Kóp uzamaı eń qasıetti qundylyǵymyz – el táýelsizdiginiń torqaly toıyn atap ótemiz. Osydan otyz jyl buryn biz sanaly túrde, óz dúnıetanymymyz ben bolmysymyzdyń negizi retinde bostandyq pen azattyqqa tańdaý jasadyq. Búginge deıingi bul merzim adamzat tarıhy úshin qas-qaǵym ǵana sát bolǵanymen, orda buzar jasqa endi tolǵan táýelsiz Qazaqstan úshin ol – úlken beles, asqaraly asý.
Mundaıǵa tek rýhy kúshti, birligi bekem jurt qana qol jetkize alady.
Arǵyda saq, ǵun babalarymyz, beride qaharman túrik atalarymyz alasapyran zamandardaǵy alaquıyn daýyldarǵa tótep berip, Uly dalada ulyq ulys qurdy. Talaı jurt alapat soǵystar men arpalysqan aıqastarda údere kóship, bordaı tozyp, tastaı úgilip, qumdaı shaıylyp ketken zamandarda qazaqtar túrik jurtynyń ata qonysyn, qara shańyraǵyn saqtap qaldy.
Dana babalarymyz ózin ǵana emes, adal ǵurpyn, darhan kóńilin, taza tilin, ásem áni men qońyr kúıin, máıekti mádenıeti men baı ádebıetin qosa saqtap, urpaǵyna amanattaı bildi. Tamyryn da, tarıhyn da, kúsh-qýatyn da Uly daladan alatyn, kóptegen etnos ókilderi tatýlyq pen kelisimde, bereke-birlikte birge ómir súrip jatqan dál osyndaı eldiń uly men qyzy bolý – ár qazaqstandyqtyń mańdaıyna jazylǵan sheksiz baqyt.
Adamzat tarıhyndaǵy eń aıtýly oqıǵalarǵa toly ǵasyrlar toǵysynda elimizdi basqarý maǵan úlken senimmen qatar zor jaýapkershilik júktedi. Men ózim basshylyq etken otyz jylǵa jýyq ýaqyt boıyna týǵan halqymnyń senimin aqtaý úshin bar kúsh-jigerimdi aıanbaı jumsadym.
Erlik pen eldikti tý etken, jasampazdyqty jalaý etken halqymyzdyń derbes memleket qurǵanynyń otyz jyldyq torqaly toıy qarsańynda táýelsizdikten taǵylym alý úshin búgin týǵan halqymmen oı bólisýdi jón kórdim.
Táýelsizdiktiń mán-maǵynasy týraly túrli ǵylym ókilderi ózinshe tujyrym jasaıtyny anyq. Biraq bir nárse aqıqat, ol – ata-babalarymyzdyń azattyq jolyndaǵy jan alysyp, jan berisken san ǵasyrlyq kúresiniń zańdy jalǵasy, halyqaralyq qujattarmen bekitilip, máńgilikke berilgen syıy.
Táýelsizdikke barar qıyn joldardaǵy sansyz kóp shaıqastar men kóterilisterde qanshama qaharman babalarymyz sheıit boldy. Olardy eske alý, qurmetteý – bizdiń paryzymyz. Sondyqtan biz jańa zamanda qantógiske jol bermeı, qasıetti kıemiz – táýelsizdikke sabyr men tózimdilik, aqyl men parasat arqyly qol jetkizdik.
Men mıllıondaǵan adamdy qanǵa bóktirip, qısapsyz mol qıyndyqtardan turatyn XX ǵasyrdyń ortasynda dúnıege keldim. Birinshi dúnıejúzilik soǵysqa qazaqtar qatyspasa da, patshanyń 1916 jylǵy maýsym jarlyǵymen tyl jumysy úshin áskerge shaqyryldy. Otarshyl ókimettiń óktemdigi men zulymdyǵy halyqty ashyndyryp, tózimin taýysty. Sol kezdegi Jetisý ólkesiniń Qarqara, Qastek, Samsy óńirinde bolǵan ult-azattyq kóterilisterge meniń ata-babalarym da qatysty.
Budan keıingi qazaq dalasyn qanǵa bóktirgen Azamat soǵysy da halqymyzǵa qısapsyz mol qasiret ákeldi. Asharshylyqtyń eki birdeı tolqyny – 1921-22 jyl men 1930-32 jyldardaǵy surqııa saıasat saldarynan ornaǵan zulmat kezinde qazaqtyń teń jartysy qyryldy. El esin endi jınaı bastaǵan otyzynshy jyldar sońynda stalındik qandy repressııa ultymyzdyń sút betine shyǵar qaımaqtaryn jalmap ketti, sonymen birge qatardaǵy qarapaıym azamattar da qandy qasaptan aman qalmady.
Árıne, men bul oqıǵalardyń bárin kózimmen kórmesem de, ákem men anamnyń ózegin muń men zar órtep, janaryn jasqa shylap otyryp aıtqan sózderinen, azattyq jolynda sheıit bolǵan arýaqtarǵa arnap, kúbirlep oqyǵan duǵalarynan estip-bilip, kókiregime túıip óstim. Keıde oılaımyn: qazaq degen ne degen tózimdi halyq?! Kónbeske kónip, shydamasqa shydaǵan. Bolashaǵy buldyr bolǵan kúnniń ózinde saǵyn syndyrmaı, keleshekten úmitin úzbegen. Qıyndyq ataýlyǵa qasqaıa qarsy turyp, úzdiksiz alǵa jyljyǵan.
