(كوللاجدى جاساعان امانگەلدى قياس)
بۇگىنگىنىڭ بالاسى شىبىقتى ات قىلىپ ءمىنىپ، اسىق ويناپ، الىسپايدى. قالاداعىسىن ايتپاعاندا، اۋىلدا ءوسىپ جاتقانداردىڭ ءوزى كوك جاشىكتى اينالسوقتاپ، تەلەفونعا تەلمىرەدى. مۇندايدا ءتورت قابىرعالى بولمەدەن اتتاپ شىعا المايتىن قالانىڭ بالاسىن ءتىپتى دە اياپ كەتەتىنىڭ راس. اشىق اسپاننىڭ استىندا اسىر سالىپ ويناي الماعان بالا ەرىكسىز مۋلتفيلمدەردى ءمۇلت جىبەرمەيدى، ويىنشىقتاردى الدانىش ەتەدى. بىراق بالا ويىنشىقپەن ويناپ جاتقاندا، ءبىز – اتا-انا بولاشاعىمىزبەن ويناپ جۇرەدى ەكەنبىز. نەگە؟
ەلباسى نۇرسۇلتان نازارباەۆ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» اتتى ماقالاسىندا «جاڭا تۇرپاتتى جاڭعىرۋدىڭ ەڭ باستى شارتى – سول ۇلتتىق كودىڭدى ساقتاي ءبىلۋ... ەگەر جاڭعىرۋ ەلدىڭ ۇلتتىق-رۋحاني تامىرىنان ءنار الا الماسا، ول اداسۋعا باستايدى»، دەگەن بولاتىن. ال ءبىز بۇگىنگى قوعامنىڭ جەتكىنشەكتەرىن جازعىرۋدان بۇرىن، وسى ءناردى ءاۋ باستا ولارعا سىڭىرە الدىق پا دەگەندى ويلادىق پا؟ ماماندار بۇعان «جوق» دەپ كەسىمدى جاۋاپ ايتىپ وتىر. بالاباقشاداعى تاربيە مەن شەتەلدىڭ مۋلتفيلمدەرىن بىلاي قويعاندا، ءبىر عانا ويىنشىق ارقىلى ءبىز بالالاردىڭ ساناسىن ۋلاپ جاتىرمىز دەگەندى ايتادى پسيحولوگتار مەن ۇلتتىق ويىنشىق شىعارۋمەن اينالىسىپ ءجۇرگەن ساناۋلى ۇلتجاندى بيزنەسمەندەر.
اباي جەتىنشى قاراسوزىندە: «جاس بالا انادان تۋعاندا ەكى ءتۇرلى مىنەزبەن تۋادى... بىرەۋى – بىلسەم ەكەن دەمەكلىك. نە كورسە سوعان تالپىنىپ، جالتىر-جۇلتىر ەتكەن بولسا، وعان قىزىعىپ، اۋزىنا سالىپ، ءدامىن تاتىپ قاراپ، تاماعىنا، بەتىنە باسىپ قاراپ، سىرناي-كەرنەي بولسا داۋىسىنا ۇمتىلىپ، ونان ەرجەتىڭكىرەگەندە يت ۇرسە دە، مال شۋلاسا دا، بىرەۋ كۇلسە دە، بىرەۋ جىلاسا دا تۇرا جۇگىرىپ، «ول نەمەنە؟»، «بۇل نەمەنە؟» دەپ، «ول نەگە ۇيتەدى؟» دەپ، «بۇل نەگە بۇيتەدى؟» دەپ، كوزى كورگەن، قۇلاعى ەستىگەننىڭ ءبارىن سۇراپ، تىنىشتىق كورمەيدى. مۇنىڭ ءبارى – جان قۇمارى، بىلسەم ەكەن، كورسەم ەكەن، ۇيرەنسەم ەكەن دەگەن»، دەيدى. بۇگىنگى كۇنى بالانىڭ سول بىلسەم ەكەن دەگەن قيالىن شاشى جالبىراپ، بەت-اۋزىنان قان اققان چاكي، قۇبىجىق بەينەسىندە فناف، كوزى اققان مانگل «قاناتتاندىرىپ» ءجۇر. قازاق باتىرىنىڭ بەينەسىن ەلەستەتكەندى قويىپ، ەستىپ تە كورمەگەن بالا «ورمەكشى ادام»، «بەتمەن»، «سۋپەرمەن» بولعىسى كەلمەي، قايتسىن؟!
