قارجىلى توپتاردىڭ الاقانىندا جۇرگەن ارمانجان بايتاسوۆ دەيتىن ءام جۋرناليست، ءام كوممەرتسانت جىگىتتىڭ youtube.com ارناسىنان اشقان BaitassovLive باعدارلاماسىنان ولجاس سۇلەيمەنوۆتى كوردىم.
سۇحباتتىڭ باسىندا باعدارلاما اۆتورى ادەتتەگىدەي اقىننىڭ «استىنا كوپشىك» قويا وتىرىپ، «سەمەي-نەۆادا» قوزعالىسىنىڭ قۇرىلعانىنا 33 جىل تولدى، ءسىز سەمەيدەگى سىناق پوليگونىن جاۋىپ، اجداھانىڭ اۋزىن ارتىنا كەلتىردىڭىز» دەگەن سىڭايدا قوشامەت سوزدەر ايتتى. مۇنداي ماقتاۋ-ماداقتىڭ اتاسىن ەستىگەن ولجەكەڭ شالقاقتاپ كەتپەسە دە شاتتانىپ، كوزى كۇلمەڭدەپ وتىردى. جۋىردا اقىنىمىز فرانتسيا پرەزيدەنتى ماكروننىڭ قولىنان بىردەڭ-سىردەڭە دەگەن وردەن العان ەكەن، «ول وردەن ناپولەن زامانىنان بەرى بار، ونى كىم كورىنگەنگە بەرمەيدى. ناپولەن زامانىنان قالعان وردەندى ومىراۋىنا تاققالى وتىرعان قازاقتىڭ العاشقىسى مەنمىن» دەگەندى ولجەكەڭ ومىراۋلاپ وتىرىپ ايتتى. ءيا، ولجاس العاشقى، ولجاس تۇڭعىش، ولجاس ءبىرىنشى. ولجەكەڭ قاشاندا الدا. ءبىزدىڭ زامانىمىزدا وسى كۇنگە دەيىن ولجەكەڭنىڭ الدىنا ءتۇسىپ كورگەن ادام كەمدە كەم. ايتسە دە، «ءدۇمى مىقتى ارتىمەن ديەرمەن تاراتادى» دەمەكشى، ولجەكەڭنىڭ بىرىنشىلىكتىڭ بارىنە الدەبىر قۇدىرەتى كۇشتى قولدىڭ دەمەۋىمەن، جەتەلەۋىمەن جەتىپ جۇرگەنىن ءىشىمىز سەزەدى. كەشەگى كۇنى ول دىنمۇحاممەد قوناەۆتىڭ ەركەسى بولدى. كۇنى كەشەگە دەيىن نازارباەۆتىڭ دا ەركەسى ولجاس بولدى. ءجا، بولا بەرسىن. ءالى دە بولسىن. بىراق وسى و. سۇلەيمەنوۆتىڭ بويىنداعى ەكى كەلبەت جۇرتتى ىعىر عىپ بىتكەنىن ەندى اشىق ايتۋعا تۋرا كەلەدى.
بايتاسوۆتىڭ BaitassovLive باعدارلاماسىنداعى ءسوزىنىڭ باسىن اقىنىمىز كۇڭىرەنىپ وتىرىپ كسرو-نىڭ كۇيرەۋىنە وكىنىش بىلدىرۋمەن باستادى.
«قانداي كەرەمەت مەملەكەت ەدى؟ ءبىزدىڭ كۇشتى ورتاق وتانىمىز بولدى. سونىڭ ءبارى ەلتسيننىڭ بيىلىككە تالاسۋىمەن بىت-شىتى شىقتى عوي. الەۋەتى زور مەملەكەت ۇساق-ۇساق بولىكتەرگە ءبولىنىپ كەتتى»، – دەدى ەسىمىن تۇتاس ۇلت بولىپ ۇرانداتىپ جۇرگەن ۇلىق اقىنىمىز. ءبىز سوندا ىشىمىزدەن: «اۋ، بايقۇس-اۋ، سەن «جاپتىم»، «جويدىم» دەپ كەۋدەڭدى قاعاتىن سەمەي پوليگونىن باسقا ايماقتان ورىن تاپپاي قازاق جەرىنە اكەلىپ ورنالاستىرعان ماسكەۋ ەمەس پە ەدى؟ ماسكەۋ سەنىڭ توڭىرەگىنە ويران سالعان ورتاق وتانىڭنىڭ استاناسى ەمەس پە ەدى؟» دەگىندى ايتىپ، قىنجىلىپ وتىردىق.
