Memlekettik basqarýdy qaıta qurý qajet. Ol jergilikti ózin-ózi basqarýdy aıtarlyqtaı kúsheıtýdi kózdeıtin saıası reformanyń bir bóligi bolady.
QR Prezıdenti Q.Toqaev.
Qazaqstan jaǵdaıynda búgingi ákimshilik bólinis demografııalyq sany jaǵynan seldir, aýmaq jaǵynan enapat terrıtorııany biriktiretin memleket esebinde múldem ebedeısiz jáne basqarýǵa kelmeıdi. El basqarýǵa ońtaılandyrý men tıimdendirý reformasy qajet. Bundaı ákimshilik bólinis sovet ókimeti tusynda metropolııadan basqarylyp, shetkeridegi barlyq resýrsty ortalyqqa jóneltip qanap, respýblıkalardy shıkizat óndirýmen qanap otyrýǵa arnalǵan júıege negizdelgen edi. Ol kezdegi Qazaqstan shyn máninde KSRO-nyń alyp bir ólkesi boldy deýge keledi. Respýblıka astyq pen et, azyq, shıkizat óndirý aýmaǵyna aınaldy, halqy saıası sýbekt bolýǵa ıkemsizdendirilgen agrarlyq turǵyndar retinde aýylda qamap ustaldy. Qazaqtarǵa qalaǵa turý meılinshe jabyq boldy, tam-tumdap barǵany – orystandyryldy.
Osy jaǵdaı egemen bolǵannan keıingi 30 jyl boıy jalǵasyp keledi. Biraq darabılikke tıimdi formatta. Endi kerisinshe qazaqtar qalaǵa aǵylǵanmen, áleýmettik mesheý jaǵdaıdan arylǵan joq. Jasandy ýrbanızaııanyń kesirinen ónerkásip sovet tusyndaǵydaı óndiristi damytýǵa da jaramady. Jerdiń bári jekeshelendi, durysy – talan-taraj boldy. Burynǵy aýylsharýashylyq ónimin óndirýge qalyptasqan ári barynsha tıimdi agrarlyq sovettik júıeniń tas-talqany shyqty. Mıllıondaǵan aýyl turǵyndary áleýmettik bosqynǵa aınaldy.
Jasandy jáne josparsyz júrgizilgendikten, jańa jaǵdaıǵa aýyldyq qazaqtar qalaǵa tez ıkemdelmedi. Sonyń kesirinen óz jerinde qazaqtar áleýmettik kiriptar ultqa aınaldy. Alaqan jaıdy halyq ult boldy. Mal sharýageri bolǵan ultty jańa kapıtalıstik ómir saltyna egemen bolǵan memleket ázirlemedi, oǵan óz betińmen kún kór degen ustanymdy tastady. Agrarlyq sanadan tez arada ındýstrıaldyq-tehnologııalyq sanaǵa óte almaǵan qazaq halqy áleýmettik kiriptar topqa aınalyp shyǵa keldi.
Eń bastysy, aýmaǵy jaǵynan álemde toǵyzynsha oryn alatyn, san jaǵynan Máskeý qalasynyń turǵyndaryna jeter-jetpes halqy bar memleketti basqarý meılinshe tıimsiz ákimshilik-aýmaqtyq qurylymnan turady. Qazyrǵy bul júıe eldi de, jerdi de bıleýge barynsha qolaısyz ári tıimsiz.
Eldiń enapat aýmaǵy malsyzdandy, jansyzdandy, ıesizdendi. Qaıtadan ıgerilmegen dala paıda boldy. Aýyl sharýashylyǵy boıynsha osyndaı jaýapsyz olaq saıasat óz halqymyzdyń narazylyǵyn bylaı qoıǵanda, ımperııalyq-shovınıstik pıǵyldaǵy elder tarapynan jerge degen qyzǵanysh pen qyzyǵý týdyryp otyr. Bul ahýal jeri qat elderdiń ıntervenııalyq ambıııasyn qozdyrdy. Ony memleket ázirge solardyń paıdasyna shaqtalǵan saıasatpen jáne saýdamen jaýyp otyr...
