Qaraǵandyda S.Seıfýllın atyndaǵy oblystyq akademııalyq qazaq drama teatrynda belgili jazýshy, dramatýrg, halyqaralyq «Alash» ádebı syılyǵynyń ıegeri Sofy Smataevtyń 80 jyldyq mereıtoıyna arnalǵan «Arqanyń ańyzy, Alashtyń abyzy» atty shyǵarmashylyq kesh ótti, dep habarlaıdy «Adyrna» ulttyq portalynyń tilshisi.
Kesh shymyldyǵy qazaq ádebıeti klassıginiń ómir joly men shyǵarmashylyǵyna arnalǵan «Tulǵa» derekti fılminiń kórsetilýimen ashyldy. Onda jazýshynyń san qıly belesteri, qıyndyqtary men qyzyǵy, júrip ótken baspaldaqtarynyń barlyǵy da kórermenniń kóz aldynan tizbektele ótti. Ónerden baǵyn tapsa da, ómirdiń qataldyǵyna tap bolǵan jazýshynyń bar bolmysyn kórsete bilgen derekti fılm kóptiń kózine jas úıirdi.
Týǵan halqymen qaýyshyp, kópshiliktiń ystyq yqylas, qol shapalaqtaýymen sahnaǵa kóterilgen Sofy Smataev týǵan ólkesine degen júrektegi saǵynyshy men mahabbatyn ádemi órnektelgen óleńderimen jetkizip, tórden oryn aldy. Saltanatty keshti belgili ónertanýshy Erlan Tóleýtaı júrgizdi. Bul keshte áýezdi án de aıtylyp, kúmbirlegen kúı de shertildi. Jazýshy shyǵarmashylyǵynan súbeli óleń oqylyp, qalamdas áriptesteri esil estelikterimen bólisti.
Erlan TÓLEÝTAI, dástúrli ánshi, kompozıtor, senarıst:
- 1970 jyldardyń basynda halqymyzdyń aıaýly perzenti, kórnekti qalamgeri Ilııas Esenberlınniń «Kóshpendiler» trılogııasy qazaq qoǵamyn dúr silkindirdi. Kóshpendilerden keıin ulttyq sanany oıatatyn mundaı týyndy endi kópke deıin jaryq kóre qoımaıtyndaı kórinetin. Sebebi, ol kezde keńestik bılikpen ymyralasqan jaǵdaıda tarıhı shyǵarma jazý ózińdi otqa aıdaýmen teń edi. Osylaısha qalamger qaýymnyń beti qaıtyp qalǵandaıdy... Alaıda, «El bolsa, Er týǵyzbaı tura almaıdy»,- demekshi, Ilııas Aǵasynyń sońynan jazýshy Sofy Smataev óziniń áıgili «Elim-aı» romanymen jasyndaı jarq etip shyqty!
Osylaısha Qazaq handyǵy dáýirin ulyqtaǵan, bılerimiz ben batyrlarymyzdy bıiktetken osyndaı uly trılogııa ulttyq sanamyzdy dúr silkindirgen tarıhı týyndy retinde osy kúnge deıin oqyrman qolynan túspeı keledi.
- Árıne Ilııas Esenberlın men Sofy Smataev Aǵalarymyz bastaǵan Muhtar Maǵaýııalar jalǵasqan tarıhı shyǵarmalar kerýeni osylaısha birte-birte kóshin túzeı bastady. «Kóshpendiler» men «Elim-aı» úsh ǵasyrlyq bodandyqtan saqtaǵan, ult sanasyn oıatqan alǵadaı týyndylar retinde ult tarıhynda altyn áriptermen máńgige jazylyp qalary haq! Minekeı, ardaqty aǵaıyn! 20 jasynda Arqadan Alataýǵa attanyp, arada 60 jyl ótkende 25 tom súbeli shyǵarmanyń avtory atanyp, ultymyzdyń abyz qarııasy, ardaqty qalamgeri retinde týǵan elimen qaýyshýǵa, emin-erkin, ashyq-jarqyn pikirlesýge kelip otyr! Týǵan jerińiz - Qaraǵandyǵa qosh keldińiz, Sofy Aǵa!
