قازاق ەلىنىڭ رۋحاني-مادەني ءومىرىندە ەرەكشە ۋاقيعا – ۇلتىمىزدىڭ ۇلى ءانشىسى، ايگىلى ونەرپاز امىرە قاشاۋباەۆتىڭ تۋعانىنا 130 جىل تولۋىنا وراي تۇسىرىلگەن كوركەم فيلم كورەرمەنگە جول تارتتى. ەلوردا مەن الماتى كينوتەاترلارىندا قازاقتىڭ ءبىرتۋار ءانشىسى تۋرالى «امىرە» ءفيلمىنىڭ تۇساۋى كەسىلىپ، جالپىۇلتتىق پروكاتقا شىقتى. حح عاسىر باسىندا قازاق ءانشىسىنىڭ داۋىسى ەۋروپا تورىندە شارىقتاسا، ءبىر عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتكەندە امىرە بەينەسى كينو تىلىمەن كورەرمەندى جاۋلاماق، امىرە سالعان اندەردىڭ اسەرىمەن حالىق قايتا قاۋىشپاق.
مۋزىكالىق تىلدە جوعارى تەنور دەپ اتالاتىن امىرە داۋىسى – تابيعاتتىڭ قازاق حالقىنا تارتۋ ەتكەن سيرەك سىيى. بۇل داۋىس سەزىمىندە ساۋلەسى، كوكىرەگىندە كوزى بار ادامدى بەيتاراپ قالدىرا المايدى. امىرە داۋسىنىڭ ءمىنسىز سۇلۋلىعى عاسىرلاردا عانا قايتالانار ەرەكشە قۇبىلىس. قاي ءاندى ورىنداسا دا سازى مەن سىرىن جۇرەكپەن جەتكىزەتىن امىرە قاشاۋباەۆ ءبىرتۋار دارىن يەسى، سەگىز قىرلى ءبىر سىرلى ونەرپاز بولعان. اسقان انشىلىگىمەن قوسا ۆيرتۋوز دومبىراشى ءارى شەبەر اكتەر رەتىندە تانىلعان ول عاجايىپ ادامي تۇلعاسىمەن دە حالىق قۇرمەتىنە بولەندى.
1925 جىلى پاريجدە وتكەن ەكسپو كورمەسىندە «اعاش اياق»، «قاناپيا»، «ءۇش دوس»، «جالعىز ارشا»، «قوس بالاپان» جانە باسقا اندەردى ورىنداپ، 2-ءشى بايگەمەن قوسا كۇمىس مەدال جەڭىپ العان ءانشى ءوز تالانتىمەن الەمدىك ونەر جۇلدىزدارىن تامساندىردى. سول كەزدە «پاريج اپتالىعى» گازەتى مەن «لە ميۋزيكال» جۋرنالى ونىڭ سيرەك كەزدەسەتىن تالانت ەكەنىن جازسا، سوربوننا ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى پەرنو فونوگرافقا امىرەنىڭ ورىنداۋىندا بىرنەشە ءان جازىپ العان. امىرە قاشاۋباەۆ 1927 جىلى ءساۋىر ايىندا ارنايى شاقىرتۋمەن ماسكەۋ كونسەرۆاتورياسىنىڭ زالىندا قازاق اندەرىن تامىلجىتا شىرقادى. سول جىلى گەرمانيانىڭ ماينداعى فرانكفۋرت قالاسىندا وتكەن حالىقارالىق مۋزىكالىق كورمەدە كونتسەرتكە قاتىسىپ، قازاقتىڭ حالىق اندەرىن الەمگە پاش ەتتى. ونىڭ ورىنداۋىنداعى اندەر دۇنيەجۇزى مادەنيەتىنىڭ ءىرى وكىلدەرى رومەن روللان، انري باربيۋس تاراپىنان جوعارى باعا العان. «امىرەنىڭ ءانى «تەمپەرامەنتتىڭ» شەڭبەرىنە سىيماي، ءبىز قۇتىلۋعا اسىعاتىن وكتەمدىكتەن ۇستەم بارىپ، ءوزىنىڭ بيىك دەڭگەيىنە جايعاسادى. ءتورت توندىق جۇيەگە نەگىزدەلەتىن نوتالىق جازۋىمىز بۇل قۇبىلىستى ءادىل، رياسىز بەينەلەي المايدى» دەپ تاڭعالا جازدى «پاريج اپتالىعىندا» اتاقتى فرانتسۋز كومپوزيتورى پول لە فلەم. وسىلايشا الەم جۇرتشىلىعى امىرەنىڭ ونەرى ارقىلى قازاق حالقىن تانىدى.
