Qazaq ádebıetiniń klassıgi, jazýshy Sofy Smataev bıyl 80 jasta. Aýdarmashy, aqynnyń mereıtoıyna oraı jazda shyǵarmashylyq keshi de ótti. M.Áýezov atyndaǵy Qazaq ulttyq akademııalyq drama teatryndaǵy "Men jeńemin!" qoıylymynda jazýshynyń ózi ártistermen birge sahanada oınady. Alaıda arada aı ótkende jazýshy qara jamylyp, jarty ǵasyrdan astam ýaqyt birge ǵumyr keshken jary Shámshııadan aıyryldy. Ózi de koronavırýstan áreń jazyldy. Sofy Smataev tórt aıdan beri aýyr oı, jalǵyzdyqtyń qushaǵynda. Qazaq ádebıetiniń qazirgi kózi tiri klassıgi «Adyrna» ulttyq portalynyń tilshisine jan syryn aqtardy. Qazaq sóz óneriniń sheberi áńgime barysynda kezinde ózi kómektestken azamattardyń atyn attap, búginde olardyń qaıyrylmaı ketkenin, elde qalyptasqan keleńsizdikterdi, rýhanı kúızeliske túsken qazaqtyń jaıy men tilge qatysty da pikirin jaıyp saldy.
«Memlekettik syılyqty 11 ret bermedi»
- Qazaq ádebıetine tom tom tarıhı týyndylar ákelgen jazýshy kóz aldymyzǵa qashanda alyp kórinetin. Soqpaǵy kóp joldarmen súrinbeı ótken Sofy Smatevty, ózińizdi áleýmettik jelilerdegi jazbalaryńyz arqyly sońǵy kezde basqa qyrynan baıqaı bastaǵandaımyz. Klassıktiń qadirin qoǵam baǵalaýdan qalyp bara jatqan sııaqty ma? Osy jasqa jetkende kitap satýǵa kiriskenińiz bizge de aýyrlaý tıip tur...
- 2007 jyly Tasmaǵambetovke kómekshi boldym. Sol kezde onyń demeýshiligimen meniń shyǵarmalarymnyń 17 tomdyǵy shyqty. Qalanyń qazirgi ákimi de 25 tomdyǵymdy shyǵaryp berdi. 25 tomdyǵymdy shyǵarý úshin baspaǵa 25 mıllıon teńge bólipti. Biraq baspa maǵan qalamaqy tólemedi. Sol qalpy kitaptarym úıilip jatyr. Satyp jatyrmyn. Respýblıkadaǵy 3 qalanyń jáne 14 oblystyń ákimderine hat jazdym, «myna kitaptarǵa kómektesińder, halyqqa jetsin» dep. Sóıtsem jazǵan hatym ol ákimderdiń qolyna tımepti. Mádenıtet basqarmasyndaǵylar hatyma 1978 jyly shyqqan «Elim-aı» romanynyń eki danasy bar ekenin aıtyp jaýap beripti. «Kitaptaryńyzdy ala almaımyz, alatyn bolsaq bir jıyntyǵyn alýymyz múmkin, kelispeseńiz sotqa berińiz» depti. Mádenıetke jaýapty adamdardyń ózi osylaı dep turǵanda basqa kim alady, elge qaıtyp taraıdy? On jyl buryn 17 tomdyǵym shyqqanda kitaptarymdy «Atamura» men «Almaty kitap» baspasyna óz qolymmen apardym on danadan. Eki aıdan keıin barsam «Atamura» onyń bir toptamasyn 35 myńnan, «Almaty kitap» 45 myń teńgeden satypty. Ondaı qymbat kitapty kim alady? Ózim shyǵarttym, olardan shyǵyn shyqqan joq, sonda da 2,5 esege qymbatqa satqan. Kitap árıne ótpeıdi, kitap oqıtyn jastardyń, stýdentterdiń shamasy jetpeıdi. Sonymen qazir ózim satyp jatyrmyn.
- Tikeleı ózińiz satyp jatqan kitaptaryńyzdy alýshylar kóp pe?
- Qoǵam jazýshylardyń eńbegin kerek qylmaıdy. Kitabymdy basynda 20 myń teńge dedim, qazir 12 myńǵa túsirdim. Sodan beri 12 dana toptamasy ótti. Áli úıde, baspada 50 myńdaı kitap jatyr. Qazaq kitap oqýdy qoıypty. Oblys ákimderi kitaptarymdy kerek qylmady. 2009 jyldan beri 9 kitap jazyppyn. Kózimniń tirisinde osylardy shyǵaryp, oqyrmandaryma jetkizip keteıin degem.