كەيدە وسى ولجاستىڭ سەمەيگە بارىپ، ابىرالى، اباي اۋداندارىندا بولىپ، سىناقتاردىڭ زاردابىن تارتقان حالىقتىڭ مۇڭ-شەرىن بەك تۇسىنگەنىنە كۇمانداتانىمىز دا بار.
قۇرمەتتى وقىرمان! جادىڭىزدا ءجۇرسىن، سەمەي پوليگونىنىڭ قاسىرەتىن ەت جۇرەگىمەن سەزىنىپ، ەلىنە جانى اشىعان، دابىل قاققان ازامات – كەشىرىم بوزتاەۆ. وكىنىشكە قاراي، جىلدار وتكەن سايىن بوزتاەۆتاي بوزداقتىڭ اتى ۇمىتىلىپ بارادى دا، ەسەسىنە ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ شوۋى كۇشەيىپ، داڭقى ارتىپ بارادى.
كەشىرىم بوزتاەۆ كىم ەدى؟ بۇل سۇراقتى الدىمەن ولجاس سۇلەيمەنوۆكە قويۋىمىز كەرەك. ول كەشىرىم تۋرالى جاقسى بىلەدى. بىلگەندىكتەن دە كەشىرىمدى 60 جاسىمەن قۇتتىقتاپ، وعان ءۇشبۋ حات جولداعان. بىلاي دەپ:
«...ۋۆاجاەمىي كەشريم بوزتاەۆيچ! مى زناەم ۆاس كاك كرۋپنوگو وبششەستۆەننوگو ي گوسۋدارستۆەننوگو دەياتەليا، وچەن منوگو سدەلاۆشەگو دليا پروتسۆەتانيا نارودا كازاحستانا. ۆسيا ۆاشا جيزن ەتو دوبرىي ي نازيداتەلنىي پريمەر دليا مولودوگو پوكولەنيا... ۆ تە نەلەگكيە گودى بوربى زا پرەكراششەنيا يادەرنىح يسپىتاني نا سەميپالاتينسكوم پوليگونە ۆى پروياۆيلي ستويكوست بويتسا زا ينتەرەسى نارودا ي مۋدروست يستيننوگو نارودنوگو ليدەرا. مى زناەم، چتو ۆ ەتي ترۋدنىە گودى ۆام پريشلوس وسوبەننو نەلەگكو ي نا ۆاشۋ دوليۋ ۆىپالي تياجكيە يسپىتانيا، نو ۆى سۋمەلي نايتي ۆەرنىي پۋت ي سدەلات نەمالىي ليچنىي ۆكلاد ۆ دولگوجداننۋيۋ پوبەدۋ زاكرىتيە سەميپالاتينسكوگو يادەرنوگو پوليگونا. ۆ دەن ۆاشەگو شەستيدەسياتيلەتيا، دوروگوي كەشريم بوزتاەۆيچ، مى ۆىراجاەم ۆام سۆوە گلۋبوكوە پوچتەنيە ي گوۆوريم بلاگودارنوە سپاسيبو!
ولجاس سۋلەيمەنوۆ». 23-مايا، 1993گ.».
كوردىڭىزدەر مە، ولجاس كەشىرىمدى مەرەيجاسىمەن قۇتتىقتاپ جازعان حاتىندا: «ۆى سۋمەلي نايتي ۆەرنىي پۋت ي سدەلات نەمالىي ليچنىي ۆكلاد ۆ دولگوجداننۋيۋ پوبەدۋ زاكرىتيە سەميپالاتينسكوگو يادەرنوگو پوليگونا» دەيدى. سويتەدى دە اراعا از عانا ۋاقىت سالىپ، «مەن ونداي حات جازعان جوقپىن، كەشىرىمنىڭ اتىنا جازىلعان حاتقا بايقاماي قول قويا سالسام كەرەك» دەيدى.
