مەملەكەتتىك باسقارۋدى قايتا قۇرۋ قاجەت. ول جەرگىلىكتى ءوزىن-ءوزى باسقارۋدى ايتارلىقتاي كۇشەيتۋدى كوزدەيتىن ساياسي رەفورمانىڭ ءبىر بولىگى بولادى.
قر پرەزيدەنتى ق.توقاەۆ.
قازاقستان جاعدايىندا بۇگىنگى اكىمشىلىك ءبولىنىس دەموگرافيالىق سانى جاعىنان سەلدىر، اۋماق جاعىنان ەناپات تەرريتوريانى بىرىكتىرەتىن مەملەكەت ەسەبىندە مۇلدەم ەبەدەيسىز جانە باسقارۋعا كەلمەيدى. ەل باسقارۋعا وڭتايلاندىرۋ مەن تيىمدەندىرۋ رەفورماسى قاجەت. بۇنداي اكىمشىلىك ءبولىنىس سوۆەت وكىمەتى تۇسىندا مەتروپوليادان باسقارىلىپ، شەتكەرىدەگى بارلىق رەسۋرستى ورتالىققا جونەلتىپ قاناپ، رەسپۋبليكالاردى شيكىزات وندىرۋمەن قاناپ وتىرۋعا ارنالعان جۇيەگە نەگىزدەلگەن ەدى. ول كەزدەگى قازاقستان شىن مانىندە كسرو-نىڭ الىپ ءبىر ولكەسى بولدى دەۋگە كەلەدى. رەسپۋبليكا استىق پەن ەت، ازىق، شيكىزات وندىرۋ اۋماعىنا اينالدى، حالقى ساياسي سۋبەكت بولۋعا يكەمسىزدەندىرىلگەن اگرارلىق تۇرعىندار رەتىندە اۋىلدا قاماپ ۇستالدى. قازاقتارعا قالاعا تۇرۋ مەيلىنشە جابىق بولدى، تام-تۇمداپ بارعانى – ورىستاندىرىلدى.
وسى جاعداي ەگەمەن بولعاننان كەيىنگى 30 جىل بويى جالعاسىپ كەلەدى. بىراق دارابيلىككە ءتيىمدى فورماتتا. ەندى كەرىسىنشە قازاقتار قالاعا اعىلعانمەن، الەۋمەتتىك مەشەۋ جاعدايدان ارىلعان جوق. جاساندى ۋربانيزاتسيانىڭ كەسىرىنەن ونەركاسىپ سوۆەت تۇسىنداعىداي ءوندىرىستى دامىتۋعا دا جارامادى. جەردىڭ ءبارى جەكەشەلەندى، دۇرىسى – تالان-تاراج بولدى. بۇرىنعى اۋىلشارۋاشىلىق ءونىمىن وندىرۋگە قالىپتاسقان ءارى بارىنشا ءتيىمدى اگرارلىق سوۆەتتىك جۇيەنىڭ تاس-تالقانى شىقتى. ميلليونداعان اۋىل تۇرعىندارى الەۋمەتتىك بوسقىنعا اينالدى.
جاساندى جانە جوسپارسىز جۇرگىزىلگەندىكتەن، جاڭا جاعدايعا اۋىلدىق قازاقتار قالاعا تەز يكەمدەلمەدى. سونىڭ كەسىرىنەن ءوز جەرىندە قازاقتار الەۋمەتتىك كىرىپتار ۇلتقا اينالدى. الاقان جايدى حالىق ۇلت بولدى. مال شارۋاگەرى بولعان ۇلتتى جاڭا كاپيتاليستىك ءومىر سالتىنا ەگەمەن بولعان مەملەكەت ازىرلەمەدى، وعان ءوز بەتىڭمەن كۇن كور دەگەن ۇستانىمدى تاستادى. اگرارلىق سانادان تەز ارادا يندۋستريالدىق-تەحنولوگيالىق ساناعا وتە الماعان قازاق حالقى الەۋمەتتىك كىرىپتار توپقا اينالىپ شىعا كەلدى.
ەڭ باستىسى، اۋماعى جاعىنان الەمدە توعىزىنشا ورىن الاتىن، سان جاعىنان ماسكەۋ قالاسىنىڭ تۇرعىندارىنا جەتەر-جەتپەس حالقى بار مەملەكەتتى باسقارۋ مەيلىنشە ءتيىمسىز اكىمشىلىك-اۋماقتىق قۇرىلىمنان تۇرادى. قازىرعى بۇل جۇيە ەلدى دە، جەردى دە بيلەۋگە بارىنشا قولايسىز ءارى ءتيىمسىز.