- Siz qyzmettegi adamdardy synaısyz. Biraq ózińizde ómirbaqı laýazymdy oryndarda qyzmet jasadyńyz ǵoı. Shyǵarmalaryńyzdan bólek ultqa, tipten jekelegen adamdarǵa paıdam tıdi dep aıta alasyz ba?
- 2009 jyldan bastap shyǵarmashylyqpen aınalystym dedim ǵoı. Keńes kezinde Jazýshylar Odaǵynda 16 jyl, «Juldyz» jýrnalynda bas redaktordyń orynbasary boldym. Kitap palatasyn basqardym. Ortalyq Komıtette Kolbınniń qasynda 4,5 jyl jumys istedim. Kolbınmen eki ret aıqastym. Sonda maǵan Nazarbaev «Sáke bunymen ustasyp qaıtesiń? Ne partııadan shyǵarady, ne aýrý qylady» dep aqyl aıtatyn. Sonda men Nurekeńe, «Máskeý onsyzda bizdiń sózimizdi sóılemeıdi, odanda osynda aıqasyp, aıtarymyzdy aıtyp qalaıyq» deıtinmin. Kolbın meni «Ulttyq qatynas sektorynyń» meńgerýshisi qylyp jiberdi. Bir kúni Kolbın bizge «mınıstr, oblys ákimderi tek qazaq, olar qyzmetinen ketip nemese qaıtys bolsa ornyna birinshi orynbasary orysty emes, taǵyda besinshi nemese altynshy orynbasarlaryn, qazaqtardy qoıady ekensińder, ózgertemiz» dedi. Sóıtip ol bir-eki aıdyń ishinde alty qazaq mınıstrdi alyp, oryndaryna alty orysty qoıdy. Bıýro músheleri bir aýyz qarsy sóz sóıleı almaıtyn. Kolbın bir kabınette maǵan qarsy betke otyratyn. Bir kúni jetinshi mınıstrdi orys qyldy. Ekemizde kommýnıstik partııanyń múshesimiz. Birden qarsy shyqtym. On mınýttan soń jetinshi mınıstrdi qaıtadan qazaq qyldy. Kolbın maǵan jıynda aýyzsha da eskertý bergise almady, ózimniń ustanymymdy saqtap qaldym. Bir aptadan soń álgi mınıstrdi dálizden kórip, «qyzmetińnen quldyrap bara jatqanda arashalap qaldyq, bir aýyz raqmetiń joq» dedim. Ol, «ketshi-eı» degende jaǵynan shapalaqpen tartyp qaldym. Sol adam qazir bılikte áli júr, kim ekenin aıtpaımyn. Bul Almatyda 1987 jyly bolǵan oqıǵa. Jazýshylar Odaǵyn uzaq jyl basqarǵan Nurlan Orazalınge birneshe ret kómekteskem. Kórshi turdyq buryn. Ol mınıstrlikte kim kórinenge alǵy sóz jazyp júrgenin, Qýyrshaq teatryna dırektor bolǵysy keletinin, menen basqa bul jerde senetin adamdy joq ekenin aıtty. Bólim meńgerýshisi bolǵan, qatty syılasatyn Shaıjúnisovke aıtyp edim, ol tyńdamaǵan soń Qazaqstan Kompartııasynyń úshinshi hatshysy bolyp turǵan Kákimjan Qazybaevqa kirdim. Sóıtip Orazalın tearda 2,5 jyl dırektor boldy. Taǵy birde jolymdy tosyp, Ázirbaıjan Mámbetovtyń orynbasary bolǵysy keletinin aıtty. Sodan Zaqash Kamalıdenovke (1985-88 jyldary Qazaqstan Kompartııasy Ortalyq komıtetiniń ıdeologııa jónindegi hatshysy qyzmetin atqarǵan) bardym. Eshqaısysy ony jaqtyrmasada kórshi ekenimdi aıtyp, kóndiretinmin. Keıin Orazalın Odaqtyń tóraǵasy bolǵanda meni jınalysqa da shaqyrmaıtyn boldy. Buryn Odaqty basqarǵan tóraǵalar jazýshylardy izdep, aqyldasyp otyratyn. Ol úlkendi aǵa dep, kishini ini dep syılaı almady. Ózine «ásker» jınady, kitaby da shyqpaǵan, eshkim tanymaıtyn 200 adamdy Odaqqa múshelikke qabyldady.