قوي-ەي، كوكە! قاتارداعى كوپ حاتشىنىڭ ءبىرى ەمەس، بىرەگەيى، حالىقشىل تۇلعا، قازاق دالاسىندا بولىپ جاتقان يادرولىق سىناقتاردىڭ قاسىرەتىن كسرو-نىڭ باس حاتشىسى گورباچەۆقا قۇپيا تۇردە بولسا دا جىگەرى جاسىماي جەتكىزە العان كەشىرىمدەي ەردىڭ اتىنا جازىلعان ءۇشبۋ حاتقا الجاس ءاماروۆيچتىڭ اڭداماي قول قويا سالۋ بەيمۇمكىن. وسى ارادا ءبىر كاكىر بار. شىندىعىندا ولجاستى كەشىرىمگە كومەكشى ەتىپ تاپسىرعان نۇرسۇلتان نازارباەۆ ەدى دەيدى كۋالار.
«جالپى ولجاستىڭ سەمەيگە العاش بارۋى، ول جاقتان كسرو حالىق دەپۋتاتى بولىپ سايلانۋى بىلاي: ول الماتى قالاسىنىڭ كالينين اۋدانىنان كسرو حالىق دەپۋتاتتىعىنا كانديدات بولدى. ۋچاستوككە جازۋشىلار وداعىنان «پروستور» جورنالىنىڭ ءبىر قىزمەتكەرى ەكەۋىمىز باقىلاۋشىلىققا جىبەرىلدىك. داۋىس بەرۋ، بيۋللەتەن ساناۋ تازا اتقارىلدى. اقىن ۇتىلىپ قالدى.
ەرتەڭىندە جۇمىسقا كەلسەم، ءبىرىنشى حاتشىنىڭ كابينەتى الدىندا قىزمەتكەرلەرىمىزدىڭ تورتەۋ-بەسەۋى تۇر. «ولجاستىڭ كابينەتىندە كونتسەرت بولىپ جاتىر» دەيدى. بارسام، ءبىر توپ كىسىنىڭ ورتاسىندا ماعان بەيتانىس تاپالداۋ كەلىنشەك تابانىمەن شوق باسىپ العانداي تىپىرلاپ، ەرىنى سۇيرەڭدەپ، شاڭق-شاڭق ەتەدى. «...باقىلاۋشىلارىڭ سايلاۋ ۋچاستوگىندە بولعان جوق! ولاردى جازالاۋ كەرەك!..» دەيدى. مەن قىپ-قىزىل جالاعا قاتتى اشۋلانىپ، پارتكومىمىزدىڭ حاتشىسىنا دەرەۋ مالىمدەمە جازىپ، سايلاۋ ۋچاستوگىندە ءبىزدىڭ بولعان-بولماعانىمىزدى تەكسەرۋدى، كورگەنسىز وسەكشىنىڭ جالاسىنان قورعاۋدى تالاپ ەتتىم. بىراق تالابىم ەسكەرىلمەدى.
سول كەزەڭدە نە بولعانىن كەشىرىم «سەمەي پوليگونى» كىتابىندا اشىق جازعان: «الماتىدا داۋىسقا تۇسكەن ولجاس قيىندىققا ۇشىراپتى. مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ توراعاسى ن. ءا. نازارباەۆ ماعان تەلەفون شالىپ، جاعدايدى ايتىپ، و. سۇلەيمەنوۆتى سەمەي وبلىسىنان دەپۋتاتتىققا وتكىزۋىمىزدى ءوتىندى. «سۇلەيمەنوۆ سىزگە كومەكتەسەدى. پوليگونعا قارسى كۇرەستە جاقسى جاردەمشى بولادى»، دەدى نۇرسۇلتان ءابىشۇلى. ەرتەڭىندە گ. ۆ. كولبين تەلەفون سوعىپ، ول دا سونداي تىلەك ايتتى». ول تىلەكتەر، ارينە، قابىل بولدى».
(عابباس قابىۇشلى. «ءوز ۇلتىن «جابايى» كورگەن ولجاس بۇگىنگىنىڭ «ابايى» بولا الا ما؟» https://abai.kz/post/6684 ).