ەلدىڭ ەناپات اۋماعى مالسىزداندى، جانسىزداندى، يەسىزدەندى. قايتادان يگەرىلمەگەن دالا پايدا بولدى. اۋىل شارۋاشىلىعى بويىنشا وسىنداي جاۋاپسىز ولاق ساياسات ءوز حالقىمىزدىڭ نارازىلىعىن بىلاي قويعاندا، يمپەريالىق-شوۆينيستىك پيعىلداعى ەلدەر تاراپىنان جەرگە دەگەن قىزعانىش پەن قىزىعۋ تۋدىرىپ وتىر. بۇل احۋال جەرى قات ەلدەردىڭ ينتەرۆەنتسيالىق امبيتسياسىن قوزدىردى. ونى مەملەكەت ازىرگە سولاردىڭ پايداسىنا شاقتالعان ساياساتپەن جانە ساۋدامەن جاۋىپ وتىر...
وبلىستارعا جىكتەلگەن اكىمشىلىك ءبولىنىس سوۆەت وكىمەتى تۇسىنداعىدان دا ابسۋردتىق احۋالعا ۇشىرادى: ءاربىر وبلىستا ساناۋلى ءوندىرىس وشاقتارى مەن كەنتتەر، قالالار عانا باسقارۋ سۋبەكتىلەرى مەن وبەكتىلەرى بولىپ قالدى، ال مەملەكەتتىڭ باستى ىرگەتاسى بولىپ تابىلاتىن ءاپايتوس دالا اينالىمداعى شارۋاشىلىق نىسانى بولۋدان شەتتەتىلدى. سوۆەت وكىمەتى تۇسىندا قازاق حالقى ءۇشىن دەموگرافيالىق ءدۇمپۋ تۋعىزعان اۋىلدىق مەكەندەر يەسىز قالىپ، حالىقتىڭ سانى مەن ساپاسى قۇلدىراۋ ۇردىسىنە ۇشىراي باستادى.
كسرو تۇسىندا ءوز رەسپۋبليكاسىندا سانى جاعىنان 2-ورىنعا ىعىسقان قازاق حالقى 1-ورىنعا شىعۋى مەن حالىق سانى بويىنشا 70 پايىزدان ەسەلەپ ارتۋى – ءار اۋىلدىق جانۇيادا كەمىندە 4-5 بالا تاپقان دەموگرافيالىق احۋالدىڭ ينەرتسياسى ەسەبىنەن عانا مۇمكىن بولدى. بۇعان قوسا، ەلدەگى شوۆينيستىك دەموگرافيالىق قاباتتىڭ رەسەيگە اعىلۋىنىڭ دا ءبىرشاما سالدارى ەدى. بۇعان شەتەلدىك قازاقتاردىڭ 1 ميلليونعا جۋىعىنىڭ ورالۋى دا سەپتىگىن تيگىزدى. ەندى دەموگرافيا جاعىنان ەل قارتايا باستايدى، تۋ بۇرىنعىدان تومەندەپ وتىر. ويتكەنى، ءبارى ءبىر مەزگىلدە بوي الدىرعان ءارى جالىنا جارماستىرمايتىن كاپيتاليستىك قوعامنىڭ ورناۋى، حالىقتىڭ ءومىر سالتى مەن كەڭىسىن اۋىستىرۋى، ىرىقتى ەكونوميكا سەكىلدى ىرگەلى فاكتورلار قازاق وتباسىن ابدەن تيتىقتاتىپ، كۇيزەلتۋدە. قازاق جانۇياسى قۇندىلىق رەتىندە باستى پوزيتسيادان تۇسە باستادى: اجىراسۋ مۇلدەم ءجيى، ءاربىر ءۇشىنشى شاڭىراق ورتاعا تۇسۋدە. قاريالار مەن جەتىمدەر ءۇيى كوبەيە ءتۇستى.
ءوز الەمىنەن ايرىلعان حالىق رۋحاني-الەۋمەتتىك كۇيزەلىسكە ءتۇستى. بۇل جايت قازاقتاردى ءوندىرۋشى، جاسامپاز ەتۋ بويىنشا كەيىنگى ورىندارعا ىسىرىپ تاستادى. سونىڭ كەسىرىنەن ولار ەلدەگى دياسپورالىق توپتارعا دا كوزتۇرتكى بولا باستادى.
19 ميلليون حالىققا 18 ءىرى اكىمشىلىك سۋبەكتىسى بار، وعان شاعىن قالالار مەن 18 قالالىق، 163 اۋىلدىق اۋداندى قوسساڭىز، ءوزى از، ءوز تابىسى وزىنە جەتپەيتىن حالىقتىڭ مۇنشاما ارامتاماق ءارى جەبىر جۇيەنى اسىراۋى بارعان سايىن قۇلدىق قامىت بولا تۇسۋدە. وسىنشا از دەموگرافيالىق رەسۋرستى باسقارۋعا ەناپات اپپارات جاساقتالىپ، وندا مىڭداعان ارامتاماق-قىزمەتشىلەر ارمياسىنىڭ قارامىن ۇلعايتا تۇسۋدە. بۇعان باستى سيپات: رەتسىز، يكەمسىز، ەكستەنسيۆتىك اكىمشىلىك ءبولىنىس.
بۇل اكىمشىلىك جۇيە سوۆەتتىك قازاقستاننىڭ قۇرىلىمىنان دا ەسەلەپ اسىپ كەتتى. مەملەكەتتىك قىزمەت دەپارتامەنتىنىڭ باسشىسى ەلدە 98,7 مىڭ شەندىلەر بار ەكەنىن جاريالادى. بۇلاردىڭ ساياسي توبىندا – 453, ا كورپۋسىنىڭ قىزمەتشىلەرى – 285, ب كورپۋسىندا – 97988 ادام. ورتالىق مەملەكەتتىك قىزمەتتە -52363, جەرگىلىكتى مەمورىنداردا – 46363. شىمكەنت قالاسىنىڭ مەگاپوليس مارتەبەسىن الۋى مەن تۇركىستان وبلىسىنىڭ جانە استانا مەن اقتوبە قالالارىندا قوسىمشا اۋدانداردىڭ قۇرىلۋىنا وراي، قىزمەتشىلەر تۇمەنى - 227 بىرلىككە كوبەيگەن. قازىرگى كەزدە ءبىر مىڭ ادامدى ورتاشا قيساپپەن – 5,4 قىزمەتشى باسقارىپ وتىر، بۇلاردىڭ ورتالىق اپپاراتتاعىلارى – 2,8 ادام; جەرگىلىكتى اپاراتتا – 2,6 ادامنان كەلەدى. ال ەندى وسى قيساپتى جاپان ەلىندەگى جاعدايمەن سالىستىرساق، ءبىر مىڭ جاپاندىق ازامات ءومىرىن ورتالىق اپپاراتتا 2,7 ادام باسقارىپ وتىر. بىراق ول ەلدە 130 ميلليون حالىق تۇراتىنىن ەسكەرىڭىز، بىزدە – 19 ميلليون عانا!
ەلدى بۇلايشا اسىرە باسقارۋ احۋالىن كازىرگى پرەزيدەنت ق.توقاەۆ مىرزا دا اڭداپ وتىر، سول سەبەپتى دە ول «مەملەكەتتىك باسقارۋدى قايتا قۇرۋ قاجەت»، — دەپ ايتىپ قالدى. ەلباسشىنىڭ وسى ءسوزى دۇرىس نيەتتەن شىقسا، ءبىز دە سايكەس ۇسىنىسىمىزدى ورتاعا سالۋعا ءازىرمىز.
ارينە، ساياسي ىرىق پەن سايكەس قۇزىردى تالاپ ەتەتىن پارمەن كەرەك: سەنات سەكىلدى پارلامەنتتىڭ جاساندى پالاتاسىن جويىپ، بيىل سايلاۋدى تەك قانا ءماجىلىس پالاتاسىنا وتكىزگەن ابزال. سونىمەن بىرگە ەلدەگى سوۆەتتىك مۇرا بولىپ وتىرعان «ولكەلىك» قۇرىلىمدى ەسكە سالاتىن وبلىستاردى جويعان ءجون. جالپى وبلىستىق اكىمشىلىك زۆەنو ديكتاتۋرالىق-اۆتوكراتيالىق جۇيەنى اقتاۋعا ارنالعان قۇرىلىم. ادەتتە جەرگىلىكتى ماتەريالدىق، ەكونوميكالىق-قارجىلاي رەسۋرستاردىڭ ءبارى وبلىس اكىمىنىڭ قولىندا شوعىرلانادى، بىراق ونى ورتالىقتىڭ نۇسقاۋىمەن عانا جۇزەگە اسىرۋ تەتىگى ورنىققان. ءسويتىپ، وبلىستىق باسقارۋ ديكتاتۋرالىق تەتىكتىڭ قولاۋلى سيپاتى بولىپ وتىر.
