قازاق تەاترىنىڭ زاماناۋي الەمدىك تەاتر پروتسەسىندەگى، بۇتىندەي تەاتر ونەرىندەگى وزگەرىستەرگە ىلەسۋدىڭ مەتافيزيكالىق ماقساتى – ءداستۇرلى-نورماتيۆتىك تەندەنتسيا جانە كوركەمدىك-ەستەتيكالىق ىزدەنىستەر مەن يدەيالىق توڭكەرىستەردى قاتار الىپ، وسى ەكى باعىت وسىندە العا جىلجۋ. ونەرتانۋشى عالىم امانگەلدى مۇقان «ۇلتتىق تەاتردىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنا ەرەكشە ەڭبەك سىڭىرگەن بەلگىلى ونەر جانە قوعام قايراتكەرلەرى م. اۋەزوۆ، س. سادۋاقاسوۆ، و. بەكوۆ، د. ءادىلۇلى ت.ب. وتكىر كوزقاراستارى قازاق تەاترىنىڭ تەوريالىق جانە تاجىريبەلىك تۇرعىدان دامۋ جولىن ايقىنداۋعا زور ۇلەس قوستى» /1, 7/, – دەيدى. ال حالىقتىڭ ءداستۇرلى وي ساناسىمەن تەرەڭ بايلانىس نەگىزىندە ۇلتتىق تەاتر ونەرىنىڭ كوكجيەگىن كەڭەيتۋ، جاڭا سەرپىلىس ىزدەۋ جولىندا تەر توككەن رەجيسسەرلەر جۇمات شانين، شاكەن ايمانوۆ، اسقار توقپانوۆ، نۇرمۇقان ءجانتورين، ءازىربايجان مامبەتوۆ، رايىمبەك سەيىتمەتوۆ، جانات قاجيەۆ، ەسمۇقان وباەۆ، نۇرقانات جاقىپباي، اۋباكىر راقىموۆ جانە ت.ب.
كەز-كەلگەن مەكەمەنىڭ ينستيتۋتتسيونالدىق جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ، جەتىلدىرۋ كەرەك ەكەنى انىق. «الاتاۋ» ءداستۇرلى ونەر تەاترىنىڭ ديرەكتورى رينات ريفحاتۇلى زايتوۆ بۇل بويىنشا بىلاي دەيدى: «تەاتردىڭ ماقساتىن، جالپى باعىتىن ايقىنداۋ ءۇشىن ءبىز ەڭ ءبىرىنشى كەزەكتە ءداستۇرلى ءان ونەرىن، كۇي ونەرىن دارالاۋعا تىرىستىق. مىسالى، «كەز بولعان سوڭ كەر زامان» اتتى مۋزىكالىق قويىلىم-كونتسەرتتە قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءان ونەرىندەگى بەس مەكتەپ (ارقا، جەتىسۋ، باتىس، سىر، التاي-تارعىباتاي) قامتىلدى. ال «التىباقان» ويىن-ساۋىق ءان كەشىندە ءبىر ءداستۇرلى ءاندى، ياعني «سارىارقانى» ءۇش ءانشى ورىندادى. بۇعان دەيىن مۇنداي تاجىريبەنى تەك وپەرا ورىنداۋشىلارى، اتاپ ايتقاندا لۋچانو پاۆاروتتي، پلاسيدو دومينگو جانە ت.ب. تەنورلار قولداناتىن. ءبىزدىڭ ءداستۇرلى اندەرىمىز كەيبىر ەسترادا اندەرى سياقتى جولاي شىعارىلا سالعان اندەر ەمەس، اربىرەۋىنىڭ ارتىندا ءبىر-ءبىر تاريح تۇر. سول تاريحتى كورىنىس ارقىلى قىسقاشا بايانداپ، ءاننىڭ تابيعاتىن جەتكىزۋگە جۇمىس ىستەپ جاتىرمىز. قازىر دە، الداعى ۋاقىتتا دا نەگىزگى اكتسەنتتى ءداستۇرلى حالىق اندەرى، حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ شىعارمالارىنا بەرەمىز». ياعني اتالمىش تەاتر دا رەپەرتۋارلىق باعىتى بويىنشا ءداستۇرلى ونەرمەن سينتەزدەلگەن قويىلىمدارىمەن وزگەشە وزىندىك فورمانى باسشىلىققا الادى. وسىنداي ۇستانىممەن قولعا الىنعان قويىلىمداردىڭ ءبىرى – «ءان-مۇحيت» ءداستۇرلى مۋزىكالىق دراماسى. اۆتورى – اقىن، دراماتۋرگ يران-عايىپ، رەجيسسەرى – جۇلدىزبەك جۇمانباي.