Adamzat tarıhyna eń qandy qyrǵyn retinde engen ekinshi dúnıejúzilik soǵystyń quramdas bóligi – Uly Otan soǵysynyńqaharly kúnderi, bala bolsam da, áli kúnge deıin kóz aldymnan ketpeıdi. Sábı kezimdi eske alǵanda ár úıden maıdanǵa attanǵan aǵalarym, er-azamatynyń ornyn joqtatpaı, «Bári de jeńis úshin» dep, bel sheshpeı eńbek etken analarym men jeńgelerim, qarshadaı kúninen ógizge jegilgen soqamen jer jyrtyp, masaq terip, eńbekpen kózin ashqan qatarlastarym eske túsedi. Meniń eńbek taqyrybyna jıi oralatynymnyń bir syry da balalyǵyn soǵys urlaǵan sol aýyr kúnderden qalǵan estelikte bolsa kerek.
Adamdy qandaı qıyndyqtan da aman alyp shyǵatyn qudiret eńbek ekenin men sábı kezimnen-aq sezindim. Keıingi jastarǵa únemi «Eńbek et, otbasyńdy asyra, elińe qyzmet qyl: óziń de tabysty bolyp, Otanyńnyń da qýaty artady» deıtinim sondyqtan.
Soǵystan sońǵy kezeńdegi tyń ıgerý, metall qorytý, bolat balqytý – halyq sharýashylyǵyn qalpyna keltirýdiń dál ortasynda júrdik. Soıalızmniń artyqshylyǵyn da, kemshiligin de kórdik. Bir sózben aıtqanda, Keńes Odaǵy quramynda bolǵan jetpis jyldyqtyń nátıjesi bizdiń eldiń paıdasyna sheshilgen joq.
XX ǵasyr basynda alash qaıratkeri Ahmet Baıtursynuly «Álhamdúllá, alty mıllıon halyqpyz» degen eken. Patshalyq Reseıdegi 1913 jylǵy resmı sanaq boıynsha, Dala ólkesinde, Túrkistan ólkesindegi qazaqtardy qospaǵanda, 5 mıllıon 597 myń halyq turǵan. Demek, Ahańnyń aıtyp otyrǵany – kúmán keltirmeıtin aqıqat. Al arada jarty ǵasyrdaı ýaqyt ótkende KSRO-da 1959 jyly ótkizilgen sanaqta Qazaqstandaǵy qazaqtardyń sany 2 mıllıon 787 myńǵa deıin kemip, respýblıka halqynyń nebári 30 paıyzyn ǵana quraǵan.
Men 1989 jyly respýblıkamyzdyń birinshi basshysy bolyp saılandym. Dál sol jyly ótkizilgen KSRO-nyń eń sońǵy halyq sanaǵynyń derekteri boıynsha, Qazaqstandaǵy qazaqtardyń úles salmaǵy nebári 40,1% ǵana edi.
Azat elimizdiń jastary táýelsizdikke barar joldyń qandaı azapty bolǵanyn, qandaı qurbandyqtar men synaqtar – 1916 jylǵy ult-azattyq kóterilis, azamat soǵysy, asharshylyqtyń alapat eki tolqyny, qýǵyn-súrgin men repressııalar, Uly Otan soǵysy, tyń ıgerý jyldaryndaǵy jappaı qonys aýdarýdyń zardaby arqyly jetkenimizdi bilýi kerek. Munyń ózi ótken tarıhty qasterlep, odan sabaq alý úshin qajet. Meniń «Táýelsizdik – babalar qanymen kelgen kıeli qundylyq» deıtinim osydan.
Men otyz jyl boıy halqymdy qanattyǵa qaqtyrmaı, tumsyqtyǵa shoqyttyrmaı, qaırańǵa qaldyrmaı, álemdik órkenıettiń aldyńǵy shebine, dúnıedegi eń damyǵan 40 eldiń qataryna qostym. Osy jyldar ishinde álemdik ǵylym men mádenıettiń eń úzdik jetistikterin meńgergen jańa urpaq qalyptasty. Jańa elordamyz salyndy. Eń úlken tabysym da, eń úlken baqytym da osy dep sanaımyn.
Biz, Abaı atamyz aıtqandaı, «aqyryn júrip, anyq bastyq». Sonyń arqasynda kóp salalar men baǵyttar boıynsha ózgelerden ozyp kettik. Endi osynyń mán-jaıyna tereńirek toqtalyp, buryn kóp aıtyla bermeıtin keıbir derekti halyqtyń nazaryna usynǵym keledi.
Keńes Odaǵy syndy alyp ımperııa ótken ǵasyrdyń 70-jyldary tarıhshylar qaýymy «toqyraý» dep aıdar taqqan kúrdeli kezeńge aıaq basty. Tek joǵary bılik bekitken jospar men qosyp jazýǵa negizdelgen keńestik ekonomıka, jalań oı, jadaǵaı pikirli kommýnıstik ıdeologııa qoǵam damýyn tyǵyryqqa tiredi.
Toqyraý kezinde el ekonomıkasynda oryn alǵan múshkil haldi Qaraǵandy oblystyq partııa komıtetinde basshylyq qyzmet atqarǵan 70-jyldardyń sońynda aıqyn ańǵara bastadym. Al men Qazaq KSR Úkimetiniń basshylyǵyna taǵaıyndalǵan 80-jyldary jaǵdaı tipti asqynyp turǵan bolatyn.
M.S.Gorbachevtyń «qaıta qurýy» toqyraýǵa belshesinen batqan qoǵamǵa serpilis ákele almady, kerisinshe kópsózdilikke, jappaı jarnamalyq urandarǵa jol berildi. Ekonomıkalyq bazıs jasalmaı, asyǵys bastalǵan «betburys» jyldar boıy qordalanǵan problemalardy odan ári órshitip, sharyqtaý shegine jetkizdi.
KSRO-da bolǵan alǵashqy demokratııalyq saılaýdyń nátıjesinde iriktelgen halyq depýtattarynyń I sezi 1989 jyldyń mamyr-maýsym aılarynda ótti. Bul kezde men Respýblıka Mınıstrler Keńesi tóraǵasy bolatynmyn. Alyp odaq ekonomıkasynda oryn alǵan múshkil jaǵdaıdy ashyq aıtýǵa týra keldi.