اسىرەسە سوڭعى جىلدارى وبلىس اكىمى جەرگىلىكتى رەسۋرسقا قاتىستى تىرپ ەتە المايتىن، ەشتەڭەنى شەشە المايتىن نومينال فيگۋراعا اينالدى. بۇدان ەرتەرەكتە، بيلىكتى ءبىر قولعا شوعىرلاندىرۋ كەزەڭى ءوتىپ جاتقان تۇستا وبلىس پەن مەگاپوليس اكىمدەرى ءبىراز نارسەنى بەلشەدەن كەشكەنى راس. كازىر ءوز جەرىندە نە حالىق، نە اكىم ەشتەڭە شەشە المايدى. الايدا، بۇل اكىمدەر بىردەن ءبىر كىنالانۋ كەلبەتتەرى. جەرگىلىكتى حالىق تاراپىنان دا قارعاپ-سىلەۋ، سىرت كوزگە ورتالىق تاراپىنان دا قاجەت كەزدە وسىلاردى قۇربان ەتۋ جولىمەن، «ورتالىقتىڭ» ساياسي امان قالۋ جولدارى جاقسى ويلاستىرىلعان. بىراق ەكى ورتادا ەلدى باسقارۋ ويسىراپ جاتىر. سونىمەن، وبلىستىق ءبولىنىس اۆتوكراتيانىڭ قولايلى بۋفەرىنە اينالعان.
شىن مانىندە وبلىستىق باسقارۋ زۆەنوسى – ارتىق. ەگەر دە وڭىردەگى مەملەكەتتىك مۇددە مەن مىندەتتى ورتالىق بيلىكتىڭ ارنايى ورگانىنا بەرسە، ال جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋ زۆەنوسىن شىنايى قالىپتاستىرسا، وبلىستىڭ دا، ونىڭ اكىمشىلىگىنىڭ دە كەرەگى جوق.
ەلدەگى قازىرعى اكىمشىلىك-اۋماقتىق جۇيە قانداي؟ 2014 جىلعى مالىمەت بويىنشا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اكىمشىلىك-اۋماقتىق جۇيەسى 14 وبلىستان، رەسپۋبليكالىق ماڭىزى بار 3 قالا، 175 اكىمشىلىك اۋدان، 84 قالا، 35 كەنت جانە 7031 اۋىلدىق ەلدى مەكەندەردەن تۇرادى. بۇعان قوسا قازاقستاندا بارلىعى 163 اۋىلدىق، 18 قالالىق اۋدان بار ەكەنىن ەسكەرەيىك.
ەندىگى اڭگىمەنى اۋداندار تۋرالى وربىتەيىك. ايتالىق، ەلدە بارلىعى 181 اۋداندى مەملەكەتتىك تۇرعىدا باسقارۋعا 5 ءىرى گەوگرافيالىق ايماققا شوعىرلاندىرا باسقارۋ كەرەك: ءار ايماقتا شامامەن 30 اۋداننان بولادى. بىراق اۋداندار ءۇش ساناتقا/كاتەگورياعا جىكتەلەدى:
1-سانات: مەگاپوليس-يندۋستريالىق اۋداندار: بارلىق مەگوپوليس قالالارمەن بىرگە وبلىس ورتالىقتارى، سونداي-اق، باسقا – تۇرعىن سانى 100 مىڭنان استام ءىرى جانە ورتاشا قالالار، اۋماعىمەن بىرگە كىرەدى;
2-سانات: تۇرعىن سانى 20 مىڭنان 100 مىڭعا دەيىنگى مونوقالالار مەن ءىرى كەنتتەر، اۋماعىمەن، اگرارلىق شارۋاشىلىقتارىمەن بىرگە كىرەدى;
3-سانات: تازا اگرارلىق شالعاي اۋدانداردان جاساقتالادى.
بارلىق اۋداندار جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋدىڭ ناعىز كورىنىسى بولادى، ءوز بيۋدجەتىن ءوزى جاساقتاپ ونى ءوزى مەڭگەرەدى، ول ءۇشىن ءماسليحاتى مەن اكىمدەرىن حالىق تىكەلەي سايلاۋى كەرەك.
ءار اۋدان ءوزىنىڭ مۋنيتسيپاليتەتىن جاساقتايدى، ءوز اۋماعى مەن حالقىنىڭ الەۋمەتتىك جانە باسقا ماسەلەسىن شىنايى تۇردە بەس ساۋساقتاي ءبىلىپ، شەشۋگە ءماجبۇر بولادى. وسىنداي ەركىندىك العان ءار اۋدان قارىشتاپ دامۋعا مۇمكىندىگى بار ۇلى ەلدىڭ ءىرى اۋماقتىق بىرلىگىنە، وڭتايلى اكىمشىلىك-قۇرىلىمىنا اينالادى.