قازاقى ويىنشىقتاردىڭ جەتى بىردەي ءتۇرىن شىعارىپ جۇرگەن «جەتى ونەر.kz» كومپانياسىنىڭ ديرەكتورى ەراسىل قاسىقباەۆ ويىنشىقتاردىڭ بالا دامۋىنا ەرەكشە ىقپال ەتەتىنىن ايتادى. «ويىنشىق – بالانى ۋاقىتشا الدايتىن قۇرال عانا ەمەس، ول تانىمدىق دۇنيە. زيالى ۇلت بولىپ قالىپتاسۋ ءۇشىن بالانىڭ ينتەللەكتۋالدىق دامۋىنا ەرەكشە كوڭىل بولگەن ءجون. ياعني بالا ەڭ الدىمەن، ساۋساق ۇشىنىڭ سەزۋى ارقىلى ءوزى ۇستاپ وتىرعان زات تۋرالى تۇسىنىك قالىپتاستىرادى. قولداعى موتوريكا مەن سەنسوريكانىڭ دۇرىس دامۋى، لوگيكاسى مەن ەستە ۇستاۋ قابىلەتىنىڭ دامۋىنا ىقپال ەتەدى. ويتكەنى ميداعى وسى ۇساق موتوريكاعا جاۋاپتى ورتالىق پەن سويلەۋ ورتالىعى جانە ينتەللەكتۋالدىق ورتالىق ۇشەۋى ءبىر-بىرىنە جاقىن ورنالاسقان. دەمەك وسىلاردىڭ بىرەۋى دۇرىس دامىماسا، قالعاندارىنىڭ ارەكەت ەتۋىنە كەرى اسەر ەتەدى»، دەيدى ەراسىل ساكەنۇلى.
دەمەك بالا نەمەن ويناسا، ەرتەڭ سونىڭ «جولىن قۋادى». ەلىمىزدە 2007 جىلى 21 شىلدەدە قابىلدانعان «ويىنشىقتاردىڭ قاۋىپسىزدىگى» تۋرالى زاڭ بار. سوعان ساي ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترى 2008 جىلى 10 ماۋسىمدا №337 بۇيرىق بويىنشا ويىنشىقتاردى پەداگوگيكالىق-پسيحولوگيالىق ساراپتامادان وتكىزۋ ەرەجەسىن شىعارعان بولاتىن. ءبىز كوتەرىپ وتىرعان ماسەلەنى دە وسى قۇجات شەشۋى ءتيىس ەدى. الايدا، 2011 جىلدىڭ 15 ءشىلدەسىندەگى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭىنا ەنگىزىلگەن وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلارعا سايكەس بۇل ساراپتامانىڭ قاجەتتىلىگى الىنىپ تاستالادى. كوز تۇگىل، كوڭىلدى دە قۋانتىپ ۇلگەرمەگەن ۇلتتىق ستاندارتتىڭ ەندى قايتا قالپىنا كەلۋى مۇمكىن بە؟
مۇنداي ستاندارتتىڭ وزگە ەلدەر شەگەلەپ بەكىتىپ تە قويعانى انىق. دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، گەرمانيادا بالالار ويىنشىعىنا جارتى عاسىردان بەرى «Spiel gut» دەگەن ۇيىم ساراپتاما ءجۇرگىزىلىپ كەلەدى ەكەن. وندا ويىنشىقتاردى پسيحولوگيالىق-پەداگوگيكالىق ساراپتامادان وتكىزۋ دە ءمىندەتتەلگەن كورىنەدى. ياعني بۇل بەلگى قويىلماعان ويىنشىقتار گەرمانيانىڭ بازارىنا شىعارىلمايدى.