Kremldiń Sezder saraıynyń trıbýnasynan mamyrda sóılegen sózimdi qaz-qalpynda keltirer bolsaq, onda bylaı degen ekem: «...Qyzmettik mindetim boıynsha praktıkalyq ekonomıka máselelerimen aınalysyp júrgen meniń aıtarym: biz búginde el ekonomıkasyndaǵy shynaıy jaǵdaıdy naqty bilmeımiz. Ózderińiz oılap kórińizder: KSRO Memlekettik statıstıka komıteti derekteri boıynsha, eldegi azyq-túlik óndirisi artqan, biraq sóreler bos. Josparlar oryndalýda, al ekonomıka ahýaly nasharlap barady. Nege? Mundaı «negeler» tym kóbeıip ketti. Túptiń túbinde ekonomıkadaǵy daǵdarystyń qanshalyqty tereńdep ketkenin anyqtap, ony eńserýdiń aıqyn jolyn tabýymyz kerek-aq.
On ekinshi besjyldyq jospary toqyraýdyń eń tozǵan dástúrleri negizinde jasaldy».
Árıne, eki kúnniń birinde «qaıta qurý», «betburys», tipti «jedeldetý» dep urandatyp jatqan M.Gorbachevqa «on ekinshi besjyldyq toqyraýdyń eń nashar dástúri negizinde jasaldy» degen sóz unaı qoıǵan joq. Tipti reglamentpen shektegisi kelgendeı syńaı tanytty. Biraq zaldyń dúrkirete qol soqqany onyń meni toqtatýyna múmkindik bermedi.
«Sheshingen sýdan taıynbas» degendeı, endi tartynyp qalýǵa bolmaıtynyn sezgendikten, Qazaqstanda qalyptasqan aýyr jaǵdaıdy da aıtýǵa týra keldi: «Vedomstvolyq óktemdik álemdik naryqta zor suranysqa ıe shıkizat resýrsyna baı respýblıkamyzdyń óz áleýmettik damýynda aýyr hálge túsýine, ekologııalyq daǵdarys shegine kelip tirelýine ákep soqtyrdy. Ydys-aıaq dúkenine kirip ketken pildiń kebin kıgen mınıstrlikter Araldyń túbine jetip tyndy. Ekibastuz dalany kúlge bóktirýde. Munaı óndirip jatqandarǵa onyń túk qaıyry bolmaı tur. Túrli polıgon úshin malshylar óristerinen aıyryldy, al onyń ótemi týraly múlde sóz joq».
Sózimdi aıaqtap, zalǵa qarasam, Qazaqstan Kompartııasy Ortalyq komıtetiniń sol kezdegi birinshi hatshysy G.V.Kolbınniń óńi sup-sur bolyp ketken eken. Biraq el múddesi, halyq taǵdyry talqyǵa túsken mundaı sátterde aıanyp qalýǵa bolmaıtyn edi.
Odaqtyń keteýi ketip, irgesi sógile bastaǵan keıingi eki jyl ishinde qalyptasqan naqty jaǵdaı tipti ýshyǵyp ketti.
Keıin zertteýshiler «egemendik sherýi» dep aıdar taqqan úderiske 1989 jyly aldymen Baltyq elderi kirisip, Kavkaz elderinde jalǵasty da, artynan búkil Keńes Odaǵyn qamtydy. 1990 jyldyń aıaǵyna deıin Odaq quramyndaǵy 15 respýblıka túgeldeı óz egemendigin jarııalap úlgergenimen, Estonııa, Lıtva jáne Latvııa elderinen basqa 12 respýblıka áli Odaq quramynda bolatyn.
M.S.Gorbachev qanshalyqty jantalasa qımyldap, Odaqty saqtap qalýǵa áreket etkenimen, KSRO-nyń odan ári ydyraýyn toqtatý múmkin emes edi. Kelesi 1991 jyldyń 18-21 tamyzynda áıgili «tamyz búligi» boldy. Bul Keńes Odaǵy basshylyǵynyń dármensizdigin kúlli álemge tanytty. Sonyń nátıjesinde 1991 jyldyń tamyz-jeltoqsan aılarynda qalǵan respýblıkalar túgeldeı óz táýelsizdigin jarııa etti.
Saıasattyń qyzýy kóterilip, Gorbachev pen Elınniń teketiresi shegine jetip, bir kezderi temirdeı tártipke negizdelgen ortalyqtaǵy basshylyqtan bereke ketken sol tusta Qazaqstan tarapynan jiberilgen jalǵyz qateliktiń ózi orny tolmas tragedııaǵa ákep soqtyrýy ábden múmkin edi.
Biz ashýdy aqylǵa, asyǵystyqty sabyrǵa jeńdirip, únemi áliptiń artyn baǵyp, ańysyn ańdýmen boldyq. Maǵan batylyraq qımyldaý úshin búkilhalyqtyq mandat kerek edi. Osylaısha 1991 jyldyń 1 jeltoqsanynda el tarıhyndaǵy tuńǵysh Prezıdenttik saılaý ótkizilip, onda halyqtyń 98%-dan astamy qoldaý bildirdi. Bul maǵan qanat bitirip, erkin qımyldaýyma jol ashty.
Saılaýdan 2 kún ótkende – 3 jeltoqsanda Almatyǵa M.Hoff bastaǵan Eýropa Parlamentiniń úlken delegaııasy kelip, Qazaqstannyń jańadan saılanǵan Prezıdenti retinde meni resmı saparmen Brıýsselge kelýge shaqyrdy. Bul da bizge úlken demeý, halyqaralyq deńgeıdegi qoldaý boldy.