رەسپۋبليكالىق جاساندى وداقتاردىڭ جاعدايىن ىشتەي جاقسى تۇسىنگەن، ءارى نوبەل سىيلىعانان دامەلى گورباەچەۆ تە سەمەيدەگى سىناق پوليگوندارىنىڭ جۇمىسىن تەجەۋگە (ارينە، مۇلدەم توقاتۋعا ەمەس!) بەيىلدى ەكەنىن اقىندىق تۇيسىكپەن ۇعا قويعان ولجەكەڭ انتيادرولىق ۇراندى سوزدەر جازىلعان شۇبەرەكتى دەرەۋ شەكەگە تاڭىپ الىپ توپ باستاي جونەلەدى. قوزعالىس قۇرىپ، قوزعالىستىڭ بارلىق قيمىل ارەكەتىن شوۋعا اينالدىرىپ تا ۇلگەرەدى. جاقسىلارىم، بىلە بىلسەڭىزدەر ءبىزدىڭ ەلدەگى شوۋ مەن شۋ ولجەكەڭنىڭ «نەۆادا-سەمەي» قوزعالىسىنان باستالعان-دى. شوۋدىڭ اياعى شولاق سايدىڭ تاسىپ باسىلعان سۋى سياقتى ەمەس پە، باستالادى... ءبىتتى، جالعاسپايدى.
قايبىر جىلى ولجاس سۇلەيمەنوۆ جاپونياعا باردى. جاپوندار ونى ارقاعا قاعىپ، ارانىن اشقان اجداھامەن كۇرەسكەن دارا باتىر ەسەبىندە قۇرمەت كورسەتتى. ال سول جاپوندار 70-80 جىلدان بەرى ناگاسكاي مەن حيروسيمانىڭ سۇمدىعىن ۇمىتپاي، حالقىنا بارىنشا جاعداي جاساپ، دۇنيەگە كەلگەن ءسابيىنىڭ دەنساۋلىعىن مۇقيات زەرتتەپ، قاداعالاپ تىنىم تاپپاي كەلەدى. وسىنداي يگىلىكتى ىستەرگە مۇرىندىق بولۋعا ءتيىس ءبىزدىڭ ايگىلى اقىنىمىز شەكەسىنە تاڭعان شىتىن شەشكەن كۇننىڭ ەرتەڭىندە سەمەي حالقىن ۇمىتتى. «تروياكا» اتالعان ەۋرازيالىق توپتاعى ءۇش ميللياردەر دوسىنا (شوديەۆ-يبراگيموۆ-ماشكەۆيچ) قارجى ءبولدىرىپ، شقو-نىڭ يادرولىق سىناقتاردان زارداپ شەككەن اۋداندارىنىڭ بىرىنە قامقورلىق جاساۋعا ونىڭ قۇدىرەتى جەتەتىن ەدى، بىراق ونداي جاعىمدى جاڭالىقتى قۇلاعىمىز ەستىگەن جوق. ەگەر سونداي كومەك-جاردەمىن اقىن جاريا ەتپەي جاساعان بولسا، كەشىرىم سۇراۋعا دايىنمىن. ءاي، قايدام!.. اتاعىنان ات ۇركەتىن ولجاستان قىتايدان كەلگەن قانداسىمىز، مارقۇم اسقار جاكۋلين الدەقايدا ەر ەكەن. وتانشىل، حالىقشىل ەكەن. ول سەمەيدەگى اۋرۋحانالارعا، مەكتەپتەرگە جيعان-تەرگەن قاراجاتىن بەرىپ وتىرۋدى وسيەت ەتىپ قالدىرعان-دى. ءسوزدىڭ ورايىنا قاراي ايتىپ وتكەنىمىز ءجون، اسقار جاكۋلين اتىنداعى قور سەمەيدەگى كەلەلى ىستەردىڭ بارىنە ۇزبەي دەمەۋشىلىك جاساپ كەلەدى. جاساي دا بەرمەك!