قازاقتىڭ ۇلى ءانشىسى ءا.قاشاۋباەۆ تۋرالى «امىرە» ءفيلمىن مادەنيەت جانە سپورت مينيسترلىگىنىڭ تاپسىرىسىمەن ش.ايمانوۆ اتىنداعى «قازاقفيلم» كينوستۋدياسى ءا.وتەمۇراتوۆتىڭ «Dar Play» كومپانياسىمەن بىرلەسىپ تۇسىرگەن.
فيلم ەۋروپا جۇرتشىلىعىنا قازاقتىڭ قارا دومبىراسى مەن ءداستۇرلى ءان ورىنداۋ ونەرىن تانىستىرعان ءبىرتۋار ءانشىنىڭ قىسقا دا جارقىن عۇمىرىن باياندايدى. كينوتۋىندىدا امىرەنىڭ 1925 جىلى پاريجدە وتكەن «ەكسپو» كورمەسىندەگى قايتالانباس ونەرى، مۇستافا شوقايمەن كەزدەسۋى جانە تانىمال امەريكالىق كومپوزيتور جورج گەرشۆينمەن دوستىعى كورىنىس تاپقان.
قر مادەنيەت جانە سپورت ءمينيسترى ارىستانبەك مۇحامەديۇلى ءفيلمنىڭ تۇساۋكەسەرىندە تاريحي تۇلعا جايىندا تۇسىرىلگەن «امىرە» سەكىلدى فيلمدەر شەتەلدىك كورەرمەننىڭ ەلىمىزگە دەگەن قىزىعۋشىلىعىن ارتتىراتىنىن اتاپ كورسەتتى. «ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆتىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى باعدارلامالىق ماقالاسىندا رۋحاني جاڭعىرۋدىڭ باستى شارتى – مادەنيەتىمىز بەن ۇلتتىق كودىمىزدى ساقتاپ قالۋ. ونسىز رۋحاني جاڭعىرۋ قۇر جاڭعىرىق بولىپ قالادى» دەپ باسا ايتتى. ەلىمىز جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتتا مادەنيەتكە كوپ كوڭىل بولىنەدى. وسكەلەڭ ۇرپاقتى تاربيەلەۋ، ۇلتتىق مادەني مۇرانى ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا كينووندىرىسكە يدەولوگيالىق ءمان بەرىلگەن. وسى ورايدا ەلىمىزدىڭ دارا ءانشىسى امىرە قاشاۋباەۆ تۋرالى تۇسىرىلگەن كوركەم فيلم كورەرمەن نازارىنا ۇسىنىلىپ وتىر. ەۋروپادا ءبىرىنشى بولىپ قازاق ءانىن اۋەلەتكەن امىرەنىڭ تۇلعاسى قازاق ونەرى مەن جالپى قازاق ءۇشىن اسا ماڭىزدى» دەدى مينيستر ءباسپاسوز ءماسليحاتىندا.
ءفيلمنىڭ قويۋشى رەجيسسەرى دجەففري ۆەسپانىڭ ايتۋىنشا، قازاقستاندا فيلم ءتۇسىرۋ تۋرالى وي ءۇش ۇيىقتاسا تۇسىنە كىرمەگەن. «ەڭ العاش وسى كارتينانى ءتۇسىرۋ تۋرالى ۇسىنىس تۇسكەندە ماعان قانداي جاۋاپكەرشىلىك ارتىلىپ وتىرعانىن ءتۇسىندىم. بۇل مەن ءۇشىن زور قۇرمەت بولدى. تۇسىرىلىمگە كىرىسپەي تۇرىپ، قازاقستانعا ۇشىپ كەلدىم. جۇمىس توبىمەن تانىسىپ، امىرەنىڭ بەيىتىنە بارىپ قۇران وقىتتىق. ءانشى تۋرالى بىرنەشە كىتاپ جازعان جارقىن شاكارىمنىڭ ەڭبەكتەرىنىڭ ارقاسىندا امىرەنىڭ ءومىر تاريحىمەن تانىستىق» دەدى رەجيسسەر. ءفيلمدى تاماشالاۋ بارىسىندا شەتەلدىك رەجيسسەردىڭ قيىن مىندەت ۇدەسىنەن شىققانىنا كۋا بولدىق.
