتارعا قوعام قايراتكەرى، باتىر، رەجيسسەر بولات اتاباەۆتىڭ ءومىرى، قىزمەتى، كۇرەس جولى جاۋاپ بەرە الادى.
ءبىز مۇندا «باتىر» اتاۋىن كەزدەيسوق قولدانىپ وتىرعان جوقپىز. كوپ جىلدار بويى توتاليتارلىق جۇيەگە قارسى تاباندى كۇرەسى، جاڭاوزەن مۇنايشىلارىنىڭ ادىلەتتى ەرەۋىلىن جارتى جىلداي بەلسەندى تۇردە قولداعانى ءۇشىن، نازارباەۆ رەجيمىنە قارسى كۇرەستە كورسەتكەن تاباندىلىعى مەن باتىرلىعى ءۇشىن رەجيسسەر، قوعام قايراتكەرى، تاباندى كۇرەسكەر بولات اتاباەۆ، ەلىمىزدىڭ اسا جوعارى ناگراداسى «حالىق قاھارمانى» اتاعىن بەرۋگە لايىقتى تۇلعا دەپ بىلەمىز. سونىمەن قاتار، ۇزدىك رەجيسسەرلەر ءۇشىن بولات اتاباەۆ اتىنداعى سىيلىقتى تاعايىنداۋ، الەمدىك دەڭگەيدە تانىمال تۇلعانىڭ ەڭبەگىنە، بىلىمىنە، تانىمالدىعىنا كورسەتىلگەن قۇرمەت بولار ەدى.
«اكساراي» تەاترى جابىلعان سوڭ اتاباەۆتىڭ شاكىرتتەرى رەسپۋبليكامىزدىڭ جانە شەت ەلدەردىڭ تەاترلارىندا قىزمەت ەتىپ ءجۇر. وكىنىشكە وراي، بۇكىل قازاقستاندا اتاباەۆ ستيلىندە جاس اكتەرلاردى وقىتۋ مەن تاربيەلەۋ، ۇيىمداستىرۋ، ساحنا مەن قويىلىمنىڭ سترۋكتۋراسىن انىقتاۋ — استاناداعى جالعىز «سينتەز» تەاترىندا ورىن الىپ وتىر. بۇل مادەنيەت وشاعىنىڭ ءوز عيماراتى جوق. ءوزىمىز جەكە، نامەرەلەرىمىزبەن بىرگە بارىپ كورىپ تۇرامىز.
ءبىر قۋانارلىعى سەكسەن ورىندىق تەاتردا ۇنەمى انشلاگ. الدىن الا بيلەت الماساڭ، بوس ورىن بولمايدى. تەاتر رەجيسسەرى بولاتتىڭ شاكىرتى، ۇستازىنىڭ ءىسىن جالعاستىرۋشى، سول جۇيەدە جاس اكتەرلاردى دايىنداپ جۇرگەن – مۇحتار بولات. ول بولاشاققا سەنىمدى كوزبەن قارايتىن وپتيميست ازامات. سوندىقتان ءارتۇرلى جاستاعى، ارتۇرلى ۇلت وكىلدەرىنەن قۇرالعان جاس ارتىستەردى ايگىلى «اتاباەۆ ستيلىمەن»، تاربيەلەنۋدە. جاس ارتىستەر ءان ايتىپ، بي بيلەۋگە بەيىم. سونىمەن قاتار وزدەرىن اكروبات جانە گيمناست رەتىندە دە جاقسى جاعىنان كورسەتۋدە. جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي ميۋزيكل كورەرمەندەر ءۇشىن تارتىمدى، جەڭىل بولعانىمەن اكتەرلەر ءۇشىن اۋىر دۇنيە. ەگەر ساحناعا دايىن جاستاردى مادەنيەت مينيسترلىگى قولداسا بولات اتاباەۆ اتىنداعى، ونىڭ قالدىرعان مول مۇراسىن جالعاستىراتىن جاڭا، جاس وسكىندەر تەاترى ومىرگە كەلۋى ابدەن مۇمكىن! ىلايىم سولاي بولعاي.
ال كورەرمەنگە كەلسەك! ول بارلىق جەردە بىردەي. اتاباەۆ دوسىمىز ايتقانداي تاەتر ءوز كورەرمەنىن ءوزى ۇيىمداستىرۋى، قالىپتاستىرۋى قاجەت. بۇل ەندى رەجيسسەرگە، اكتەرگە، تەاترعا بايلانىستى دۇنيە. وزدەرىن كورسەتە السا — تانىمالدىق كەلەدى. ءومىر ءسۇرۋ، ەڭبەك ەتۋ، جەتىستىكتەرگە قۋانۋ، قيىنشىلىقتارعا مويىماۋ، ولاردى تاباندى تۇردە جەڭىپ شىعۋ – داڭقتى رەجيسسەر بولات اتاباەۆتىڭ ءومىرىنىڭ ءمانى مەن ماعىناسى مىنە وسىندا!
تاريحشى، عالىم، پروفەسسور ءابدىجاپپار ابداكىمۇلى