«شىنىمەن دە قازىرگى كەي ويىنشىقتار ادامگەرشىلىككە، ءتىپتى جاراتىلىسقا قايشى كەلەدى. سوندىقتان قازاقستان ەۋرازيالىق ەكونوميكالىق كوميسسيا كەدەن وداعىنىڭ ءبىرىڭعاي اۋماعىندا جۇزەگە اسىرىلاتىن ويىنشىقتاردىڭ پسيحولوگيالىق-پەداگوگيكالىق قاۋىپسىزدىك تالاپتارىن بەلگىلەۋ بويىنشا «ويىنشىقتاردىڭ قاۋىپسىزدىگى تۋرالى» كەدەندىك وداقتىڭ تەحنيكالىق رەگلامەنتىنە وزگەرىستەر مەن تولىقتىرۋلار ەنگىزۋ تۋرالى ۇسىنىستارعا باستاماشىلىق ەتىلگەن. كەدەن وداعىندا ءبىزدىڭ باستامامىزدى جاقتاعان ەل كوپ بولعانىمەن، ساراپشىلاردىڭ پىكىرى ءارتۇرلى بولىپ جاتىر. مىسالى، قازىر شىعىپ جاتقان جىنىس مۇشەلەرى ايقىن كورسەتىلگەن «پۋپسيكتەردى» بالا ءتاربيەلەپ وتىرعان انا رەتىندە ءوز باسىم قولدامايمىن. ال مەديتسينا جاعىنداعى وكىلدەرىمىز ول بالاعا رەپرودۋكتيۆتىك تاربيە بەرەدى، سوندىقتان كەرەك دەگەن وي بىلدىرەدى. قاي ەلدى الساق تا بالا ويىنشىق ارقىلى تاربيەلەنەدى. ويىنشىق بالانىڭ پسيحيكاسىنا، تۇلعا بولىپ قالىپتاسۋىنا، تانىم-ءتۇسىنىگىنە ۇلكەن اسەرىن تيگىزبەي قويمايدى. دۇنيەجۇزىلىك ءتاجىريبەگە قاراي وتىرىپ، ويىنشىقتارعا «ۇسىنىلعان» جانە «ۇسىنىلماعان» دەگەن بەلگىنى اتا-انالارعا كومەك رەتىندە ۇسىنعان دۇرىس»، دەگەن ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى بالالاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ كوميتەتى ادامگەرشىلىك رۋحاني قۇندىلىقتاردى نىعايتۋ جانە اقپاراتتىق سۇيەمەلدەۋ باسقارماسىنىڭ باسشىسى گۇلناش قوشقاروۆا ماسەلەنىڭ تەك زاڭمەن رەتتەۋ ارقىلى عانا شەشىلمەيتىنىن ايتادى.
ونىڭ ايتۋىنشا ويىنشىقتىڭ ەڭ العاشقى ساراپشىسى اتا-انا بولۋى قاجەت. «بالاعا ويىنشىق تاڭداۋدا اتا-انالاردىڭ ساۋاتتىلىق تانىتىپ، جاۋاپكەرشىلىكپەن قاراعانى دۇرىس. ماتەريالدىق تۇرعىدا زاتتىڭ ساپاسىنا عانا كوڭىل ءبولىپ قويماي، ءار ويىنشىق بالاما قالاي اسەر ەتەدى، قانداي تاربيەلىك ءمانى بار دەنساۋلىعىنا جانە پسيحيكالىق دامۋىنا زيان كەلتىرمەس پە ەكەن دەگەندى دە ەسكەرۋى دۇرىس دەپ ويلايمىن. ال سول اتا-انالاردى اقپاراتتاندىرۋمەن جۇمىس جاسايتىندار ءبىز بەن سىزدەر. اتالعان ماسەلە تەك مەملەكەتتىك مەكەمەلەردىڭ عانا ەمەس، جالپى حالىقتىڭ، قوعامنىڭ بىرلەسىپ قاراستىراتىن ورتاق ماسەلەسى ەكەنى بەلگىلى. وسى تۇرعىدا اتا-انالار ويىنشىق تاڭداۋدا ۇلتتىق دۇنيەتانىمىمىزعا جات ويىنشىقتاردى ەمەس، تاربيەلىك ءمانى بار ويىنشىقتارعا كوڭىل ءبولىپ، سۇرانىس تۋدىرسا، اتالعان ماسەلە ءبىرشاما رەتتەلەرى ءسوزسىز»، دەگەن گۇلناش حاميتقىزى ەلىمىزدە ۇلتتىق ويىنشىقتار جاسايتىنداردىڭ از ەكەنىن، ال شىعىپ جاتقان ويىنشىقتاردىڭ قالتانى قاعاتىنىن ايتادى.