ولجاستى بىرەۋلەر «از ي يا»-سى ءۇشىن قۇرمەت تۇتىپ، قۇراق ۇشادى. الگىلەرگە «ولجەكەڭنىڭ وسىسى قالاي ءوزى؟» دەي قالساڭ، جاعاڭنان الىپ، جاعىڭدى ۋاتۋعا بار. سويتسەك، ولار ءۇشىن ولجاستان اسقان ۇلتشىل، قاھارمان، باتىر دا باتىل ادام جوق ەكەن. مەيىلى، سولاي-اق بولسىن. بىلەتىندەر ولجاستىڭ «از ي يا»-سىنان كوپ ءتىل بىلگەن پوليگلوت، اسقان ءبىلىمدار ازات سۇلەەۆتىڭ قولتاڭباسىن كورەدى. «كىتاپتىڭ نەگىزى مازمۇنىن، داۋلى سوزدەر مەن سوزدەردىڭ شىعۋ توركىنىن ناقتىلاپ جازعان ازات ءبىلالۇلى ەدى» دەيدى كۋالەر. ال كىتاپقا ولەڭمەن رۋح بەرگەن، ارينە، اقىننىڭ ءوزى. وعان ەشكىمنىڭ داۋى جوق. كەشىرىمنىڭ ەسىمىن اۋزىنا المايتىنى سياقتى وسى كۇنى ولجاس سۇلەيمەنوۆ ازات اتتى ينتەللەكتۋال دوسىنىڭ بولاعانىن دا ءتىس جارىپ ايتپايدى. دەمەك، ابروي دا، اتاق تا وزىنىكى. اقىن سونى قالايدى. تاعى دا قايتالايمىز، مەيلى سولاي-اق بولسىن! بىراق «از ي يا»-نىڭ اۆتورى قازاق دەسە، قازاقتىڭ ءتىلى دەسە، جيىرىلىپ شىعا كەلەتىنى نەسى؟.. اسىلىندە «ءسوز توركىنىنە» ۇڭىلەتىن قالامگەر سويتە مە ەكەن؟ بىزدىڭشە ولجاس – ءورىستىلدى قازاقتاردىڭ كوسەمى. ءوز ءتىلىن بىلمەيتىن، ءوز تىلىنەن جيرەنەتىن، قاراپايىم قازاقتان ءوزىن جوعارى قوياتىن، وزدەرىن ەليتا سانايتىن ءورىستىلدى نيگيلسيت قازاقتار عانا ولجاستىڭ جازعاندارىن وقىپ، ونى ءپىر تۇتادى. ولجاس تا، ولار دا قازاقتىڭ رۋحاني جاڭعىرۋىن، جاسامپاز ۇلتقا اينالۋىن قالامايدى. قالاماعانىڭىز نە، ءتىس-تىرناعىمەن قارسى. ادىلدىكتىڭ جولىنان تايماعان، كىمگە دە بولسا، قاسقايىپ تۇرىپ اقيقاتتى ايتا بىلگەن ارداقتى الدان ايىمبەتوۆ اقساقال ءبۇي دەيدى:
«...يا، وكازالوس، زانيال مەستو پريامو ناپروتيۆ و. سۋلەيمەنوۆا. زا نەسكولكو دنەي دو ەتوگو نام بىلي روزدانى تەزيسى پروگراممى بۋدۋششەي پارتي. منە دوستالسيا ناتسيونالنىي ۆوپروس. ماتەريال گوتوۆيل وچەن سەرەزنىي، كاك منە كازالوس، نە ۋستۋپايۋششي «كوممانيفەستۋ» ماركسا ي ەنگەلسا. نو كوگدا دوشەل دو تەزيسا «ۆوزروجدەنيە كازاحسكوي ناتسي»،سۋلەيمەنوۆ پودنيالسيا، نەمنوگو پوليۋبوۆالسيا سوبويۋ، زاتەم ديرەكتيۆنىم تونوم پوترەبوۆال ۋبرات «ۆوزروجدەنيە كازاحسكوي ناتسي». يا ۆپەرۆىە وكازالسيا ۆ تاكوي بليزوستي وت «ۆەليكوگو چەلوۆەكا». نو پرەودولەل روبوست ي پوچتي زاورال نا نەگو: «كاكوگو چەرتا مى سوبيراەمسيا ۆ پارتيۋ؟! يا بۋدۋ بوروتسيا پروتيۆ انتيكازاحسكوي پارتي!»
(الدان ايىمبەتوۆ. «ولجاسا سۋلەيمەنوۆا كاك انتيكازاحا يا راسكۋسيل سرازۋ، ەششە توگدا»، گازەتا «كازاحسكايا پراۆدا»، №17, سەنتيابر، 2005 گ.).