قازاق ونەرىنىڭ «التىن عاسىرى» سانالاتىن XIX عاسىردا شىرقاۋ شىڭىنا جەتكەن، حالقىمىزدىڭ قاتەلەسپەس تالعامى قالىپتاستىرعان عاجايىپ ءداستۇرى – انشىلىك ونەر مەكتەپتەرىنىڭ ءبىرى – باتىس ءان مەكتەبى مۇحيت سال ەسىمىمەن بايلانىستى. مۇحيت باتىس وڭىرىندەگى اۋىزشا-كاسىبي انشىلىك مەكتەپتىڭ نەگىزىن قالاۋشى دارابوز ونەر يەسى. الەكساندر زاتاەۆيچتىڭ «قازاق حالقىنىڭ 1000 ءانى»، «قازاقتىڭ 500 ءان مەن كۇيى» كىتاپتارىندا مۇحيتتى «قازاقتىڭ بايانى» دەپ اتاعانى بەلگىلى. شاندوز ءان شەبەرى، اقىن، حالىق كومپوزيتورى، كۇيشى-دومبىراشى مۇحيت مەرالىۇلى ورىنبور، قوستاناي، جامانقالا، قازالى، ترويتسك، اقتوبە، ارال، اتىراۋدى ارالاپ، جارمەڭكەلەرگە قاتىسىپ، ابىرويى ارتىپ، ءانشى مۇحيت، سال مۇحيت اتاندى. مۇحيتتىڭ تەرەڭ پسيحولوگيالىق يىرىمگە قۇرىلعان، تىڭداۋشىلارىن ەستەتيكالىق-ەموتسيونالدىق كوڭىل-كۇيدە قالدىراتىن، ادامنىڭ ساي-سۇيەگىن سىرقىراتاتىن، بوياۋى وتە كۇشتى اندەرى، اتاپ ايتقاندا «اينامكوز»، «ۇلكەن ايداي»، «كiشi ايداي»، «زاۋرەش»، «پاڭكويلەك»، «دۇنيە»، «اق يiس»-تەرى – مۋزىكا مادەنيەتى تاريحىنىڭ كلاسسيكالىق ۇلگىلەرىنىڭ باعا جەتپەس قازىناسى. مۇحيت مەرالىۇلىنىڭ تۋىندىلارىن نوتاعا ءتۇسىرىپ، شىعارماشىلىعى تۋرالى العاش پىكىر ايتقان – مۋزىكا زەرتتەۋشىسى الەكساندر زاتاەۆيچ. ول ءوز جيناقتارىندا مۇحيتتىڭ ءانى دەپ 22 ۇلگىنى، مۇحيت ءانىنىڭ نۇسقاسى رەتىندە 3 ۇلگىنى بەردى. سال مۇحيت دەگەندە بوريس ەرزاكوۆيچ، عاريفوللا قۇرمانعاليەۆ، ءتامتى يبراگيموۆا، ناعيما ءابىلوۆالاردىڭ ەڭبەكتەرى دە ەسكە تۇسەدى.
قازاق مۋزىكاسى انتولوگياسىندا «XIX عاسىردىڭ باسىنداعى حالىقتىڭ قوعامي جانە رۋحاني ومىرىندە ءداستۇرلى مۋزىكا ونەرى ودان ءارى جالعاسىن تاۋىپ، جان-جاقتى دامۋ پروتسەستەرىنە ءتۇستى. بۇعان ىقپال بولعان قازاق دالاسىنداعى كۇردەلى ساياسي، الەۋمەتتىك جانە تاريحي وزگەرىستەر ەدى» /2, 9/, – دەلىنگەن. ۇكىلى ىبىراي، ءيمانجۇسىپ قۇتپانۇلى، تۇرماعامبەت ىزتىلەۋۇلى، قاپەز بايعابىلۇلى، سۇلۋباي، امانعاليلاردىڭ ساياسي قۋعىن-سۇرگىنگە ۇشىراعانىن بىلەمىز. ال مۇحيتتىڭ ءومىرى باسقاشا ءورىلدى. الايدا اينالاسىنداعىلاردىڭ قايعىسى مەن مۇڭىنا، شاتتىعى مەن قۋانىشىنا ورتاقتاسۋ، ءتىپتى بىرەۋدىڭ باسىنداعى باقىتسىزدىعىن ءوز باسىنىڭ باقىتسىزدىعىنداي كورىپ، قايعى جەۋى مۇحيت اندەرىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى.