Biz táýelsizdikti jarııalaýǵa daıyndyqtyń sońǵy, sheshýshi kezeńine de kelip jettik. 8 jeltoqsanda B.N.Elın, L.M.Kravchýk jáne S.S.Shýshkevıchtiń qatysýymen Belorýssııanyń Belovejesinde ótken kezdesýde Keńes Odaǵynyń «halyqaralyq quqyq pen geosaıası jaǵdaı sýbektisi» retinde ómir súrýin toqtatqany týraly málimdeme jarııalandy. Men Elınmen, Kravchýkpen, Shýshkevıchpen júzdesý úshin shuǵyl túrde Máskeýge ushtym, mundaı kezdesý kúni buryn josparlanǵan edi, biraq shaqyrylǵan úsheýi de kelmeı qalyp, kezdesý bolmaı qaldy.
Budan keıin keńes jáne sheteldik baspasóz ókilderimen Máskeýde ótkizgen baspasóz máslıhatynda: «KSRO quramyna engen barlyq respýblıkalardyń táýelsizdigin moıyndap, olardyń tez arada Birikken Ulttar Uıymyna múshe bolýyna kómektesý kerek», – degen pikirimdi ortaǵa saldym.
Jeltoqsannyń 12-13 juldyzynda Ashhabadta Ortalyq Azııa respýblıkalarynyń basshylarymen bas qosyp, jaǵdaıdy saralaı kelip, biz Táýelsiz Memleketter Dostastyǵyna teń quqyly múshe bolýǵa ázir ekendigimiz jóninde ortaq málimdeme jasadyq. Erteńinde kópten kútken kún týyp, Joǵarǵy Keńestiń 1991 jylǵy 14 jeltoqsanynda ótken 12-shaqyrylǵan 7-sessııasynyń talqylaýyna «Qazaqstannyń memlekettik táýelsizdigi týraly» konstıtýııalyq zań shyǵaryldy.
Elimizdiń jetekshi zańgerleriniń qatysýymen aldyn ala saralanyp, saraptamadan ótkizilip, qapysyz daıarlanǵan zań birden-aq maquldanýǵa tıis bolatyn. Onyń ústine ózge respýblıkalar mundaı zańdaryn áldeqashan qabyldap qoıǵan. Biraq jaǵdaı biz kútkennen basqashalaý bolyp shyqty.
Joǵarǵy Keńes zalynda vıe-prezıdent E.M.Asanbaev qatysyp otyrǵanymen, men talqylaýdy kabınetimdegi baılanys arqyly jiti baqylap otyrdym. Áli esimde, kún tártibi jarııa etilisimen-aq bir depýtat: «Biz kimnen jáne neden táýelsizdik alǵaly otyrmyz?! Ózimiz 70 jyl boıy sógip kele jatqan reseı ımperııasy úlgisimen endi qazaq ımperııasyn qurýǵa umtylyp jatqan joqpyz ba osy?», – dep arandatýshylyq pıǵyldaǵy suraǵyn bastap ketti.
Kóp uzamaı taǵy bir depýtat ony qostaı túsip: «Biz táýelsiz memleket jarııalaý máselesin talqylaýdamyz. Erteń tańerteń 17 mıllıon halyqtyń teń jarymy – orystildi qaýym bóten memlekettiń azamattary bolyp shyǵa kelmek. Joldastar, bulaı etýge bolmaıdy ǵoı», – dedi.
Al endi bir «halyq qalaýlysynyń»: «Tek qazaq qana Qazaq KSR-iniń nemese Qazaqstan Respýblıkasynyń Prezıdenti bola alatyny jónindegi usynysty maǵan qatysty alǵanda azamattyq teńquqylyqqa jasalǵan qııanat deýge bola ma, joq pa?», – degen suraǵyna oraı depýtat S.Sartaev oǵan qazaq eliniń Prezıdenti «memlekettik tildi jáne ultaralyq kelisim tilin qatar meńgergen adam» bola alatyny jóninde zańda taıǵa tańba basqandaı jazýly ekenin eskertti.
Men ádeıi, etıka saqtap jáne ol ýaqyttyń alysta qalǵanyna, zaman-tóreshi bárin áldeqashan óz ornyna keltirgenine baılanysty qazir olardyń atyn atap, túsin tústeýdi jón kórmedim.
Árıne, olardyń mundaı «batyl» sóıleýiniń ar jaǵynda qoltyǵyna sý búrketin syrtqy kúshterdiń bar ekenin de birden ańǵardym. Biraq maǵan qatelesýge de, ashýǵa boı aldyrýǵa da bolmaıtyn edi. Sol kezdegi Joǵarǵy Keńes depýtattary, el aǵalary, belgili zańger, ǵylym qaıratkerleri S.Zımanov, S.Sartaev, Á.Kekilbaev, M.Qozybaev, Ó.Joldasbekov, t.b. depýtattardyń ornyqty, dáleldi jaýaptaryna qaramastan, zań jobasyn eki kún boıy talqylaǵan depýtattar ortaq mámilege kele almady.
Talqylaý ábden tyǵyryqqa tirelgen kezde 16 jeltoqsan kúni tústen keıin men Joǵarǵy Keńeske kelip, depýtattarǵa mán-jaıdy ózim túsindirip, olardyń bul sheshimin búkil Qazaqstan halqy, kúlli álem jurty kútip otyrǵanyn bylaısha jetkizdim: «Bul zańdy qabyldaýymyz kerek, óıtkeni jalǵyz biz ǵana qaldyq. Kópultty Qazaqstan halqynyń aldynda bizdiń arymyz taza. Bul – barlyǵy ár sózine úńile otyryp oqıtyn mańyzdy zań. Meniń saılaýaldy baǵdarlamam, biz sheshkeli otyrǵan barlyq máselelerdiń túıini – osy. Basty másele – memlekettik táýelsizdik máselesi. Artyq shúıligýdiń, eshqandaı mán-mańyzy joq sózderdi qosýdyń qajeti joq. Zańdy osy kúıinde basym kópshilik daýys arqyly qabyldaý kerek dep sanaımyn. Barshańyzdan osyǵan beıildilik bildirýlerińizdi suraımyn».