ءفيلمدى تۇسىرۋدە بەلگىلى ونەرتانۋشى، كۇيشى، رۋحانياتىمىزدىڭ جوقشىسى جارقىن شاكارىمنىڭ ەڭبەگى زور. 40 جىلدان بەرى امىرەنىڭ ءومىرى مەن شىعارماشىلىعىن زەرتتەپ، التى كىتاپ جازعان، امىرەنىڭ فونوگرافقا جازىلعان داۋسىن تاپقان ول ءانشى تۋرالى فيلمگە باس كەڭەسشى رەتىندە قاتىستى. «ەل بولسا ەر تۋعىزباي تۇرا المايدى» دەگەن، امىرەنىڭ ءبىر ءوزى بۇكىل ەلدى الەمگە تانىتتى. ەكسپو-عا دۇنيەنىڭ ءار تۇكپىرىنەن كەلگەن الەم حالىقتارىنىڭ وكىلدەرى قازاق ءانشىسىنىڭ داۋىسىنا تاڭعالدى. سوندىقتان امىرە تۋرالى ايتۋ، بۇگىنگى ۇرپاققا جەتكىزۋ – ءبىزدىڭ پارىزىمىز» دەدى ج.شاكارىم ءفيلمنىڭ تۇساۋكەسەرىندە.
كارتينانىڭ باس پروديۋسەرى، ينۆەستور ءاليدار وتەمۇراتوۆ ەكى جىلدان استام ۋاقىت بويى جۇرگىزىلگەن جوبانىڭ كۇردەلى بولعانىن ايتا كەلە: «ەۋروپا قوشەمەت كورسەتىپ، قول شاپالاقتاعان تۇڭعىش قازاق ءانشىسى تۋرالى كوپشىلىك ءبىلۋى كەرەك. ءبىز زامانداستارىمىزعا امىرە قاشاۋباەۆتىڭ قيىن ءومىر جولىن جانە داۋىسىن ەستۋگە مۇمكىندىك بەرگىمىز كەلدى. امىرەنى جاقىن تانىپ، ۇلتتىق ءداستۇرلى ونەرمەن ەتەنە تانىسقان وتانداستارىمىزدىڭ بويىندا ماقتانىش سەزىمى ويانادى دەپ سەنەمىن. ءبىزدىڭ مۋزىكا مادەنيەتىمىزدى قالىپتاستىرعان وسىنداي ەسىمدەر تاريحتا قالۋعا ءتيىستى» دەدى.
فيلمدە امىرەنىڭ ءرولىن بەلگىلى اكتەر سانجار ماديەۆ سومدادى. ول تورتكۇل دۇنيەنى قازاق ونەرىمەن تانىستىرعان ۇلى تۇلعانىڭ ءرولىن ويناۋ وڭايعا سوقپاعانىن ايتتى: «امىرە» ءفيلمى مەنىڭ بۇگىنگە دەيىنگى جوبالارىمنىڭ ىشىندەگى ەڭ اۋىرى بولدى دەپ ايتا الامىن. جارقىن شاكارىم، ساتىبالدى نارىمبەتوۆتىڭ ارقاسىندا ءبىز امىرەنىڭ وبرازىن بارىنشا شىنايى كورسەتۋگە تىرىستىق. تاريحي دەرەككوزدەرگە سۇيەنسەك، امىرە وتە ۇياڭ، سەزىمتال كىسى بولعان. بارلىعىن جۇرەگىنە تىم جاقىن قابىلداعان. فيلمدە مەن وسىنداي ادامدى كورسەتۋگە تىرىستىم» دەدى س.ماديەۆ. ءتۇسىرىلىم الدىندا امىرەنىڭ ءرولىن سومداۋ ءۇشىن سانجار ماديەۆ 3-4 اي دايىندالىپتى. جاس اكتەر ءان ايتۋمەن قاتار دومبىرا تارتۋدى ۇيرەنگەن. بۇگىنگى كۇنى سانجار گولليۆۋد دەڭگەيىندەگى كينولارعا ءتۇسىپ جۇرگەن تالانتتى اكتەرىمىز.