Abzal NÚKEN, Qaraǵandy oblysy ákiminiń orynbasary:
- Jerles qalamger aǵamyz, kórnekti jazýshy, daryndy dramatýrg, aqyn Sofy Smataevtyń 80 jyldyq mereıtoıyńa arnalǵan shyǵarmashylyq keshke qosh keldińizder! Qurmetti, Sofy Qalybekuly! Qaraǵandy halqy ózińizdeı dańqty jerlesin árqashan da maqtan tutady. Sanaly ǵumyryńyzda qazaq ádebıetine ólsheýsiz úles qostyńyz. Ádebıet álemine siz syılaǵan shyǵarmalar men aýdarmalar, óleńderińiz ben pesalaryńyz bergisi qazaq ultynyń árige tartsaq adamzattyń qundy qazynasyna aınaldy. Qazaq ádebıetiniń tarıhynda «Elim-aı» romanynyń alar orny erekshe. Janshylǵan qazaqtyń rýhyn aspandatqan, ótkenge moıyn burǵyzǵan, qazaq jurtynyń qasireti men qasıetin qatar kótergen shyǵarma boldy!
Erkebulan JUMAKENOV, Qaraǵandy oblystyq mádenıet, muraǵattar jáne qujattama basqarmasynyń basshysy:
- Sofy Aǵamyzdyń 80 jyldyǵyna oraı osyndaı mereıtoı keshin ákimshilik tarapynan uıymdastyryp otyrmyz. Bul kisiniń týǵan jerine kelmegeli biraz boldy dep aıtýǵa bolady. Keminde bir 10 jyldyń shamasy bolyp qalypty. Sondyqtan búgin osy aǵamyzdy qurmettep, qoshemet qylyp qarsy alyp, shyǵarmalaryn saǵynyp, ózin saǵynyp kelgen adamdardyń sany kóp. Bizdiń oblysymyzdaǵy kitaphanalarda ol kisiniń 30-dan astam shyǵarmalary bar. Jaqynda taǵy mine 15-tomdyq shyǵarmalary shyqqan eken. Sońy jaqynda bizdiń mádenıet basqarmasy alatyn bolady. Sondyqtan bul endi Qaraǵandylyqtarymyzǵa úlken-úlken qýanysh. Jan-jaqtan qanshama teatr maıtalmandary, qanshama ónersúıer qaýym, dostary, týǵan-týystary, sol kisiniń shyǵarmashylyǵyn súıetin oqyrmandar osy jerde jınalyp, karantındik sharalardy saqtap, 300-den astam kórermen bolyp otyr.
Ulyqbek ESDÁÝLET, aqyn, jýrnalıst:
- Mynaý adamzat tarıhynda dáýirlerden-dáýirlerge, ǵasyrlardan-ǵasyrlarǵa ótip kele jatqan bir máńgilik uly suraqtar bar. Sol suraqtyń bireýi:«Biz kimbiz? Qaıdan shyqtyq? Qaıda baramyz?» - degen suraq. Osy suraqqa árkim ár túrli jaýap izdegen. Al biz qaıdan shyqtyq? - degendi, keńes zamanynda "biz 1917 jylǵy revolıýııadan shyqqanbyz" degen jaýap boldy. Bizdiń ar jaǵymyzda tarıhymyz joq sııaqty, bizdiń ultymyz ómir súrmegen sııaqty... Al endi ony aıta bastaǵanda 25 jylǵa túrmege aıdalyp jatty, atylyp, asylyp ketip jatty. Sol kezde biz qaıdan shyqtyq? - degen suraqqa tarıhqa qatparly úńilip turyp jaýap bergen qaıtpas qaısar qalamgerlerdiń biri – Ilııas Esenberlın aǵamyz bolsa, ekinshisi – Sofy Smataev aǵamyz. Osyndaı uly suraqtarǵa uly jaýap bergen adam! Bul kisi bolat ınstıtýtyn bitirgen, bolattyń qadir-qasıetin zerttegen adam ózi de bolattaı beldi jazýshy! Bul kisilerdiń sol kezdegi erligin anaý Gagarın men Tıtovtyń aspanǵa ǵaryshqa ushqanymen teńeýge bolady. Óıtkeni, tyńnan jol salǵan adamdar! Seńdi buzǵan adamdar! Muzjarǵyshtyq qabiletpen jasalǵan azamattyq erlikter!