Osy sózden keıin qarsy sóılegen depýtattardyń birazy sabasyna túsip, zań jobasy kópshilik daýyspen qabyldandy. Bul bárimiz kópten kútken aıshyqty mezet, tarıhı oqıǵa edi. Táýelsizdik bizge ońaılyqpen kelgen joq. Aldyn ala oılastyrýmen, zor uıymdastyrýshylyqpen, qapysyz daıyndyqpen júzege asty.
Biz táýelsizdikke beıbit jolmen qol jetkizsek te, oǵan barar jolda babalar qany az tógilgen joq. Táýelsizdik sol kıeli qannyń óteýi edi. Men munyń bárin biz sengen, tárbıelegen búgingi jas urpaq bilsin, sanasyna sińirsin dep ádeıi jazyp otyrmyn.
Táýelsizdikti jarııalaý ońaı emes, ony búkil álemge moıyndatý odan da qıyn edi. Men Qazaqstan táýelsizdiginiń osyndaı bıik deńgeıde moıyndalýyn da aldyn ala oılastyryp qoıǵan edim.
Birneshe aı buryn dıplomatııalyq arnalar arqyly kelisýdiń nátıjesinde Qazaqstan táýelsizdigin jarııalaǵan kúnniń erteńinde elimizge resmı saparmen AQSh-tyń memlekettik hatshysy Dj.Beıkerdiń ózi keldi. Bul onyń Qazaqstanǵa ekinshi sapary bolatyn. Osy ýaqyt ishinde ekeýmiz ózara senimge negizdelgen dostyq qatynas ornatyp úlgergen edik. AQSh-tyń syrtqy saıasatyna jaýapty tulǵa Qazaqstandy tuńǵysh Prezıdent saılaýymen, táýelsizdik jarııalaýymen shyn júrekten quttyqtady. Bul aqparatty onymen birge kelgen sheteldik jýrnalıster qaýymy AQSh pen Batys elderine sol sátte-aq taratyp jiberdi.
Oqıǵalar aǵyny qarqyn ala tústi. Ekonomıkalyq yntymaqtastyqty saqtaý úshin 21 jeltoqsan kúni Reseı, Ýkraına, Belarýs, Ózbekstan, Túrikmenstan, Tájikstan, Qyrǵyzstan, Ázerbaıjan, Armenııa, Moldova jáne Qazaqstan prezıdentteri bas qosqan kezdesýde Táýelsiz Memleketter Dostastyǵyn qurý jóninde kelisimge qol qoıyldy. Sammıt Qazaqstan tarapynyń bastamasymen Almatyda ótti. Bul bir kezderi «KSRO quramyna engen respýblıkalardyń endigi taǵdyry qalaı bolady, kimniń jeteginde ketýi múmkin?» degen álem memleketteriniń alańdaýshylyǵyn sap tıyp, Dostastyq memleketteriniń birlestigi paıda boldy.
Táýelsizdik osyndaı «tar jol, taıǵaq keshýler» men «soqtyqpaly, soqpaqty zamandardan» aman ótip, óziniń arnaly jolyn tapty.
Táýelsizdiktiń alǵashqy kúnderinen bastap biz bereke-birlikke, yntymaqqa, ultaralyq tatýlyq pen dinaralyq kelisimge negizdelgen saıasatty júzege asyrdyq. Bul elimizdi úzdiksiz ósý men órkendeýge bastady. Osynyń qadirin bilýimiz kerek. «Birligi bar el ozady», – deıdi dana halqymyz.
Biz damýdyń dańǵyl jolyna túskende ózimiz sııaqty táýelsizdigin jarııalaǵan Grýzııa, Ázerbaıjan, Armenııa memleketterinde, ókinishke qaraı, soǵys órti tutanyp, Prıdnestrove Moldovadan bólinip ketti. Tájikstanda azamat soǵysy órship, baýyrlas qyrǵyz elinde dúrkin-dúrkin dúmpýler men qaqtyǵystar oryn alyp, sol jyldary bastalǵan kelispeýshilikter áli kúnge deıin jalǵasyp, eldiń berekesin alyp qana qoıǵan joq, ekonomıkasyn da turalatyp, jyldar boıy alǵa damýyn tejedi. Ýkraınanyń ońtústik-shyǵysyndaǵy osy kúngi janjaldyń tórkini de toqsanynshy jyldardan kele jatqan alaýyzdyqtardan bastaldy.
Yntymaǵy jarasqan eldiń tabysy tasyp, abyroıy asady. Berekesi qashqan eldiń qýaty kemip, quty qashady. Otyz jyl ishinde biz ǵasyrlarǵa bergisiz damý jolynan óttik. Aýyz toltyryp aıtar tabystarymyz da az emes.
Táýelsizdik jarııalaǵan soń júıeli saıası reformany qolǵa aldyq. Osydan jıyrma bes jyl buryn búgingi barlyq jetistikterimizge berik zańnamalyq irgetas bolyp qalanǵan Ata zańymyz – jańa Konstıtýııamyzdy qabyldadyq. Búkil halyq bolyp talqylaǵan bul qujat el danalyǵy men yntymaǵynyń, bereke-birliktiń irgetasyna aınaldy.