ال مەملەكەت پەن مۋنيتسيپاليتەتتى، جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋ قۇرىلىمىن بايلانىستىراتىن، اۋداندارعا مەملەكەتتىك ساياسات پەن رەسۋرستىڭ، بيۋدجەتتىڭ ۇيلەسىمىن ورنىقتىراتىن جانە ۇنەمى مەملەكەتتىك مۇددەنى سايكەس اۋماقتاردا ساقتايتىن ورتالىق بيلىك پەن ءوڭىردى جالعايتىن ايماقتىق 5 مينيسترلىك قۇرىلۋى كەرەك. بۇلار تيىسىنشە بەس ايماقتاعى مەملەكەتتىك مۇددە مەن مىندەتتىڭ ورىندالۋىن، اتقارىلۋىن ۇيلەستىرەدى، ۇيىمداستىرادى، قاداعالايدى. سوندا 14 وبلىستىڭ ورنىنا نەبارى 5 وبلىستىق شتاتتان قۇرالعان قۇرىلىم عانا وڭىرلەردىڭ ءومىرىن باسقارادى. جانە بۇلار ءوڭىردى بۇرىنعى وبلىس سەكىلدى ەمەس، كوپشىلىگىن ونلاينمەن، بايلانىسپەن مەڭگەرە الادى – شىعىن مەيلىنشە ازايادى. بۇل مينيسترلىكتەردىڭ بارشاسى دا مينيسترلەر كابينەتىنە مۇشە بولماق.
ەگەر حالىق ءوز اكىمدەرى مەن ءماسليحاتتارىن وزدەرى سايلاسا، وندا جەرگىلىكتى بيلىككە باقىلاۋ كۇشەيەدى. بيلىك تيىمدىلىگى ارتادى. ارتىق شتاتتار مەن بىرلىكتەر وزىنەن ءوزى قۇريدى. جەرگىلىكتى ماسەلەلەر ورتالىق بيلىككە قاراي شاپشىمايدى. كازىرگىدەي ەل باسقارۋداعى بىلىق بولمايدى. جەرگىلىكتى حالىق بيلىگى ورناسا، وعان جول بەرمەيدى، اۆتوكراتيالىق قۇرىلىمدار مەن ينستيتۋتتار رەۆوليۋتسياسىز، ەۆوليۋتسيا جولىمەن ەل بيلىگىن نىعايتادى. جوعارعى جانە جەرگىلىكتى ەكى ساتىدان تۇراتىن بيلىك ءوزارا شەكتەلەتىن بولادى جانە جاۋاپكەرلىكتىڭ شەگى ناقتىلانادى. سوندا حالىق ءوز مۇددەسىن ءبىرشاما جەرگىلىكتى ءوزىن ءوزى باسقارۋ جولىمەن شەشەدى، قالعانىن مەملەكەت شەشىم بەرۋگە مىندەتتەنەدى.
ال بۇنداي جاڭا مەملەكەتتىك اكىمشىلىك-اۋماقتىق قۇرىلىممەن پارلامەنتتى جاساقتاۋعا كەلسەك، ءبىزدىڭ ويىمىزشا ءار اۋداننان ماجوريتارلىق سايلاۋ جۇيەسىمەن 1 ماندات تاڭداۋعا تۇسسە، پارلامەنتتەگى ورىن سانى سايكەسىنشە 181 بولادى جانە بۇعان قوسا پروپورتسيونالدىق، ياعني ساياسي پارتيالاردىڭ بولىسكە سالۋىمەن تاعى 50 مانداتتى بولىسۋگە بولادى.
قازىرگى كەزدە ەل بيلىگىنىڭ وڭتايلانۋى مەن ساپالانۋى مەيلىنشە وزەكتى. بۇل اۆتوكراتيانى جويۋعا ارنالعان رەۆوليۋتسيادان دا ءتيىمدى ءارى وڭتايلى جانە حالىققا دا، ساياسي كۇشتەرگە دە ءتيىمدى. ەلدە باسى ارتىق دۇربەلەڭسىز رەفورما جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. قىسقاسى، ەندى ەل بيلەۋدى وڭتايلاندىرۋ كەرەك!
سەرىك ەرعالي،
"ادىرنا" ۇلتتىق پورتالى.
