تەحنيكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور سايات ىبىراي 2010 جىلى «سوپىلار ءىسى» بويىنشا 12 جىلعا باس بوستاندىعىنان ايرىلعان بولاتىن. مىنە، سوڭعى 8 جىل بويى زيالى قاۋىم وكىلدەرى مەن قوعام سايات مۇراتۇلىن بوستاندىققا شىعارۋ تۋرالى بيلىككە تالاپ قويۋمەن كەلە جاتىر. وسى تالاپ-تىلەكتىڭ اسەرى بولسا كەرەك، كۇنى كەشە پروفەسسور مەرىزىمىنەن بۇرىن بوستاندىققا شىقتى. ماتريتسا.kz سايات ىبىرايدىڭ ادۆوكاتى ابزال قۇسپانمەن حابارلاسىپ، از-كەم سۇحباتتاسقان ەدى.
– «سوپىلار ءىسى» بويىنشا ايىپتالعان سايات ىبىرايدىڭ بوستاندىققا شىققانى قۇتتى بولسىن. پروفەسسوردىڭ بوستاندىققا شىعۋىنا قۇقىق قورعاۋشى رەتىندە ءسىزدىڭ ەڭبەگىڭىز كوپ ءسىڭدى دەپ ويلايمىز...
– راحمەت. قاتتى قۋانىپ جاتىرمىز.
– كۇنى كەشە عانا ءبىر توپ زيالى قاۋىم وكىلدەرى سايات ىبىرايدى تۇرمەدەن بوساتۋ تۋرالى پرەزيدەنتكە حات جازىپ ەدى. اعامىزدىڭ ازاتتىققا شىعۋىنا وسى حات اسەر ەتتى مە؟
– سايات ىبىرايدىڭ بوستاندىققا شىعۋىنا زيالى قاۋىم وكىلدەرىنىڭ اشىق حاتتارىنان باستاپ، ءاربىر ازاماتتىڭ تىلەكشى بولعانى اسەر ەتتى دەپ ويلايمىن. سونداي-اق، قاتاڭ رەجيمدەگى تۇزەۋ كولونياسىندا وتىرعاندا اعامىز ءوزىن ءتارتىپتى ۇستاپ، قوعامعا پايدالى جۇمىستارمەن اينالىستى.
جالپى ادامدى ەڭبەكپەن تۇزەۋ كەرەك دەگەن بۇرىننان كەلە جاتقان قاعيدا بار. وسىعان سايكەس، اعامىز تۇزەۋ مەكەمەسىندە ەكى مونوگرافيا جازىپ، روبوت قۇراستىردى. ءبىر عانا اسقار جۇمادىلداەۆ اعامىزدىڭ ءوزى ءبىر ەمەس، بىرنەشە رەت سايات ىبىرايدى بوستاندىققا شىعارۋ تۋرالى باتىل پىكىر ءبىلدىردى.
وسىنداي قوعام وكىلدەرىنىڭ تالاپ-تىلەگى قىلمىستىق اتقارۋ جۇيەسى مەن ۇقك باسشىلارىن ويلاندىرسا كەرەك. ايتپەسە، وسى جىلدىڭ 15 اقپان كۇنى سەمەي قالالىق سوتى ءبىزدىڭ ءوتىنىشىمىزدى ورىنداۋدان باس تارتقان ەدى. ال بۇگىن شىعىس قازاقستان وبلىستىق سوتىنىڭ اپەللياتسيالىق القاسى سايات ىبىرايدى بوستاندىققا شىعارۋ تۋرالى شەشىم شىعاردى. قۇداي قالاسا، اعامىز بۇگىن بوستاندىققا شىعادى.
– سايات ىبىرايدى زيالى قاۋىم وكىلدەرىنەن باستاپ، قاراپايىم ازاماتتارعا دەيىن كىنالى ەمەس دەپ ەسەپتەيدى. دەمەك، الداعى ۋاقىتتا اتالعان ازاماتتى اقتاۋ جۇمىستارىن جۇرگىزەسىزدەر مە؟
– مەن ءۇشىن قازىرگى تاڭدا سايات ىبىرايدىڭ امان-ەسەن بوستاندىققا شىعىپ، وتباسىمەن قاۋىشقانى ماڭىزدى. ال ەندى اقتالۋ ماسەلەسىن ءسال دەمالىپ العاننان كەيىن ءوزى ايتادى عوي دەپ ەسەپتەيمىن. جالپى ول كىسىنىڭ جوسپارىندا سوتتاسىپ، داۋلاسۋ دەگەن مۇلدە جوق.