Oblystarǵa jiktelgen ákimshilik bólinis sovet ókimeti tusyndaǵydan da absýrdtyq ahýalǵa ushyrady: árbir oblysta sanaýly óndiris oshaqtary men kentter, qalalar ǵana basqarý sýbektileri men obektileri bolyp qaldy, al memlekettiń basty irgetasy bolyp tabylatyn apaıtós dala aınalymdaǵy sharýashylyq nysany bolýdan shettetildi. Sovet ókimeti tusynda qazaq halqy úshin demografııalyq dúmpý týǵyzǵan aýyldyq mekender ıesiz qalyp, halyqtyń sany men sapasy quldyraý úrdisine ushyraı bastady.
KSRO tusynda óz respýblıkasynda sany jaǵynan 2-orynǵa yǵysqan qazaq halqy 1-orynǵa shyǵýy men halyq sany boıynsha 70 paıyzdan eselep artýy – ár aýyldyq januıada keminde 4-5 bala tapqan demografııalyq ahýaldyń ınerııasy esebinen ǵana múmkin boldy. Buǵan qosa, eldegi shovınıstik demografııalyq qabattyń Reseıge aǵylýynyń da birshama saldary edi. Buǵan sheteldik qazaqtardyń 1 mıllıonǵa jýyǵynyń oralýy da septigin tıgizdi. Endi demografııa jaǵynan el qartaıa bastaıdy, týý burynǵydan tómendep otyr. Óıtkeni, bári bir mezgilde boı aldyrǵan ári jalyna jarmastyrmaıtyn kapıtalıstik qoǵamnyń ornaýy, halyqtyń ómir salty men keńisin aýystyrýy, yryqty ekonomıka sekildi irgeli faktorlar qazaq otbasyn ábden tıtyqtatyp, kúızeltýde. Qazaq januıasy qundylyq retinde basty pozıııadan túse bastady: ajyrasý múldem jıi, árbir úshinshi shańyraq ortaǵa túsýde. Qarııalar men jetimder úıi kóbeıe tústi.
Óz áleminen aırylǵan halyq rýhanı-áleýmettik kúızeliske tústi. Bul jaıt qazaqtardy óndirýshi, jasampaz etý boıynsha keıingi oryndarǵa ysyryp tastady. Sonyń kesirinen olar eldegi dıasporalyq toptarǵa da kóztúrtki bola bastady.
19 mıllıon halyqqa 18 iri ákimshilik sýbektisi bar, oǵan shaǵyn qalalar men 18 qalalyq, 163 aýyldyq aýdandy qossańyz, ózi az, óz tabysy ózine jetpeıtin halyqtyń munshama aramtamaq ári jebir júıeni asyraýy barǵan saıyn quldyq qamyt bola túsýde. Osynsha az demografııalyq resýrsty basqarýǵa enapat apparat jasaqtalyp, onda myńdaǵan aramtamaq-qyzmetshiler armııasynyń qaramyn ulǵaıta túsýde. Buǵan basty sıpat: retsiz, ıkemsiz, ekstensıvtik ákimshilik bólinis.
Bul ákimshilik júıe sovettik Qazaqstannyń qurylymynan da eselep asyp ketti. Memlekettik qyzmet departamentiniń basshysy elde 98,7 myń shendiler bar ekenin jarııalady. Bulardyń saıası tobynda – 453, A korpýsynyń qyzmetshileri – 285, B korpýsynda – 97988 adam. Ortalyq memlekettik qyzmette -52363, jergilikti memoryndarda – 46363. Shymkent qalasynyń megapolıs mártebesin alýy men Túrkistan oblysynyń jáne Astana men Aqtóbe qalalarynda qosymsha aýdandardyń qurylýyna oraı, qyzmetshiler túmeni - 227 birlikke kóbeıgen. Qazirgi kezde bir myń adamdy ortasha qısappen – 5,4 qyzmetshi basqaryp otyr, bulardyń ortalyq apparattaǵylary – 2,8 adam; jergilikti aparatta – 2,6 adamnan keledi. Al endi osy qısapty Japan elindegi jaǵdaımen salystyrsaq, bir myń japandyq azamat ómirin ortalyq apparatta 2,7 adam basqaryp otyr. Biraq ol elde 130 mıllıon halyq turatynyn eskerińiz, bizde – 19 mıllıon ǵana!