Dúnıede ekonomıkalyq damý men demokratııanyń alýan formasy bolsa da, onyń dál sol kúıinde kóshirip ala qoıatyn ortaq úlgisi joq. Biz álemdik tájirıbeni qorytyp, óz erekshelikterimiz ben múmkindikterimizdi eskerip «Qazaqstan – 2030» strategııasyn túzdik. Onda belgilengen mejeli kórsetkishterdi merziminen buryn oryndaǵan soń halyqtyń qoldaýyn tapqan «Qazaqstan – 2050» baǵdarlamasyn jasadyq. Álemdik saıasatkerler men sarapshylar «Qazaqstan joly» dep joǵary baǵa bergen ult damýynyń dańǵyl jolynyń ózegin dál osy qos strategııa quraıdy.
Bizdiń jurt – tamyryn jeti qat jer astyna jibergen alyp báıterekteı óziniń kúsh-qýatyn ǵasyrlar boıy Uly dala tósinen alǵan baıyrǵy halyq. Babalarymyz bizge mura qylyp ulanǵaıyr jer qaldyrdy. Biraq ol keshegi patsha zamanynda da, Keńes Odaǵy tusynda da halyqaralyq qujattarmen resimdelmedi.
Jalpy uzyndyǵy 14 myń shaqyrymdyq bizdiń shekaramyzdyń barlyq boılyǵyna qatysty syndarly kelissózder úderisin uıymdastyrý ońaı mindet bolǵan joq. Buǵan basshylyǵy alǵashqy kúnderden-aq bizdiń táýelsizdigimizge, sondaı-aq shekaramyzdy naqtylaý isine qoldaý bildirgen eki uly kórshimizdiń – Reseı men Qytaıdyń arqasynda qol jetkizilgenin aıta ketýim kerek. Sóıtip, Qazaqstannyń Reseı Federaııasymen aradaǵy uzyndyǵy 7500 shaqyrym bolatyn ortaq shekarasy dostyq pen senim beldeýine aınaldy. QHR-men shektes 1700 shaqyrymdyq shekaramyz boıynsha da tarıhı ýaǵdalastyqqa qol jetkizildi. Bul jaıt shekara máselesi boıynsha ózge de kórshiles elderdiń syndarly ustanymda bolýyna septigin tıgizdi.
Biz Reseıdiń jáne onyń prezıdenti V.V.Pýtınniń, Qytaı basshylyǵynyń tarıhymyzdaǵy sol mańyzdy sátte kórsetken qoldaýynyń árdaıym qadirin bilip, rızashylyqpen este ustaýǵa tıispiz.
Kelissóz barysynda ózara túsinistik pen taraptardyń múddesine degen qurmet ahýalyn qalyptastyra otyryp, biz júıeli túrde halyqaralyq kelisimsharttar jasasyp, memlekettik shekaramyzdy túpkilikti aıqyndap aldyq. Solaısha, babalar amanatyn oryndaý úshin jáne kúnderdiń kúninde óz urpaǵymyzdyń aldynan budan da aýyr qıyndyqtar shyqpaýy úshin túıtkilder men kedergilerdiń bárin eńserip, qolǵa alynǵan isti aqyryna deıin jetkizdik.
Jer degennen shyǵady. Keńes Odaǵy tusynda qazaqtyń ulan-baıtaq jeriniń ár tusy jantúrshigerlik atom jarylystary jasalǵan túrli áskerı polıgondar men bazalarǵa, zerthanalarǵa aınaldy. Tek bir ǵana Semeı polıgonynda 456 ıadrolyq, termoıadrolyq jarylys jasaldy. Onyń 116-sy ashyq atmosferada jarylyp, halqymyzǵa orasan zor zııandy zardaptar ákeldi. Qazaqstan ǵalymdarynyń esebinshe, Semeı polıgonynda jarylǵan atom bombasynyń jalpy qýaty Hırosımaǵa tastalǵan bombadan eki jarym myń ese artyq eken. Men osy tajal polıgonyn 1991 jyldyń 29 tamyzynda japtym.
Qazaqstan táýelsizdik alǵanda bizdiń aýmaǵymyzda kontınentaralyq ballıstıkalyq raketalarǵa arnalǵan 1216 ıadrolyq oqtumsyq boldy. Bul álemdegi tórtinshi ıadrolyq áleýet edi.
Biz atom qarýynan óz erkimizben bas tartyp, búkilálemdik ıadrolyq qarýsyzdaný kóshin bastadyq. Bul – Qazaqstannyń jahandyq beıbitshilikti saqtaýǵa qosqan teńdessiz úlesi.
Táýelsizdigimizdi jarııalaǵanda bizdiń óz valıýtamyz da joq edi. Álemdik qarjy naryǵyn muqııat zertteı kelip, ulttyq teńgemizdi de der kezinde aınalymǵa engizdik.
«Qamdanǵan qapy qalmaıdy» deıdi halqymyz. Erteńin oılaǵan el ǵana ozady. Bolashaq urpaǵymyz eshteńeden tarylmaýy úshin Ulttyq qor men altyn-valıýta qoryn jasaqtap, oǵan mol qarjy jınaqtadyq. Dál osy mol qarajat pandemııa kezinde bizge kómek boldy.
Bizdiń enshimizge tarıhymyzda óz aýqymdylyǵy men qıyndyǵy jóninen buryn-sońdy bolyp kórmegen jobany júzege asyrý – Saryarqanyń tórine, erke Esildiń boıyna el qondyryp, jańa da ásem elorda salý mártebesi buıyrdy.
Astananyń qaryshtap damýy elimizdiń ózge óńirleriniń órkendep ósýine serpin berdi. Shymkent halqynyń sany mıllıonnan asqan respýblıkalyq derbes úshinshi qala qataryna qosyldy. Eki myń jyldyq tarıhy bar kóne Túrkistan keıingi eki jyldyń ishinde aıtarlyqtaı ózgerip, ásem shaharlardyń birine aınaldy. Elimizdiń ózge óńirleri men iri qalalaryn da dál osyndaı bolashaq kútip tur dep nyq senimmen aıta alamyn.