ماسەلەن بۇۇ ادام قۇقىقتارى جونىندەگى كوميتەتكە ارىزدانۋ ءۇشىن ەكى اپتا بويى ونىڭ جاي-جاپسارىن وقىدىم. الايدا اعا «ابزال، حالىقارالىق ۇيىمدارعا ارىزدانساق، قازاق ەلىنىڭ يميدجىنە كەرى اسەر ەتەدى» دەپ مەنى توقتاتتى.
سونداي-اق، سايات مۇراتۇلى الەمدىك دەڭگەيدەگى عالىم بولعاندىقتان حالىقارالىق ماتەماتيكتەر ۇيىمىمەن بايلانىس ورناتتىق. اتالعان ۇيىم عالىمدى قولداپ، حات جازامىز دەگەندە، وعان دا قارسى بولدى. نەگىزى، مەنىڭ سايات ىبىرايدىڭ ىسىمەن اينالىسىپ جۇرگەنىمە 8 جىل بولدى.
سوندا ءبىر بايقاعانىم - اعامىز قازاقستاندا روبوتوتەحنيكا ينستيتۋتىن قۇرىپ، جۇمىس جۇرگىزگىسى كەلەدى. سوندىقتان دا عالىم اقتالىپ ۋاقىت وتكىزگەنشە، ەلىمىزدەگى عىلىمدى دامىتۋعا نيەتتى بولىپ وتىر. ەگەر ول اقتالاتىن بولسا، حالىقارالىق ەمەس، ەلىمىزدىڭ سوتىنا ارىز-تالاپ ءتۇسىرۋى مۇمكىن. ويتكەنى ول تۇزەۋ مەكەمەسىندە وتىرعاندا شەتەلدىك ۇيىمدارعا شاعىمدانۋدان باس تارتقان ەدى.
– باتىس مەملەكەتتەرىنىڭ ىقپالىمەن ەلىمىزگە كەلگەن كەز-كەلگەن ءدىني اعىم وكىلىنە شارتتى جازا تاعايىندالىپ، بوستاندىققا شىعادى. ال «سوپىلار ءىسى» بويىنشا ايىپتالعان توپ نەگە ۇزاق ۋاقىت تۇرمەدە وتىردى؟
– وتە دۇرىس ماسەلەنى كوتەرىپ وتىرسىڭ. ماسەلەن، شەت ەلدەن كەلگەن ءدىني اعىمنىڭ ارتىندا تەگەۋرىندى سۇراۋشىسى تۇر. ايتالىق، يەگوۆا وكىلدەرىنىڭ ارتىندا ءۇندىستان، تاعى ءبىر ءدىني سەكتانىڭ ارتىندا ۇلىبريتانيا سىندى ىقپالدى مەملەكەتتەر بار. سونداي-اق، ەلىمىزدەگى ۋاھابيلەردىڭ ارتىندا ساۋد ارابياسى سياقتى قارجىلىق مۇمكىندىگى زور جوقتاۋشىسى بار.
ال سوپىلىق ءىلىمنىڭ قازاقتان باسقا سۇراۋشىسى جوق. ونىڭ ۇستىنە، تاريحقا كوز جۇگىرتەتىن بولساڭىز، سوپىلىق ءىلىمدى تاراتۋشىلار ءومىر بويى زارداپ شەگىپ كەلە جاتقانىن بايقايسىز. ويتكەنى، سوپىلار ۋاھابيلەر سياقتى قارا كۇشكە جۇگىنىپ، قۇيتىرقىلىققا بارمايدى.