Eldi bulaısha ásire basqarý ahýalyn kázirgi prezıdent Q.Toqaev myrza da ańdap otyr, sol sebepti de ol «Memlekettik basqarýdy qaıta qurý qajet», — dep aıtyp qaldy. Elbasshynyń osy sózi durys nıetten shyqsa, biz de sáıkes usynysymyzdy ortaǵa salýǵa ázirmiz.
Árıne, saıası yryq pen sáıkes quzyrdy talap etetin pármen kerek: senat sekildi parlamenttiń jasandy palatasyn joıyp, bıyl saılaýdy tek qana májilis palatasyna ótkizgen abzal. Sonymen birge eldegi sovettik mura bolyp otyrǵan «ólkelik» qurylymdy eske salatyn oblystardy joıǵan jón. Jalpy oblystyq ákimshilik zveno dıktatýralyq-avtokratııalyq júıeni aqtaýǵa arnalǵan qurylym. Ádette jergilikti materıaldyq, ekonomıkalyq-qarjylaı resýrstardyń bári oblys ákiminiń qolynda shoǵyrlanady, biraq ony ortalyqtyń nusqaýymen ǵana júzege asyrý tetigi ornyqqan. Sóıtip, oblystyq basqarý dıktatýralyq tetiktiń qolaýly sıpaty bolyp otyr.
Ásirese sońǵy jyldary oblys ákimi jergilikti resýrsqa qatysty tyrp ete almaıtyn, eshteńeni sheshe almaıtyn nomınal fıgýraǵa aınaldy. Budan erterekte, bılikti bir qolǵa shoǵyrlandyrý kezeńi ótip jatqan tusta oblys pen megapolıs ákimderi biraz nárseni belsheden keshkeni ras. Kázir óz jerinde ne halyq, ne ákim eshteńe sheshe almaıdy. Alaıda, bul ákimder birden bir kinálaný kelbetteri. Jergilikti halyq tarapynan da qarǵap-sileý, syrt kózge ortalyq tarapynan da qajet kezde osylardy qurban etý jolymen, «ortalyqtyń» saıası aman qalý joldary jaqsy oılastyrylǵan. Biraq eki ortada eldi basqarý oısyrap jatyr. Sonymen, oblystyq bólinis avtokratııanyń qolaıly býferine aınalǵan.
Shyn máninde oblystyq basqarý zvenosy – artyq. Eger de óńirdegi memlekettik múdde men mindetti ortalyq bıliktiń arnaıy organyna berse, al jergilikti ózin ózi basqarý zvenosyn shynaıy qalyptastyrsa, oblystyń da, onyń ákimshiliginiń de keregi joq.
Eldegi qazyrǵy ákimshilik-aýmaqtyq júıe qandaı? 2014 jylǵy málimet boıynsha Qazaqstan Respýblıkasynyń ákimshilik-aýmaqtyq júıesi 14 oblystan, respýblıkalyq mańyzy bar 3 qala, 175 ákimshilik aýdan, 84 qala, 35 kent jáne 7031 aýyldyq eldi mekenderden turady. Buǵan qosa Qazaqstanda barlyǵy 163 aýyldyq, 18 qalalyq aýdan bar ekenin eskereıik.
Endigi áńgimeni aýdandar týraly órbiteıik. Aıtalyq, elde barlyǵy 181 aýdandy memlekettik turǵyda basqarýǵa 5 iri geografııalyq aımaqqa shoǵyrlandyra basqarý kerek: ár aımaqta shamamen 30 aýdannan bolady. Biraq aýdandar úsh sanatqa/kategorııaǵa jikteledi:
1-sanat: Megapolıs-ındýstrııalyq aýdandar: barlyq megopolıs qalalarmen birge oblys ortalyqtary, sondaı-aq, basqa – turǵyn sany 100 myńnan astam iri jáne ortasha qalalar, aýmaǵymen birge kiredi;
2-sanat: turǵyn sany 20 myńnan 100 myńǵa deıingi monoqalalar men iri kentter, aýmaǵymen, agrarlyq sharýashylyqtarymen birge kiredi;
3-sanat: Taza agrarlyq shalǵaı aýdandardan jasaqtalady.