Mahmud Qasymbekovpen birge jumys jasaǵam 1987 jyly. «Sofy aǵa, meni Zaqash Kamalıdenov jumystan shyǵaratyn boldy» dep bir kúni kelip tur. Sosyn Zaqashqa (QKOK úshinshi hatshysy) bardym. «Bir qazaqtyń balasy, erteń jumys taba almaı qańǵyp ketedi, qaldyrsańyz» dep alyp qalǵam. Keıin onyń qyzmeti únemi ósip otyrdy. Qazir sol Qasymbekov ulyn da, qyzynda qyzmetke qoıdy. Uly Qaraǵandy oblysynyń ákimi. Oǵan «bolmaǵanda kitabymyń 100 danasyn alsańdar» dedim, almady, qaıyr joq.
- Aǵa, Sizdiń osy joly shyqqan 25 tomdyǵyńyzǵa synı kipirler men aýdarmalaryńyz syımaı qalypty. Aıtpaǵym sonshama kóp kitap, kórkem týyndylar jazǵanda eńbegińiz óz oıyńyzdaǵydaı baǵalandy dep sanaısyz ba?
- «Jyldyń eń úzdik kitaby» degen bolady. «Jyldyń úzdik shyǵarmasy» degen bar. Odaqta 800 aqyn-jazýshy bolsa, solardyń 29 ǵana osy ataqty alǵan. S.Muqanov ol ataqty bir ret, M. Áýezov eki ret, Ǵ.Músirepov bir ret, O. Súleımenov eki ret, S.Muratbekov bir ret alǵan. Meniń shyǵarmam osy ataqqa 11 ret usynylǵanda barlyǵynda qulatty, memlekettik syılyqty bermedi. Qulatqan Ábdijamal Nurpeıisov pen Ábish Kekilbaev. Biri komıssııanyń tóraǵasy, ekinshisi hatshysy bolyp turdy. Tósin uryp júrgen jazýshy «Qan men terdi» 27 ret shyǵardy. Bir orys joq jerden, radıýsy 500 km aýmaqty quraıtyn jerden revolıýener shyǵarady. Ol «Tynyq Don» romanynyń kóshirmesi. Nebári 8 tom kitap jazsada barlyq ataqty alyp otyr. 2001 jyly bir ǵana kitabym shyqty, onda da qalamaqy da bergen joq.
«Jazýshylar Odaǵynyń tóraǵasy toı toılaýdan bosamaı júr»
- Halyqaralyq «Alash» syılyǵyn aldyńyz ǵoı. «Parasat», «Qurmet» ordenderimen marapattaldyńyz...
- «Qurmet» ordenin Kitap palatasyn basqarym turǵanymda Altynbek Sársenbaev alyp berdi. Toqsanynshy jyldardyń basynda «Alash» syılyǵy Ǵafý Qaıyrbekovtyń usynysymen berilgen. Birde bir ret memlekettik syılyqty bermedi. «Elim-aı» romanynyń úsh kitaby, óleńmen jazylǵan «Jarylǵap batyr» romany, «Biz qulmyz ba, kimbiz?» romany, «Muńly oılar» fılosofııalyq estetıkalyq kitabym, odan keıin «Aǵalarym - jaǵalarym, inilerim- irilerim», «Men tirimin» atty psıhologııalyq poemalarym. Mine osyndaı ózgede shyǵarmalarym jyldyń eń úzdik kitabyna usynylǵan. Minekı osylardyń bireýine de memekettik syılyq berilmedi. Kim kóringen alyp jatqan «Eńbek sińirgen qaırateri» ataǵyn da bermedi. Jazýshylar Odaǵynan osy kúnge deıin bir maqtaý grammatosyn alǵan emespin. Sol Odaqtyń keregi joq. Odaqtan bólek júrip aq 26 kitap jazyppyn. Jazýshylar Odaǵynan múldem qaıyr joq. Odaqtyń tóraǵasy aýysqanmen, júıesi sol qalpy. Qazirgi tóraǵasy toı toılaýdan qoly bosamaı júr. Ana jaqtaǵy toıǵa, myna jaqtaǵy toıǵa ketedi.
- Aǵa uzaq jyl otasqan jubaıyńyzdy saǵynyp, jalǵyzsyrap otyrǵanyńyz kórinip tur. Úıdegi dúnıeler men myna jazý bólmeńizge syımaı júrgen sııaqtysyz... Bizge kóz tıdi degendi de aıtyp qaldyńyz?