– سايات ىبىرايدان بولەك «سوپىلار ءىسى» بويىنشا يسماتۋللا ماقسۇمنىڭ ۇزاق مەرىزىمگە سوتتالعانى بەلىگىلى. بولاشاقتا اتالعان ازاماتتى بوستاندىققا شىعارۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلە مە؟
– مەن 8 جىل بويى سايات ىبىرايدىڭ قۇقىق قورعاۋشىسى بولىپ ەڭبەكتەندىم. ال يسماتۋللا ماقسۇمنىڭ ادۆوكاتتارى نە ىستەپ جاتقانىنان حابارىم از. كەزىندە بۇل ازاماتقا قاتىستى abai.kz, masa.kz سياقتى سايتتاردا ماقالا جازىلعاندا، ءوز ويىمدى ءبىلدىرىپ ءجۇردىم.
الايدا ول كىسىنىڭ ادۆوكاتى «يسماتۋللا ماقسۇمنىڭ ءىسىن بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارىنا شىعارماۋلارىڭىزدى سۇرايمىن. ىسكە قاتىسى جوق ازاماتتار سۇحبات بەرمەڭىزدەر» دەگەن بولاتىن. وسىدان باستاپ يسماتۋللا ماقسۇمنىڭ ىسىنە قاتىستى قانداي دا ءبىر پىكىر بىلدىرۋدەن تىيىلدىم. سوندىقتان دا اتالعان ىسكە بايلانىستى ناقتى جاۋاپ بەرە المايمىن.
– جاڭاوزەن كوتەرىلىسىنە قاتىستى ىستەن باستاپ، ءار ءتۇرلى داۋلاردىڭ باسى-قاسىندا ءوزىڭىز ءجۇرسىز. ۇلتتىق ماسەلەلەرمەن اينالىسپاي-اق، تىپ-تىنىش جۇرە بەرمەيسىز بە؟
– قوعام قازىر قازاق جانە ورىس ءتىلدى ورتا بولىپ، ەكىگە ءبولىنىپ العان. قازىرگى تاڭدا ورىس ءتىلدى باق اقپارات كەڭىستىگىندە ۇلكەن سالماققا يە بولىپ وتىر. ولار نە جازسا دا، بيلىك اياعىنان تىك تۇرىپ، جاۋاپ بەرىپ اقتالىپ جاتادى. ال قازاق تىلىندە جازىلعان ماسەلەگە بيلىك ءمان بەرىپ، نازار اۋدارعان ەمەس.
بىراق سوڭعى كەزدەرى ناقتى كۇش قازاق اۋديتورياسىنا اۋىپ بارا جاتقانى بەلگىلى بولا باستادى. مىسالى، جەر داۋىندا قازاق قوعامى ءدۇر سىلكىنىپ، بيلىكتىڭ اياعىن اڭداپ باسۋىنا اسەر ەتتى. سونداي-اق، ratel.kz سايتىنا قاتىستى جاعدايعا بايلانىستى ورىس ءتىلدى باق شۋلاپ ەدى، وعان ءبىزدىڭ قازاق باق قوسىلىپ كەتتى.
الايدا، وندا بولىپ جاتقان وقيعالار ءۇشىن قازاق ءبارى بىردەي الاڭعا شىقپايدى. سەبەبى اتالعان سايتتار ۇلتتىق ماسەلەنى كوتەرىپ، قازاقتىڭ ماسەلەسىنە باس اۋىرتقان ەمەس. جالپى مەن حالىقتىڭ الاڭعا شىعىپ قانا ەمەس، سونىمەن قاتار زاڭ بويىنشا ءوز قۇقىقتارىن ساۋاتتى قورعاعانىن قالار ەدىم.
ۇزىن ءسوزدىڭ قىسقاسى، مەن ۇلتتىق ماسەلەگە بيلىكتىڭ نازار اۋدارىپ، جۇمىس جۇرگىزگەنىنە ىقپال ەتكىم كەلەدى. جاقسى كورەيىك، جەك كورەيىك، قالاي بولعاندا بۇل بيلىك – قازاقتىڭ بيلىگى. سوندىقتان دا ەكىجاقتى ىمىرالاسىپ جۇمىس جۇرگىزگەن الدەقايدا ءتيىمدى.