شىنىندا دا، قازاقستاندا ۇلتتىق ويىنشىقتار شىعاراتىن كاسىپكەرلەر از. ونىمەن قويماي ولار سۇرانىستى تولىقتاي قاناعاتتاندىرىپ وتىرعان جوق. ءبىز جوعارىدا ايتقان «جەتى ونەر.kz» كومپانياسىنىڭ ءوندىرىستىك قاۋقارى ايىنا 2 ملن تەڭگەنىڭ ويىنشىعىن شىعارۋعا عانا جەتىپ وتىر. تەك اعاشتان، ساپالى ءتۇرلى-ءتۇستى بوياۋلاردى پايدالانىپ ويىنشىق وندىرەتىن تسەح ءۇشىن بۇل ازدىق ەتەرى ءسوزسىز. سوعان قاراماستان، الداعى ۋاقىتتا «جەتى ونەر.kz» كومپانياسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشى، «جەتى ويىنشىق» جوباسىنىڭ اۆتورى ساكەن بولىسوۆ كۇنىنە 7-8 ملن تەڭگەنىڭ ءونىمىن ءوندىرۋدى جوسپارلاپ وتىرعانىن ايتادى. «نەگىزىندە مەن اعاشتان ۇلتتىق اسپاپتار جاسايتىن شەبەرمىن. 2010 جىلدان بەرى ويىنشىقتار جاساۋدى قولعا الا باستادىم. «جەتى ويىنشىقتىڭ» نەگىزگىلەرىنىڭ ءبىرى – اعاشتان جاسالعان، قۇراستىرمالى كيىز ءۇي مەن دومبىرا. بالانىڭ تىلىنە جەڭىل بولۋ ءۇشىن قۇراستىرۋدىڭ بارىسىن ولەڭ جولدارىمەن كەلتىرىپ، قوسىمشا ءتۇسىندىرمە كىتاپشاسىن دا شىعاردىق. وسىعان ۇقساس ماعىنالى ويۋلار دەپ اتالاتىن، 70 ءتۇرلى بولشەكتەن قۇرالاتىن سىرماقتار مەن تەكەمەتتەر بار. ۇلتتىق ساز اسپاپتارىنىڭ بالالارعا ارنالىپ جاسالعان ءتۇرىن دە وسى جوباعا جاتقىزامىز»، دەيدى س.بولىسوۆ.
بۇدان بولەك ەلىمىزدە تەك قازاق تىلىندە ەرتەگى وقىپ، ءان ايتاتىن ەلەكتروندى ويىنشىقتار دا شىعىپ جاتىر. كاسىپكەر عالىمبەك قىزىربەكۇلى شىعاراتىن «ەلەكتروندى كيىز ۇيدە» بالالارعا ارنالعان 1200 شىعارما جيناقتالسا، قاناتحان ابىلعاليۇلى مەن جانار سايلاۋبەكقىزى بىرلەسىپ ءوندىرىپ جاتقان «اقىلدى قوياندا» 3000-نان اسا، «اقىلدى قالامدا» 2500-دەي بالالار قازىناسى قامتىلعانى كوڭىلگە قۋانىش ۇيالاتادى.
«بالا تاربيەسى – ونەر. ونەر بولعاندا اۋىر ونەر. جەكە ءبىر عىلىم يەسى بولۋدى تىلەيتىن ونەر. بالا تار ويلى، اقىماق بولسا بالا كىنالى ەمەس. تاربيەشى كىنالى. بالا سۇلۋلىقتان ءلاززات الا بىلمەيتىن مىلقاۋ جاندى بولسا بالا ايىپتى ەمەس. تاربيەشى جازالى» دەمەي مە ماعجان جۇماباەۆ! بۇگىن ءبىز بالالارىمىزدى باتىستىق باربيلەرمەن الداساق، ەرتەڭگى ۇرپاق ءبىزدى قارتايعان شاعىمىزدا قارتتار ۇيىنە سۇيرەمەسىنە كىم كەپىل؟!
مايگۇل سۇلتان،
«ەگەمەن قازاقستان»