Egemendiktiń eleń-alańynda-aq men Qazaqstanǵa ekonomıkalyq jańǵyrý, ınfraqurylymdy jańartý jáne shıkizatqa táýeldilikten qutylý qajet ekenin túsindim. Biraq tek úshinshi onjyldyqtyń basyna qaraı, resýrs pen tájirıbe jınaqtaǵan soń ǵana biz bul qıyn isti júzege asyra aldyq.
Biz ındýstrııalandyrýǵa jáne óz ónerkásip bazamyzdy damytýǵa ıek arttyq. Sol maqsatpen Indýstrııalyq-ınnovaııalyq damýdyń úsh baǵdarlamasy qabyldandy, 9 trıllıon teńge somasyndaǵy 1500 joba engizildi. Qazaqstan buryn óndirilmegen ónimder – elektrovoz, avtobýs, avtomobıl, temirjol vagondary, transformatorlar jáne basqa da 500-den astam ónim túrin shyǵara bastady.
Joldar memlekettiń kólik salasynyń qan tamyry qyzmetin atqaratyny belgili. Nebári 10 jyl ishinde biz 14 myń shaqyrym avtomobıl jolyn jáne 2,5 myń shaqyrym temirjol saldyq, iri áýejaılardyń bárin, teńiz ben qurlyq porttaryn qaıta jańǵyrttyq. Sonyń nátıjesinde teńizge shyǵatyn joly bolmaǵan Qazaqstan Eýropa elderine, Parsy shyǵanaǵyna, Úndi, Atlant jáne Tynyq muhıtqa tikeleı shyǵý múmkindigine qol jetkizdi jáne eýrazııalyq transkontınentaldy kólik kópirine aınaldy.
Táýelsiz elimizdiń basty baılyǵy – adam. Memleketimizdiń tiregi de, altyn dińgegi de – Qazaqstan halqy. Men boıymdaǵy qýat, qyzmetimdegi tájirıbe, oıymdaǵy nár – bári-bárin halqyma qyzmet etýge jumsap kelemin.
Sol úshin táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynan beri taǵdyr talaıymen dúnıeniń tórt buryshyna tarydaı shashylǵan mıllıonnan astam qandastarymyzdy atamekenge aldyrdym. Bul aıtar aýyzǵa ǵana ońaı. Jer betinde halqynyń sany mıllıonǵa jetpeıtin qanshama memleket bar. Biz osynshama qandastarymyzdy shet elderden aldyryp qana qoımaı, basyna – baspana, ózine – jumys, urpaǵyna bilim berdik. Bul is áli de jalǵasyn taba beredi. Osynyń bári táýelsizdiktiń arqasynda ǵana múmkin bolǵanyn umytpaýymyz kerek.
Elimiz táýelsizdiktiń otyz jyly ishinde kóptegen qıyndyqty eńserip, ulanǵaıyr tabystarǵa qol jetkizdi. Alda alar asýlarymyz ben baǵyndyrar bıikterimiz de, yqtımal syn-qaterler de az emes.
Mine, eki jyldan beri dúnıe júzi alań kúı keshýde. Koronavırýs dertinen týyndaǵan pandemııa álemdik ekonomıkany ǵana emes, óndiris pen eńbekti uıymdastyrýdy, ǵylym men tehnologııa damýyn, jalpy adamnyń oılaý júıesin aıtarlyqtaı ózgertti. Eń aldymen, adamzatqa ortaq indet damý deńgeıine qaramastan el men eldiń ekonomıkasy men tehnologııasyn jaqyndastyryp, bir-birimen yntymaqtastyra bastady. Sonyń negizinde jańa jahandyq ekonomıkalyq paradıgma qalyptasty.
Jaqynda Nobel syılyǵynyń túrli ǵylym salasyndaǵy laýreattarynyń úlken bir shoǵyry «Bizdiń ǵalamshar, bizdiń bolashaǵymyz» sammıtiniń qorytyndysy boıynsha álem memleketterine úndeý jasap, pandemııa adamzat damýyna Ekinshi dúnıejúzilik soǵystan keıingi eń úlken apat bolyp engendigin atap kórsetip, onymen búkil dúnıe júzi birlese kúresýi kerektigin alǵa tartty. Olar: «Eger osy besjyldyqta transformaııalyq sharalar qabyldanbasa, adamzattyń bolashaǵyna aýyr qater tónetin bolady... Qoǵamnyń eń kedeı jáne margınaldanǵan toptary meılinshe álsiz jikter kúıinde qala beredi», – dedi.
Bul meniń osydan týra 30 jyldaı buryn, 1992 jyldyń 5 qazanynda, Birikken Ulttar Uıymynyń minbesinen aıtqan usynystarymmen astasyp jatyr. Biz sol kezeńniń ózinde álemniń eń baı memleketteriniń áskerı-soǵys maqsatyna qarastyratyn shyǵyndarynyń 1%-yn bólý arqyly adamzatqa aıtyp kelmeıtin, tótenshe apattarǵa qarsy kúresýdiń halyqaralyq qoryn jasaýdy usynǵan edik. Áńgime ol kezde BUU-nyń bitimgershilik kúshteri týraly bolǵan edi, biraq, birinshiden, mańyzdysy ıdeıa jáne ujymdyq árekettestiktiń tetigi bolatyn, ekinshiden, túrli elderde táýlik saıyn júzdegen-myńdaǵan adamdy baýdaı túsirip jatqan pandemııanyń soǵystan nesi kem?
Eger dál sol kezde men usynǵandaı qor jasalǵan bolsa, qazirgi pandemııa jaǵdaıynda kedeı memleketterge koronavırýspen kúresýge jáne onyń zııandy zardaptaryn joıýǵa baǵyttalǵan sharalardy uıymdastyrýǵa mol múmkindik týǵan bolar edi.