Nursahan AHMETQYZY, «Tulǵataný» ǵylymı-zertteý ortalyǵynyń dırektory, tarıh ǵylymdarynyń kandıdaty, doent:
- Búgin S.Seıfýllın teatrynda bizdiń jerlesemiz Sofy Smataevtyń 80-jyldyǵyna arnalǵan bir úlken keshke jınalyp otyrmyz. «Elim-aı» degen 3 tomdyq kitap jazǵan ataqty jazýshy búkil ǵumyryn sol qazaq halqynyń ómirine arnaǵan. Jazýshynyń shyǵarmalarynyń kitabynyń atynda úlken mán bar. Endi bul kisiniń 80-jyldyǵyn óziniń týǵan jeri Arqada ótkizip jatqanymyzdyń ózi úlken ǵanıbet! Sony túsingen mynaý oblys basshylaryna raqmet! Óıtkeni osy kisi sııaqty jazýshylar endi saýsaqpen sanaıtyndaı qaldy... Mysaly, Qasym týraly bul kisiniń uly maqalalary bar. Al endi Qasym týraly 110-jyldyǵyn toılap jatqan Arqa jerinde Sofy Smataev sııaqty aǵamyzdyń Qasymǵa arnap shyǵarma jazýynyń úlken tanymdyq-tárbıelik máni bar! Búkil ómiri elim-jerim dep ótken uly adam...
Jarýlla PAZYLULY, Qaraǵandy «Kenshiler» mádenıet saraıynyń basshysy:
- Mynaý qazaq ádebıetindegi kórnekti tulǵanyń biri. Arqanyń ańyzy, Alashtyń abyzy degen mynaý keremet trılogııalyq shyǵarmalardyń kóshin bastaǵan, qazaqqa úlken óner syılaǵan, qazaqqa úlken tarıh syılaǵan aǵamyzben 80-jasynda biz tórt taǵany túgel, keregesi keń jaıylǵan shaǵynda kezigemiz dep edik. Búgingi shyǵarmasyndaǵy aıtylyp jatqan ókpe-nazdyń bári óziniń tól shyǵarmalarynyń alǵashqy árpinen bastap sońǵy shyǵarmasyna deıin alǵashqy oqyrmany bolǵan, alǵashqy synshysy bolǵan, alǵashqy pikir qosýshy bolǵan, jasynan birge syrlasqan, syılasqan, tirenishi, súıenishi bolǵan, jaman aýrý indet kelgen kezde "sen uıyqta, men uıyqtamasam, uıyqtamaıyn" - dep aıalap, álpeshtegen jary Shákeńnen aıyrylyp qalǵan kezdegi, kóńiliniń jartysy synyp qalǵan kezdegi sahnaǵa kelip, elmen qaýyshyp turǵandaǵy ókpe-nazy dep túsinemiz. Bul kisiniń áli de aıtary kóp. 4-shi tomyn jazyp jatyr. 5-shisin jazamyn dep jatyr. Sondyqtan bul kezdesýdegi Sofy Smataev aǵamyzdyń eńbegi úlken orasan zor. Jyldar ótken saıyn jazýshy esimi bıikteı beredi, asqaqtaı beredi! Bul kisiden alatyn tálim de, tárbıe de óte kóp. Tek qana bul kisiniń shyǵarmasyn tereńirek boılap oqysa, aıtary kóp dep oılaımyn!