Barlyq aýdandar jergilikti ózin ózi basqarýdyń naǵyz kórinisi bolady, óz bıýdjetin ózi jasaqtap ony ózi meńgeredi, ol úshin máslıhaty men ákimderin halyq tikeleı saılaýy kerek.
Ár aýdan óziniń mýnııpalıtetin jasaqtaıdy, óz aýmaǵy men halqynyń áleýmettik jáne basqa máselesin shynaıy túrde bes saýsaqtaı bilip, sheshýge májbúr bolady. Osyndaı erkindik alǵan ár aýdan qaryshtap damýǵa múmkindigi bar uly eldiń iri aýmaqtyq birligine, ońtaıly ákimshilik-qurylymyna aınalady.
Al memleket pen mýnııpalıtetti, jergilikti ózin ózi basqarý qurylymyn baılanystyratyn, aýdandarǵa memlekettik saıasat pen resýrstyń, bıýdjettiń úılesimin ornyqtyratyn jáne únemi memlekettik múddeni sáıkes aýmaqtarda saqtaıtyn ortalyq bılik pen óńirdi jalǵaıtyn Aımaqtyq 5 mınıstrlik qurylýy kerek. Bular tıisinshe bes aımaqtaǵy memlekettik múdde men mindettiń oryndalýyn, atqarylýyn úılestiredi, uıymdastyrady, qadaǵalaıdy. Sonda 14 oblystyń ornyna nebári 5 oblystyq shtattan quralǵan qurylym ǵana óńirlerdiń ómirin basqarady. Jáne bular óńirdi burynǵy oblys sekildi emes, kópshiligin onlaınmen, baılanyspen meńgere alady – shyǵyn meılinshe azaıady. Bul mınıstrlikterdiń barshasy da Mınıstrler kabınetine múshe bolmaq.
Eger halyq óz ákimderi men máslıhattaryn ózderi saılasa, onda jergilikti bılikke baqylaý kúsheıedi. Bılik tıimdiligi artady. Artyq shtattar men birlikter ózinen ózi qurıdy. Jergilikti máseleler Ortalyq bılikke qaraı shapshymaıdy. Kázirgideı el basqarýdaǵy bylyq bolmaıdy. Jergilikti Halyq bıligi ornasa, oǵan jol bermeıdi, avtokratııalyq qurylymdar men ınstıtýttar revolıýııasyz, evolıýııa jolymen el bıligin nyǵaıtady. Joǵarǵy jáne jergilikti eki satydan turatyn bılik ózara shekteletin bolady jáne jaýapkerliktiń shegi naqtylanady. Sonda halyq óz múddesin birshama jergilikti ózin ózi basqarý jolymen sheshedi, qalǵanyn memleket sheshim berýge mindettenedi.
Al bundaı jańa memlekettik ákimshilik-aýmaqtyq qurylymmen parlamentti jasaqtaýǵa kelsek, bizdiń oıymyzsha ár aýdannan majorıtarlyq saılaý júıesimen 1 mandat tańdaýǵa tússe, parlamenttegi oryn sany sáıkesinshe 181 bolady jáne buǵan qosa proporıonaldyq, ıaǵnı saıası partııalardyń bóliske salýymen taǵy 50 mandatty bólisýge bolady.
Qazirgi kezde el bıliginiń ońtaılanýy men sapalanýy meılinshe ózekti. Bul avtokratııany joıýǵa arnalǵan revolıýııadan da tıimdi ári ońtaıly jáne halyqqa da, saıası kúshterge de tıimdi. Elde basy artyq dúrbeleńsiz reforma jasaýǵa múmkindik beredi. Qysqasy, endi el bıleýdi ońtaılandyrý kerek!
Serik ERǴALI,
"Adyrna" ulttyq portaly.