Pandemııa álemdi jańa kúshke, jetekshi tendenııalar men aldaǵy qaýip-qaterlerge negizdelgen jańa geosaıası transformaııaǵa bastady. Tutqıyldan kelgen indetke qarsy kúreste jurtqa aqparat pen sandyq júıege negizdelgen jańa tehnologııa kómek qolyn sozdy. Bul eńbek naryǵyna aıtarlyqtaı jańa ózgerister ákeldi.
Ekonomıka boıynsha Nobel syılyǵynyń laýreaty Krıstofer Pıssarıdes tórtinshi ındýstrııalyq revolıýııa barysynda robottar birtindep adamdar qyzmet etetin mamandyqtardyń basym kópshiligin almastyratyn bolady degen boljam jasaǵan edi. Sol boljam endi keldi. Jahandyq tehnologııalandyrý nátıjesinde qazirdiń ózinde aqparattyq tehnologııa, robot tehnıkasy, sıntetıkalyq bıologııa, bıonıka, nanotehnologııa, jasandy ıntellekt salasynda buryn sanaǵa da syımaıtyn revolıýııalyq ózgerister oryn alyp jatyr. Álemde bıoınjener, robot tehnıkasy ınjeneri, kıberqaýipsizdik mamany, neıromarketolog, kosmobıolog, ýrbanıst-ekolog, bıofarmakolog, agrokıbernetık, meteoenergetık sııaqty jańa mamandyqtarǵa suranystar barǵan saıyn arta túsýde.
Biz kezinde «EHRO-2017» kórmesin ótkizip, jasyl energetıkaǵa kóshýdiń keshendi baǵdarlamasyn qabyldadyq. Búginde búkil álem balamalyq energetıkany – jel energııasy, gelıoenergetıka, gıdroenergetıka, bıoenergetıka, geotermaldy energetıka salalaryn qarqyndy damytý ústinde. Osy úderisten qalmaýymyz kerek.
Jahandyq jańa trendterdiń qatarynda bolý úshin biz «Bolashaq» baǵdarlamasyn jasap, jastarymyzdy álemniń eń úzdik ýnıversıtetterinde oqyttyq. Al qarajat jetkiliksiz bolǵan ótken ǵasyrdyń 90-jyldary biz stýdentterdiń oqý aqysyn, júrip-turýy men kúnkórisin tólep berdik. Osy ýaqytqa deıin el ıgiligi úshin 15 myńnan astam maman daıarlandy. Olar óz Otanynyń qamqorlyǵyn sezinip, elge qyzmet etip, bizdiń úmitimizdi aqtaıdy dep senemin.
Keıinnen álemdik deńgeıdegi joǵary oqý orny – Nazarbaev ýnıversıteti, Nazarbaev zııatkerlik mektepteri jelisi, aqparattyq tehnologııalar salasyndaǵy startaptarǵa arnalǵan «Astana-hab» halyqaralyq tehnoparki ashyldy. Bizdiń jastar osyndaı ilgerishil ózgeristerdiń kósh basynda bolýy qajet.
Osydan eki jarym jyl buryn elimizde prezıdenttik bılik aýysty. Maǵan: «Ata zańymyzda Sizge eshqandaı shekteýlilik joq. Sońǵy saılaýda halyqtyń 98%-yna jýyǵynyń qoldaýyna ıe boldyńyz. Qyzmetińizdi atqara berińiz», – deýshiler az bolǵan joq. Biraq ár nárse óz retimen bolýy kerek.
Otyz jylǵa jýyq el basqarǵan kezimde men janyma qanshama azamatty serik etip, kóptegen shákirt tárbıeledim. Solardyń ishinde Úkimet basqarǵan, Birikken Ulttar Uıymy bas hatshysynyń orynbasary retinde jahandyq saıasatqa jetiktigin tanytqan, táýelsizdiktiń alǵashqy jyldarynan bastap qasymnan tabylǵan naǵyz patrıot, joǵary bilikti kásipqoı tulǵa Qasym-Jomart Kemeluly Toqaevty Prezıdenttik qyzmetke usyndym. Saılaýda halyqtyń basym kópshiligi ony qoldady. Osylaısha, biz halqymyzdyń aýyzbirligin, saıasattaǵy sabaqtastyǵymyzdy kúlli álem qoǵamdastyǵyna taǵy bir qyrynan tanyta bildik.
Halyqtan kim asyryp aıtqan?! «Dıirmenniń tasyndaı dóńgelengen dúnıe» bir ornynda turmaıtyny belgili. Prezıdent aýysady, biraq Táýelsizdik máńgilik bolýy kerek. Ár qazaqstandyq aldaǵy ýaqytta onyń tuǵyryn nyqtap, eńsesin tiktep, abyroıyn asyrýǵa qyzmet etýge tıis. «Máńgilik el» ıdeıasynyń túpki maqsaty osynda. Eń bastysy – elimiz aman, urpaǵymyz azat. Biz alaqanǵa salyp ósirgen sol azat urpaq endigi jerde «Men Qazaqstanyma ne beremin?» degendi oılaýy kerek.
Biz ózimizdiń tolaǵaı tabystarymyz arqyly táýelsizdikke senbegenderdi ılandyrdyq, kónbegenderdi qatarymyzǵa tarttyq, álem moıyndaǵan abyroıly memleketke aınaldyq.
Táýelsizdik te baqyt sııaqty, baǵalaǵan adamnyń, aıalaǵan qoǵamnyń qolyna turaqtaıdy. Halqy tatý, ekonomıkasy qýatty, saıası júıesi turaqty, mártebesi bıik, abyroıy asqaq Qazaqstannyń bolashaǵy keshegiden kemel, búgingiden nurly ekendigine kámil senemin.
Táýelsizdikke berik irgetas bolyp qalanǵan babalarymyzdyń asyl muraty – erlik pen eldigimizden kúsh-qýat alyp, árdaıym alǵa basa bereıik, aǵaıyn!