«امىرە» – قازاق كينەماتوگرافياسىنداعى اسا اۋقىمدى تۋىندىنىڭ ءبىرى. كارتينانى ءتۇسىرۋ كەزىندە 400-دەن اسا شەتەلدىك ماماندار جۇمىس ءىستەگەن. كارتينا لاتۆيا، لوس-اندجەلەس قالالارىندا ءتۇسىرىلىپ، سوڭعى كادرلارى الماتى وبلىسى ۇشقوڭىر اۋىلىنىڭ ماڭىندا جۇرگىزىلگەن.
كينوتۋىندىدا امىرەنىڭ پاريجدە مۇستافا شوقايمەن تانىستىعى، سودان كەيىنگى ءانشىنىڭ تارتقان ازابى دا سۋرەتتەلگەن. بەلگىلى ساياسي قايراتكەردىڭ ءرولىن ەركەبۇلان دايىروۆ سومدادى. تۋىندىدا ءا.قاشاۋباەۆتىڭ رەپەرتۋارىنداعى «بالقاديشا»، «ءۇش دوس»، «دۋداراي»، «بەس قاراگەر» اندەرىن سەرجان مۇسايىن، كۇيلەر مەن يمپروۆيزاتسيالاردى نۇرجان تاجىكەنوۆ ورىنداعان. سونىمەن قاتار فيلمدە ەببي كورنيش، بەن ولدريدج سەكىلدى شەتەل ارتيستەرى دە وينادى.
«امىرە» ءفيلمىنىڭ كينوتۋىندى رەتىندە ساپاسى جوعارى ەكەنىن ايتا كەتكىمىز كەلەدى. ۇلتتىق بوياۋى قانىق، زاماناۋي تالاپتارعا ساي تۇسىرىلگەن ءفيلمنىڭ قۇرىلىمى مەن وقيعا جەلىسى امەريكالىق رەجيسسەر مەن ستسەناريستىڭ كاسىبي شەبەرلىكتەرىنىڭ ارقاسىندا ءساتتى شەشىمىن تاپقان. ەۋروپانىڭ تالعامپاز جۇرتشىلىعىن قازاق ءانىنىڭ قۇدىرەتىنە ۇيىتقان امىرە جايلى فيلمدە ۇلتىمىزدىڭ مادەنيەتى، مۋزىكاسى، مىنەزى جاقسى كورىنگەن.
بۇگىنگى قازاقتىڭ ءداستۇرلى ءان ورىنداۋشىلىق ونەرى امىرە قاشاۋباەۆتان باستاۋ الادى. كلاسسيكاعا اينالعان ءىنجۋ-مارجان اندەرىمىز امىرە ايتقان ۇلگى ونەگەمەن ورنىعىپ، كەيىنگى انشىلەردىڭ رەپەرتۋارلارىندا نىق بەكىدى.ۇلى ءانشىنىڭ سوڭىنان جۇسىپبەك ەلەبەكوۆ، ماناربەك ەرجانوۆ شىقسا، ولاردان مادەنيەت ەشەكەەۆ، قايرات بايبوسىنوۆ جانە جانىبەك كارمەنوۆ سەكىلدى جەزتاڭداي انشىلەر ءدارىس الىپ، شاكىرتتەر لەگى جالعاسىن تاپتى. ءبىر عاسىرعا جۋىق ۋاقىتتان سوڭ پاريج تورىندە ءان شىرقاپ، الەم جۇرتىن تامساندىرعان جاس ءانشىمىز ديماش قۇدايبەرگەن فەنومەنى دە قازاق ەلىندە امىرە ونەرىن جالعاستىراتىن لايىقتى ءىزباسارلاردىڭ بار ەكەنىنىڭ، بولا بەرەتىنىنىڭ ايعاعى.
ءان-امىرە ساپارى ەشقاشان ءۇزىلمەيدى.
دينا يمانباەۆا
انا ءتىلى قازگازەتا