– سايات ىبىرايدىڭ بوستاندىققا شىعۋى بيلىكتىڭ جۇمسارىپ، قازاققا بەت بۇرۋى دەپ ەسەپتەيسىز بە؟ سونداي-اق سايات ىبىرايدىڭ بوستاندىققا شىعۋى سالافيزم يدەلوگياسىن تەجەۋشى كۇش بولا الا ما؟
– مەنىڭ ويىمشا، بيلىكتىڭ ۇستانىمى جۇمسارىپ، قازاققا بەت بۇرا باستادى. ويتكەنى، سوڭعى كەزدەرى قازاق ءتىلدى ورتانىڭ ءۇنى، بەينەلى تۇردە ايتساق، قاتتىراق شىعا باستادى. ەگەر الداعى ۋاقىتتا قازاق ءتىلدى ازاماتتارعا بيلىك قىسىم كورسەتە بەرەتىن بولسا، ونىڭ ارتى ۇلكەن ماسەلەلەرگە الىپ كەلەدى.
مۇنى بيلىك قازىرگى كەزدە تۇسىنە باستادى دەپ ويلايمىن. ال سايات ىبىرايعا كەلەتىن بولساق، ول «ەگەر ءدىني ماسەلەدە قوعامعا كەرەك بولماساق، وندا ءبىز جۇمىسىمىزدى توقتاتىپ، عىلىمعا كەتەيىك» دەپ وتىر. ناقتىراق ايتسام، ول ەلىمىزدەگى روبوتەحنيكانى دامىتىپ، جۇمىس جۇرگىزۋگە مۇددەلى.
مەنىڭ ويىمشا، بۇل جۇمىستار قازاققا از قىزمەت ەمەس. ال ەندى ءدىني ماسەلەگە مەملەكەت تىكەلەي ءوزى ارالاسپاسا، بۇل كىسى ەندى ارالاسپايدى. ەگەر مەملەكەتتىڭ ءوزى شاقىرىپ، يدەلوگيا ماسەلەسىندە اقىل-كەڭەس سۇراماسا ەندى ول ءدىن ماسەلەسىنە كىرىسپەيدى.
– جاڭا ءسىز سايات ىبىرايدىڭ حالىقارالىق ۇيىمدارعا شاعىمدانباعانىن ايتتىڭىز عوي. جالپى، بۇدان باسقا اعامىزدىڭ قانداي قاسيەتتەرىن ەرەكشە اتاپ ايتار ەدىڭىز؟
– تۇرمەدە وتىرىپ ەكى بىردەي ءىرى عىلىمي مونوگرافيا جازدى. سونداي-اق، وندىرىسكە قاجەتتى ەكى روبوتتى قۇراستىرىپ شىعاردى. مىسالى، بۇعان دەيىن قۇراستىرىلعان روبوتتار دوڭگەلەك ارقىلى قۇراستىرىلعاندىقتان كەيبىر جەردەن وتە المايتىن.
ال اعامىز قۇراستىرعان روبات ادام سياقتى ءجۇرىپ، كەز-كەلگەن كەدەرگىدەن وتە الادى. بۇدان بولەك، سايات مۇراتۇلىنىڭ تۇرمەدە وتىرسا دا ەرىك-جىگەرىنىڭ مىقتى بولعانى تاڭعالدىرادى. سايات اعامەن جولىعۋعا بارعاندا تۇرمەدەگى قىزمەتكەرلەر باسىڭنان باقايشىعىڭا دەيىن مۇقيات تەكسەرەدى.
تىمىسكى تەكسەرۋدەن شارشاپ اعانىڭ الدىنا اشۋلانىپ باراتىن كەزدەرىم بولادى. الايدا، پروفەسسوردىڭ الدىنا اشۋلانىپ بارىپ، ۇلكەن كۇش-جىگەر الىپ شىعامىن. توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى، بوستاندىقتا جۇرگەن مىنا بىزدەرمەن سالىستىرعاندا 8 جىل تۇرمەدە وتىرعان سايات اعانىڭ رۋحى مىقتى.
سۇحباتتاسقان حامزات راحىمبەكۇلى،
http://www.matritca.kz