Erjan BAZARBEKOV, Q. Baıjanov atyndaǵy konerttik birlestigi «Arqa sazy» folklorlyq ansambliniń ártisi, dástúrli ánshi:
- Búgingi Sofy Smataev aǵamyzdyń myna mereıli jasy qutty, qaıyrly bolsyn! Qaraǵandyda jalpy Arqanyń apaı tósinde, sańlaq belinde keremet bir salıqaly kesh ótti dep aıtýǵa bolady. Bizge ańyz qylyp aıtatyn, abyz qylyp aıtatyn kisilerdi alystan izdeýge bolmaıdy. Mine, ózimizdiń osy Arqanyń Kıikti stanııasynyń týmasy, osy aqsaqaldyń úlken eńbegimen tanysyp, shyǵarmashylyǵymen bilisip, búgin bir keremet rýhanı lıazzat aldyq. "Qazaq ózi sal, qazaq ózi seri" - demekshi, bul kisi jazýshy, ózi dramatýrg, ózi aqyn, óleń-jyrlaryn qalaı tamasha oqıdy! Bul aqsaqal rasynda da «Arqanyń ańyzy, Alashtyń abyzy! Bizdiń aldymyzda turǵan úlken baǵdarsham ispettes. Qazaqty kórgiń kelse, mine osy dep kórsetseń, jer júzinen uıalmaıtyn degendeı, qazaqtyń aqsaqaldary osyndaı-aq bolsyn! Klassık jazýshymyz I.Esenberlınnen keıin rasynda da seńdi buzyp, muzdy jaryp osy Alashqa sóz aıtqan, qazaqtyń qamyn jegen ekinshi kisi– osy kisi! Rasynda da solaı eken!
Munan soń oblys ónerpazdary men S.Seıfýllın atyndaǵy oblystyq akademııalyq qazaq drama teatrynyń ártisteri óner kórsetip, án men jyrdan shashý shashty.
Baýyrjan JAQYP, fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor, aqyn:
SOFY SMATAEVQA ARNAÝ
Men búgin jyrǵa orandym borataıyn,
Aýzyma dúıim jurtty qarataıyn!
Seksenniń seńgirine shyqqan kezde,
Sofydaı dara týǵan aǵataıym!
Dál qazir kelip otyr qaraly bop,
Júregi qaıǵy-sheńnen jaraly bop,
Aıyrylǵan aqqýdaıyn syńarynan,
Aıyryldy jeńgemizden jazataıym.
Túregel jolbarystaı qaırattanyp,
Alǵa bas arystandaı aıbattanyp!
Aýylyńa asyl sózdiń kelgende biz,
Boı túzep, sizge qaraı oı baptadyq.
Jasynda jas tulpar bop jaryp shyqqan,
Qara sóz qaımaǵyna qanyp shyqqan,
Ol týǵan Saryarqanyń dalasynan,
Buqardaı, Qazybekteı alyp shyqqan.
Shyqtyn sen tar zamanda Elim-aılap...
Qashan da qara qazaq qamyn oılap!
Kók jalǵaı jaýǵa atyldyń taısalmastan,
Qolyna tik kóterip, bóri baılap.
Jas urpaq jazǵanyńdy azyq etti,
Talaıdy taǵdyr joly jazyp etti.
Táýelsiz erkin oıdyń jeteginde,
Tirilttiń Qaz daýysty Qazybekti!
Kóline qaıta oralyp bezgen sý,
Ózińe tyń taqyryp, kez keldi shyn!
Ornattyń qalamyńdy otqa janyp,
Qarqabat anamyzǵa sózde músin!
Oıyńda ystyq qaırat túre kelsin!
San ret bul saparda túlegensin!
Ómirge týǵan jerden qýat alyp,
Sofy aǵam 100-ge deıin júre bersin!
100-den asyp ómir súre bersin!
Iá, rasynda da kózi tirisinde ańyzǵa aınalǵan Sofy Smataevtyń bar ǵumyry ultynyń urpaǵyn túgendep, joǵyn joqtaýǵa arnaldy. Búginde abyz qart abyroı men ataqtyń asqar bıiginde. Kórsetilip jatqan qurmet te sheksiz, shapaǵat ta shekteýsiz. Alashtyń ardaqtysy úshin marapattyń tóresi – el yqylasy, halyq qoshemeti. «Ókinishim de bar, ótinishim de bar» - dep kesh sońynda sóz alǵan ańyzǵa aınalǵan abyz tulǵa ómirdiń san salaly soqpaǵynan súrinbeı ótip keledi. Óner ólimnen qutqardy, óner ókinish pen óksikten saqtady...
Zarına ÁShIRBEK,
"Adyrna" ulttyq portaly