ءبىر نارسەنى ايتۋمىز كەرەك. ولجاس – پۋبليكانىڭ كوڭىل-كۇيىندە ويناي بىلەتىن ادام. ول – اقىن بەينەسىندەگى ارتيست. «ولجاس! ولجاس!» دەپ ۇرانداتىپ جازۋشىلار وداعىنىڭ الدىنا كەلگەن جەلتوقسانشىل جاستاردى كورىپ بۇعىپ قالعان باتىر كوتەرىلىس باسىلعان سوڭ، قازمۋ-دە كەزدەسۋ وتكىزىپ، «الاڭعا پارتيا قايراتكەرلەرى شىعىپ كەتتى، نەگىزى تريبۋنادا ءبىز، اقىندار تۇرۋىمىز كەرەك ەدى، بىزگە مۇمكىندىك بەرىلمەدى» دەپ سوققان كورىنەدى. وسىنداي سوزدەن كەيىن البىرت تا، اڭعال جاستار ولجەكەڭە قالاي تابىنباسىن؟!. ارينە، تابىنادى. ال ولجاس ميىعىنان كۇلىپ قويىپ قازاقتىڭ مۇددەسىن سىرتىنان ساتىپ جۇرە بەرەدى. وسىدان كەيىن ولجاستى قالايشا اقىن بەينەسىندەگى ارتيست دەمەيسىڭ؟
ولجاس سۇلەيمەنوۆ نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ بيلىگىنە دە قىزمەت ەتتى. قىزمەت ەتكەندە ۇلت مۇراتى، حالىق مۇددەسى تۇرعىسىنان قىزمەت ەتتى دەپ ايتا الامىز با؟ جوق. ول بارىنشا دەكولونيازاتسيا ساياساتىنا قارسى بولدى. قازاق ءتىلىنىڭ كونستيتۋتسياداعى مەملەكەتتىك مارتەبەسىنە لايىق قۇرمەتتەلۋى مەن قولدانىلۋىنا دا قارسىلىعى اركەز ءبىلىنىپ تۇراتىن. ول وسىنداي كەرتارتپا پيعىلىمەن نازارباەۆتىڭ ۇلتتقا بەت بۇرا قالعان ىستەرىنە كەدەرگى كەلتىرىپ، كەسىرىن تيگىزىپ تە جۇرگەنىن ءىشىمىز سەزەتىن. بىراق ولجاستى ءولىپ-ءوشىپ كوزسىز سۇيگەن كوپكە نە دەپ بولاسىڭ؟.. قازاقتا «كوپتە ەس جوق...» دەگەندى اباي عانا ايتا العان. اپىر-اۋ، دەيسىڭ كەيدە، ادامدى جاقسى كورۋگە بولادى. بىراق ونىڭ تەرىس باققان، تەتىر ىسىنە نەگە سىن ايتۋعا بولمايدى؟ ءبىزدىڭ كوپ وسىنى ەسكەرمەيدى. حالقىنىڭ وسىنداي ءسابي مىنەزىن، اڭعالدىعىن جاقسى بىلەتىن ولجاس ەكى تىلدا ويناۋدان جالىعار ەمەس. جاسى قازىر سەكسەننەن مول استى، ءالى سولاي. مەن وقىرمانعا ولجاس اعاڭىزدى ءسۇي، قۇرمەتتە، باعالا، بىراق، سۇيسەڭ دە، باعالاساڭ دا ءادىل ءسۇي، ءادىل باعالا دەگەندى ايتقىم كەلەدى. ءبىز بالالىق ويدان ارىلۋىمىز كەرەك. ەسەيۋىمىز كەرەك. كىمنىڭ كىم ەكەندىگىن تانىپ، ءبىلۋىمىز كەرەك. قازىر وتكەن وتىز جىلداعىنىڭ ءبارىن جاپپاي مانسۇقتاۋعا كوشىپ جاتىرمىز. ولاي بولمايدى. وتكەنىڭ قاسىرەتتى بولسا دا قاسيەتتى تاريحىڭنىڭ بەتىندە تاڭبالانىپ قالۋى ءتيىس. نازارباەۆتىڭ بيلىگى... ول دا جىلدار وتكەن سوڭ ۋاقىت تارازىسىنىڭ تاباعىنا تارتىلاتىن بولادى. سول ۋاقىتتا ءبىرىنشى ورىنعا ولجەكەڭدەردىڭ ويىنى ەمەس، حالىقتىڭ قايسار رۋحى، ەرلىگى، توزىمدىلىگى، كونبىستىگى، كۇتە بىلگەندىگى الدىڭعى ورىنعا شىعادى. سول كەزدە ءبىز، «بارىنە كىنالى شاپىراشتىلار» دەپ رۋلى ەلگە توپىراق شاشا سالعان اقىننىڭ ءسوزىن اسىلىق دەپ تانىرىمىز اقيقات.
