(Kollajdy jasaǧan Amangeldı QİIаS)
Bügıngınıŋ balasy şybyqty at qylyp mınıp, asyq oinap, alyspaidy. Qaladaǧysyn aitpaǧanda, auylda ösıp jatqandardyŋ özı kök jäşıktı ainalsoqtap, telefonǧa telmıredı. Mūndaida tört qabyrǧaly bölmeden attap şyǧa almaityn qalanyŋ balasyn tıptı de aiap ketetınıŋ ras. Aşyq aspannyŋ astynda asyr salyp oinai almaǧan bala erıksız multfilmderdı mült jıbermeidı, oiynşyqtardy aldanyş etedı. Bıraq bala oiynşyqpen oinap jatqanda, bız – ata-ana bolaşaǧymyzben oinap jüredı ekenbız. Nege? Elbasy Nūrsūltan Nazarbaev «Bolaşaqqa baǧdar: ruhani jaŋǧyru» atty maqalasynda «Jaŋa tūrpatty jaŋǧyrudyŋ eŋ basty şarty – sol ūlttyq kodyŋdy saqtai bılu... Eger jaŋǧyru eldıŋ ūlttyq-ruhani tamyrynan när ala almasa, ol adasuǧa bastaidy», degen bolatyn. Al bız bügıngı qoǧamnyŋ jetkınşekterın jazǧyrudan būryn, osy närdı äu basta olarǧa sıŋıre aldyq pa degendı oiladyq pa? Mamandar būǧan «joq» dep kesımdı jauap aityp otyr. Balabaqşadaǧy tärbie men şeteldıŋ multfilmderın bylai qoiǧanda, bır ǧana oiynşyq arqyly bız balalardyŋ sanasyn ulap jatyrmyz degendı aitady psihologtar men ūlttyq oiynşyq şyǧarumen ainalysyp jürgen sanauly ūltjandy biznesmender. Abai Jetınşı qarasözınde: «Jas bala anadan tuǧanda ekı türlı mınezben tuady... Bıreuı – bılsem eken demeklık. Ne körse soǧan talpynyp, jaltyr-jūltyr etken bolsa, oǧan qyzyǧyp, auzyna salyp, dämın tatyp qarap, tamaǧyna, betıne basyp qarap, syrnai-kernei bolsa dauysyna ūmtylyp, onan erjetıŋkıregende it ürse de, mal şulasa da, bıreu külse de, bıreu jylasa da tūra jügırıp, «ol nemene?», «būl nemene?» dep, «ol nege üitedı?» dep, «būl nege büitedı?» dep, közı körgen, qūlaǧy estıgennıŋ bärın sūrap, tynyştyq körmeidı. Mūnyŋ bärı – jan qūmary, bılsem eken, körsem eken, üirensem eken degen», deidı. Bügıngı künı balanyŋ sol bılsem eken degen qiialyn şaşy jalbyrap, bet-auzynan qan aqqan Chaki, qūbyjyq beinesınde Fnaf, közı aqqan Mangl «qanattandyryp» jür. Qazaq batyrynyŋ beinesın elestetkendı qoiyp, estıp te körmegen bala «Örmekşı adam», «Betmen», «Supermen» bolǧysy kelmei, qaitsın?! Qazaqy oiynşyqtardyŋ jetı bırdei türın şyǧaryp jürgen «Jetı öner.kz» kompaniiasynyŋ direktory Erasyl Qasyqbaev oiynşyqtardyŋ bala damuyna erekşe yqpal etetının aitady. «Oiynşyq – balany uaqytşa aldaityn qūral ǧana emes, ol tanymdyq dünie. Ziialy ūlt bolyp qalyptasu üşın balanyŋ intellektualdyq damuyna erekşe köŋıl bölgen jön. Iаǧni bala eŋ aldymen, sausaq ūşynyŋ sezuı arqyly özı ūstap otyrǧan zat turaly tüsınık qalyptastyrady. Qoldaǧy motorika men sensorikanyŋ dūrys damuy, logikasy men este ūstau qabıletınıŋ damuyna yqpal etedı. Öitkenı midaǧy osy ūsaq motorikaǧa jauapty ortalyq pen söileu ortalyǧy jäne intellektualdyq ortalyq üşeuı bır-bırıne jaqyn ornalasqan. Demek osylardyŋ bıreuı dūrys damymasa, qalǧandarynyŋ äreket etuıne kerı äser etedı», deidı Erasyl Säkenūly. Demek bala nemen oinasa, erteŋ sonyŋ «jolyn quady». Elımızde 2007 jyly 21 şıldede qabyldanǧan «Oiynşyqtardyŋ qauıpsızdıgı» turaly zaŋ bar. Soǧan sai Bılım jäne ǧylym ministrı 2008 jyly 10 mausymda №337 būiryq boiynşa oiynşyqtardy pedagogikalyq-psihologiialyq saraptamadan ötkızu erejesın şyǧarǧan bolatyn. Bız köterıp otyrǧan mäselenı de osy qūjat şeşuı tiıs edı. Alaida, 2011 jyldyŋ 15 şıldesındegı Qazaqstan Respublikasynyŋ zaŋyna engızılgen özgerıster men tolyqtyrularǧa säikes būl saraptamanyŋ qajettılıgı alynyp tastalady. Köz tügıl, köŋıldı de quantyp ülgermegen ūlttyq standarttyŋ endı qaita qalpyna keluı mümkın be? Mūndai standarttyŋ özge elder şegelep bekıtıp te qoiǧany anyq. Derekterge süiensek, Germaniiada balalar oiynşyǧyna jarty ǧasyrdan berı «Spiel gut» degen ūiym saraptama jürgızılıp keledı eken. Onda oiynşyqtardy psihologiialyq-pedagogikalyq saraptamadan ötkızu de mındettelgen körınedı. Iаǧni būl belgı qoiylmaǧan oiynşyqtar Germaniianyŋ bazaryna şyǧarylmaidy.
«Şynymen de qazırgı kei oiynşyqtar adamgerşılıkke, tıptı jaratylysqa qaişy keledı. Sondyqtan Qazaqstan Euraziialyq ekonomikalyq komissiia Keden odaǧynyŋ bıryŋǧai aumaǧynda jüzege asyrylatyn oiynşyqtardyŋ psihologiialyq-pedagogikalyq qauıpsızdık talaptaryn belgıleu boiynşa «Oiynşyqtardyŋ qauıpsızdıgı turaly» Kedendık odaqtyŋ tehnikalyq reglamentıne özgerıster men tolyqtyrular engızu turaly ūsynystarǧa bastamaşylyq etılgen. Keden odaǧynda bızdıŋ bastamamyzdy jaqtaǧan el köp bolǧanymen, sarapşylardyŋ pıkırı ärtürlı bolyp jatyr. Mysaly, qazır şyǧyp jatqan jynys müşelerı aiqyn körsetılgen «pupsikterdı» bala tärbielep otyrǧan ana retınde öz basym qoldamaimyn. Al medisina jaǧyndaǧy ökılderımız ol balaǧa reproduktivtık tärbie beredı, sondyqtan kerek degen oi bıldıredı. Qai eldı alsaq ta bala oiynşyq arqyly tärbielenedı. Oiynşyq balanyŋ psihikasyna, tūlǧa bolyp qalyptasuyna, tanym-tüsınıgıne ülken äserın tigızbei qoimaidy. Düniejüzılık täjıribege qarai otyryp, oiynşyqtarǧa «ūsynylǧan» jäne «ūsynylmaǧan» degen belgını ata-analarǧa kömek retınde ūsynǧan dūrys», degen Bılım jäne ǧylym ministrlıgı Balalardyŋ qūqyqtaryn qorǧau komitetı Adamgerşılık ruhani qūndylyqtardy nyǧaitu jäne aqparattyq süiemeldeu basqarmasynyŋ basşysy Gülnaş Qoşqarova mäselenıŋ tek zaŋmen retteu arqyly ǧana şeşılmeitının aitady.