رەجيسسەردىڭ مىندەتى – تۋىندىنىڭ جەكە (پسيحولوگيالىق), تاريحي (قوعامدىق-الەۋمەتتىك) جانە ماڭگىلىك (فيلوسوفيالىق) قاباتتارىن تانۋ، ءار اكتەردىڭ امپلۋاسىن ءدال انىقتاۋ، يدەيالىق-ەستەتيكالىق ماقسات-مۇددەلەرىن ءبىر ارنادا توعىستىرۋ، قويىلىمنىڭ ارحيتەكتونيكاسىن جاساۋ، تەمپو-ءريتمىن ايقىنداۋ، ميزانستسەناسىن دۇرىس قۇرۋ جانە ت.ب. «ءان-مۇحيت» ءداستۇرلى مۋزىكالىق دراماسىندا ناقتى رەجيسسەرلىك كونتسەپتسيا بايقالدى. ورىنداۋشىلاردىڭ ءىس-ارەكەتتەرى، تاپتاۋرىندىقتان ادا پلاستيكالىق فورماسى، دەكوراتسيا، مۋزىكا، جارىق ەففەكتىلەرى جانە ت.ب. كوركەمدىك تۇتاستىعىن ساقتاعان. ادەبي الەۋەتى جوعارى، رۋحاني تىنىمسىز يران-عايىپتىڭ «ءان-مۇحيت» درامالىق داستانىنىڭ اڭگىمەسى قىسىر، ءسوزى بوس ەمەس. الايدا نوۆاتورلىق تەندەنتسيالارعا ۇمتىلعان رەجيسسەردىڭ دە اۆتورلىق يدەيانى شاشاۋ شىعارماي شىعارمانى ورگە تارتقان «وتتى» شەشىمدەرى بار ەكەنىن ايتا كەتكەن ءجون.
«ادام ىزدەپ كەلەمىن» دەۋمەن باستالاتىن قويىلىم «ادام بولۋدىڭ» قۇپياسىن اشۋعا، جۇمباعىن شەشۋگە، گۋمانيستىك يدەيالاردىڭ ءمانىن ءتۇسىنىپ، وردالى وي تۇيۋگە دە جەتەلەيدى. مۇحيت ءومىر سۇرگەن XIX-XX عاسىرلاردى كوز الدىڭا اينا قاتەسىز اكەلەدى. سول زامانداعى ادىلەتسىزدىك، بۇگىنگى كۇننىڭ شىندىعىمەن استاسىپ جاتادى. مۋزىكالىق درامادا شىنايى «ادام كەيپىن» ىزدەپ جۇرگەن ءانشىنىڭ اندەرى تىڭداۋشىنى تولعاندىرا وتىرىپ، ويلاندىرادى.
رەجيسسەر ەكسپەريمەنتكە دە باتىل بارعان. سەبەبى مۇحيتتىڭ ءرولىن سومداعان نۇربولات يساەۆ – اكتەر ەمەس ءداستۇرلى ءانشى. اكتەردىڭ رولمەن تابيعي قابىسۋى، ىشكى-سىرتقى بولمىسىنا سايكەس كەلۋى كەرەك ەكەنىن ستانيسلاۆسكي جۇيەسىنەن دە بىلەمىز. نەگىزى، مۇحيت مەكتەبى ورىنداۋشىدان ۇلكەن شەبەرلىكتى، داۋىس كۇشىنىڭ زور ءارى دياپازونىنىڭ كەڭدىگىن، توكپە كۇيلەردە كەزدەسەتىن قاعىستارى بار دومبىرا سۇيەمەلىن تالاپ ەتەدى. نۇربولات – باتىس ءان مەكتەبىنىڭ وكىلى. وسى قىرىنا رەجيسسەر ءمان بەرگەن ىسپەتتى. جالپى العاندا، فاكتۋرا جاعىنان، سونداي-اق ساحنادا نانىمدى ويىن كورسەتۋدە نۇربولات ءرولدىڭ اۆتورىنا اينالا ءبىلدى دەگەن ويدامىن.