ايتپاقشى، اتاسى جاقسى جۇرتقا اراشا تۇسكەن ءسوز قازىردىڭ وزىندە ايتىلىپ تا جاتىر. ءبىز سول سوزبەن ماقالامىزدى قورتىندىلاعاندى ابزال كوردىك:
«قاڭتار قاندى وقيعاسى «مەن قازاق» دەيتىن ءاربىر ازاماتتىڭ جۇرەگىندە تىكەنشە قادالىپ تۇرعانى حاق. ۇيىمداستىرۋشى كىم؟ كىم كىنالى؟ اركىم ءارتۇرلى جاۋاپ ىزدەپ سابىلۋدا.
يۋتۋب كانالدىڭ بىرىنەن حالىقارالىق ارەناداعى ابىرويلى ازاماتىمىز ولجاس سۇلەيمەنوۆ سويلەدى. «شاپىراشتىلار كىنالى»، – دەپ ءوزىنىڭ باريتون داۋىسىمەن باسىپ كەپ قالدى ول. مەنىڭ زارەم ءزار تۇبىنە كەتتى. قازاق رۋشىلدىعى جايىندا ويلادىم.
1932 ج. الاپات اشتىققا باس سەبەپكەر قازاق. 1937 ج. قازاقتان كوپ اتىلعان وزگە ۇلت جوق. قازاقستان باسشىلىعىنا كەلگەن پ.ك.پونومارەنكو (1954-55 ج.) ءبىر جىلدا ق.ساتپاەۆ، ب.كەنجەباەۆ، ق.جۇماليەۆ، ە.ىسمايىلوۆ، ە.بەكماحانوۆ، ق.مۇحانبەتحانوۆ سەكىلدى قازاقتىڭ قايماعىن تۇرمەدەن شىعاردى. قازاقتىڭ زيالىسىن تۇرمەگە تىققان ەكى وڭىردەگى كلان جايىندا ساياسي بيۋرونىڭ ارنايى شەشىمىن الۋعا ءماجبۇر بولدى. ول قازاق باسشىلارىنىڭ ماسكەۋگە قۇيرىعىن تىعىپ الىپ، ءبىرىن-ءبىرى رەسپۋبليكادا قۇلاتۋىنا، جالا جاۋىپ ايداتۋىنا قارسى شەشىم ەدى. قازاقتىڭ تۇتاستىعىن ءسويتىپ، ۋكراين باسشى ساياسي شەشىم شىعارىپ، ساقتاپ قالۋعا تىرىسقان. بىراق، پونومارەنكونىڭ قازاق ۇلتىنا جانى اشۋى موسكۆاعا جاقپادى دا، ءبىر جىل ىستەر-ىستەمەستە قازاقستان باسشىسىن ۇندىستانعا ەلشىسى ەتىپ، ايداپ جىبەردى. كپسس-ءتىڭ جازىلماعان زاڭى. تولەگەن تاجىباەۆتى كەڭەسشى ەتىپ، پ.ك.پونومارەنكو بىرگە الا كەتكەن. بۇل دا ونىڭ قازاق حالقىنا دەگەن قۇرمەتى بولسا كەرەك.
... ال، ولجاس سۇلەيمەنوۆتىڭ «قاڭتار وقيعاسىن شاپىراشتىلار ۇيىمداستىردى»، – دەۋى ۇيات-اق بولدى. تاربيەسىن كورگەن، قىزمەتتەس بولعان قالامگەر رايىندا ايتايىن، بۇل ولجاس سۇلەيمەنوۆ قازاقتىڭ رۋشىلدىعىنا قارسى سويلەپ جۇرگەن (قوناەۆتىڭ قامقورلىعىن كورگەن) بۇرىنعى ولجاسقا ۇقسامايدى. ءوزىنىڭ ورىس دوستارى ايتىپ جۇرگەندەي «الجاستىڭ» الجاسقان ءسوزى بولىپ شىقتى. ولجاس ايتتى ەكەن دەپ، نەمەنە ءبىز بار كىنانى شاپىراشتى رۋىنا ارتىپ، شاپىراشتى رۋىمەن كۇرەسەمىز بە؟ بۇل قازاقتىڭ ىنتىماعىنا، بىرلىگىنە نۇقسان كەلتىرەتىن ءسوز، قاتەلەسۋ!».
(ادبيەتشى-عالىم، پروفەسسور قۇلبەك ەرگوبەكتىڭ WhaTsab جەلسىنەن تاراعان جازباسىنان ءۇزىندى).
نۇرلان بايتاس
Abai.kz