Onyŋ aituynşa oiynşyqtyŋ eŋ alǧaşqy sarapşysy ata-ana boluy qajet. «Balaǧa oiynşyq taŋdauda ata-analardyŋ sauattylyq tanytyp, jauapkerşılıkpen qaraǧany dūrys. Materialdyq tūrǧyda zattyŋ sapasyna ǧana köŋıl bölıp qoimai, är oiynşyq balama qalai äser etedı, qandai tärbielık mänı bar densaulyǧyna jäne psihikalyq damuyna ziian keltırmes pe eken degendı de eskeruı dūrys dep oilaimyn. Al sol ata-analardy aqparattandyrumen jūmys jasaityndar bız ben sızder. Atalǧan mäsele tek memlekettık mekemelerdıŋ ǧana emes, jalpy halyqtyŋ, qoǧamnyŋ bırlesıp qarastyratyn ortaq mäselesı ekenı belgılı. Osy tūrǧyda ata-analar oiynşyq taŋdauda ūlttyq dünietanymymyzǧa jat oiynşyqtardy emes, tärbielık mänı bar oiynşyqtarǧa köŋıl bölıp, sūranys tudyrsa, atalǧan mäsele bırşama rettelerı sözsız», degen Gülnaş Hamitqyzy elımızde ūlttyq oiynşyqtar jasaityndardyŋ az ekenın, al şyǧyp jatqan oiynşyqtardyŋ qaltany qaǧatynyn aitady.
Şynynda da, Qazaqstanda ūlttyq oiynşyqtar şyǧaratyn käsıpkerler az. Onymen qoimai olar sūranysty tolyqtai qanaǧattandyryp otyrǧan joq. Bız joǧaryda aitqan «Jetı öner.kz» kompaniiasynyŋ öndırıstık qauqary aiyna 2 mln teŋgenıŋ oiynşyǧyn şyǧaruǧa ǧana jetıp otyr. Tek aǧaştan, sapaly türlı-tüstı boiaulardy paidalanyp oiynşyq öndıretın seh üşın būl azdyq eterı sözsız. Soǧan qaramastan, aldaǧy uaqytta «Jetı öner.kz» kompaniiasynyŋ negızın qalauşy, «Jetı oiynşyq» jobasynyŋ avtory Säken Bolysov künıne 7-8 mln teŋgenıŋ önımın öndırudı josparlap otyrǧanyn aitady. «Negızınde men aǧaştan ūlttyq aspaptar jasaityn şebermın. 2010 jyldan berı oiynşyqtar jasaudy qolǧa ala bastadym. «Jetı oiynşyqtyŋ» negızgılerınıŋ bırı – aǧaştan jasalǧan, qūrastyrmaly kiız üi men dombyra. Balanyŋ tılıne jeŋıl bolu üşın qūrastyrudyŋ barysyn öleŋ joldarymen keltırıp, qosymşa tüsındırme kıtapşasyn da şyǧardyq. Osyǧan ūqsas maǧynaly oiular dep atalatyn, 70 türlı bölşekten qūralatyn syrmaqtar men tekemetter bar. Ūlttyq saz aspaptarynyŋ balalarǧa arnalyp jasalǧan türın de osy jobaǧa jatqyzamyz», deidı S.Bolysov.
Būdan bölek elımızde tek qazaq tılınde ertegı oqyp, än aitatyn elektrondy oiynşyqtar da şyǧyp jatyr. Käsıpker Ǧalymbek Qyzyrbekūly şyǧaratyn «Elektrondy kiız üide» balalarǧa arnalǧan 1200 şyǧarma jinaqtalsa, Qanathan Äbılǧaliūly men Janar Sailaubekqyzy bırlesıp öndırıp jatqan «Aqyldy qoianda» 3000-nan asa, «Aqyldy qalamda» 2500-dei balalar qazynasy qamtylǧany köŋılge quanyş ūialatady.
«Bala tärbiesı – öner. Öner bolǧanda auyr öner. Jeke bır ǧylym iesı boludy tıleitın öner. Bala tar oily, aqymaq bolsa bala kınälı emes. Tärbieşı kınälı. Bala sūlulyqtan läzzat ala bılmeitın mylqau jandy bolsa bala aiypty emes. Tärbieşı jazaly» demei me Maǧjan Jūmabaev! Bügın bız balalarymyzdy batystyq barbilermen aldasaq, erteŋgı ūrpaq bızdı qartaiǧan şaǧymyzda qarttar üiıne süiremesıne kım kepıl?!
Maigül SŪLTAN,
«Egemen Qazaqstan»