قاراقانشىقتىڭ جانۇشىرا، جاسىن اتىپ، جاي ويناتا قاسقىرلارعا ايبات شەگىپ، قايرات قىلۋ ساحناسىندا ەتنو-فولكلورلىق انسامبل مەن بي ۇيلەسىم تاۋىپ، قىزۋلى قۋاتىمەن تارتادى. ءانسامبلدىڭ سۇيەمەلدەۋىمەن فانتاسماگوريالىق بي قوعالىستارى، ۇرەيلى ۇندەر، كەشەندى قاباتتاسقان وبرازدار ارپالىستىڭ كۇردەلى يىرىمدەرىن ءدوپ باسقانداي. بۇل جەردە رەجيسسەر انسامبل مەن ءبيدىڭ كۇشىن دارالاپ كورسەتكىسى كەلگەنگە ۇقسايدى. ەنەرگيا، پلاستيكا جاعىنان بيشىلەردىڭ ولشەم-مولشەرى ءدال. جارىق تا ارەكەتتىڭ كورىگىن قىزدىرىپ، ناقتىلاي، قامشىلاي تۇسكەن.
حور قويىلىمنىڭ بويىنا قان جۇگىرتكەن. ەستىگەن ادامدى ەلەڭ ەتكىزەر تۇسى حوردا بيشىلەر دە بار. حورمەيستەر ماناربەك جالىمبەتوۆتىڭ پارتيا ىشىندەگى جەكە سترويدى بۇزعىزباۋ، سان الۋان شتريحتاردى قولدانۋ، ۋنيسوندىق دىبىستالۋ بويىنشا ەڭبەگى زور.
قويىلىمدا ەرىنبەگەن − ەتىكشى، ۇيالماعان − ءانشى، بۇگىندە. شەتىنەن!، ءۇيدى، كۇيدى، تورەنىڭ ءانىن ساتامىن دەيتىن جەرلەرى، «قوعامى، تۇبىنە جەتكەن دە!»، – دەپ تۇيىندەلەتىنى، سوقىر مولدانىڭ ءياسيندى باسىن باستاپ، ورتاسىن تاستاپ، اياعىن ەجىكتەپ، وتىرىك وقۋى، دىنىمىزگە، دىلىمىزگە، تىلىمىزگە اباي بولايىق دەگەن سوزدەردىڭ ايتىلۋى، اقتار مەن قىزىلداردىڭ قازاق حالقىنىڭ باسىنا قارا بۇلت توندىرگەنى اركىمگە وي سالادى. دەكوراتسيا دا كوركەمدىك مازمۇنىن اشا تۇسكەن.
تۇتاستاي العاندا، «ءان-مۇحيت» ءداستۇرلى مۋزىكالىق دراماسىنداعى كوپشىلىك كورىنىستەر، ارتيستەر بەينەلەردى شىعارۋدا وزىندىك ينتوناتسيالارىن تاپقان. جوعارعى مىندەت پەن وزەكتى ارەكەتكە بارىنشا ءمان بەرىلگەن.
«ساقارا جۇرتى سيقىر ءسوز بەن مارجان جىردى، اسەم ءان مەن ءتاتتى كۇيدى ونەردىڭ تورەسى ساناعان» /3, 36/, – دەيدى ەرلان تولەۋتاي. ءتول ونەرىمىزدى تورگە شىعارۋ– پارىزىمىز. ويدى وياتىپ، قيالدى قاناتتاندىراتىن قويىلىمدار كوپ بولعاي!
قۋانىش جۇمابەكۇلى
PhD دوكتورى، «الاتاۋ» ءداستۇرلى ونەر تەاترى ادەبيەت ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى
پايدالانىلعان ادەبيەتتەر
1. امانگەلدى مۇقان. تەاتر تۋرالى تولعامدار. زەرتتەۋلەر مەن ماقالالار – الماتى: 2015. – 357 ب.
2. قازاق مۋزىكاسى. انتولوگيا. كاسىبي حالىق كومپوزيتورلارىنىڭ شىعارماشىلىعى. 5-توم. – الماتى: «قازاقپارات» 2016. – 475 ب.
3. ەرلان تولەۋتاي. ۇكىلى ىبىراي – الماتى: «قازاق كىتابى» 2020. – 267 ب.