- 80 jyldyǵym Almatydaǵy drama teatrda ótti. Toqaev 85 jasqa tolǵan Oljas Súleımenov pen meniń 80 jyldyǵymdy resmı toılaýǵa ruqsat bergen. Mereıtoıym jaqsy ótti. Tikeleı efırden 4,5 mln adam kórdi. Sahnada óz shyǵarmam boıynsha akterlyq ról oınadym. Kóz tıdi dep topshylaımyn. Osy mereıtoıdan keıin jubaıym ekemizde kovıd juqtyryp, aýrýhanaǵa tústik. Jubaıymnyń qaıtys bolýyna meniń ambıııam tikeleı sebep boldy dep sanaımyn. Men basqalar sııaqty teatrda mereıtoıymdy ótkizbeı, meıramhanada toı jasamaı, úıde tynysh otyrsam bizge koronovırýs juqpas pa edi? Úıde jubaıym shaıymdy qaınatyp otyrar ma edi? Qartaıǵanda, jasym 81 ketkende jemtim shal atandym. Myna úsh qabatty úıde qazir úsh boıdaq qana qaldyq (jazýshy kózine jas aldy), men, ulym jáne nemerem. Úsh jetimbiz. Eshkim qaramaıdy. Jazýshylar Odaǵy habarlaspaq túgil, áıelim qaıtys bolǵanda kóńil aıtýǵa jaramady. Maǵan Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev, Qyrymbek Kósherbaev, Qarǵandy oblysynyń ákimi, Almatynyń ákimi kóńil aıtty. Al Jazýshylar Odaǵynda bes-alty bastyq bar, solardyń bireýi kóńil aıtpady.
«Jazýshylar, zııalylar qyzmettegi balalary úshin úndemeıdi»
- Aǵa, taǵy bir aýyrlaý suraq qoısam.. Elde jerge qatysty, tilge, analarǵa qatysty túrli daýly, talasqa toly oqıǵalar kóp boldy. Qoǵamǵa pikir bildirip, halyqqa aqyl aıtatyn aýzy dýaly, sózine sendire alatyn adam qalmaǵandaı. Ózderińizdeı zııaly qaýym únsiz qaldy degen syn-pikirler de kóp aıtylady. Keńestik zamanynń ózinde tilge, jerge qatysty ashyq pikir bildirgen alyptarymyz boldy. Qazirgi zııaly qaýymǵa ne bolǵan?
- 2005-2007 jyldarǵa deıin men mıtıng, jıyndarǵa baryp sóıleıtinmin. Biraq sóılegenińdi tyńdaıtyn adam joq. Sol jerdegi 400-500 adamnan aspaıdy. Tutas halyqqa úniń jetpıdi, tutas halyq estimeıdi. Qulaq jabyq, keýdeleri biteý. Jastar zııaly qaýym qaıda? Olar nege únsiz, nege ún qospaıdy? dep oılaıdy. Kóp jazýshy, zııalylardyń balalary jaqsy qyzmette. Ol ras. Solarǵa zııany, kesiri tımesin dep ún qatpaıdy. Mysaly, myna JO uzaq jyl basqarǵan, tóraǵa bolǵan Orazalınniń, Á. Kekilbaevtyń, ózgede aqyn-jazýshylardyń balalary joǵary, laýazymdy qyzmette. Tamyr-tanystyqpen jaqsy qyzmetterge ornalastyrdy, endi sol balalaryna kesiri tımesin dep úndemeıdi. Men bedelimdi satyp bir balama da qyzmet suraǵan emespin. Eki ul, bir qyzym bar. Tipten eki nemeremdi aqsha tólep Barsenolada oqyttyq. Osynda bireýi áli jumyssyz júr.
«Tildiń problemasyn qolynda bıligi joq qazaqtar ǵana aıtady»
- Til tartysy álide toqtaǵan joq qoı. Aldyńǵy kúnderi ana tilimizdiń jaǵdaıy ońalady degenge sene alamyz ba?
- Basqa memlekettermen, anaý Baltyq jaǵalaýyndaǵy eldermen, kavkazdyqtarmen, tipten myna ózbek, tájik, túrkimen, qyrǵyzdarmen salystyrǵanda qazaq tili ezgide júrgen sııaqty. Qazaq tili áli esikten syǵalaǵan qalpy tur. Tórge shyqqan joq. Tildiń máselesin qolynda bıligi joq qazaqtar ǵana aıtyp júr. Batyl ózgerister ákelmeı tilde tuǵyryna qonbaıdy, qazaqta qaıyrshy keıpinen aıyrylmaıdy. Egemendik, Táýelsizdik degen qazir bizde tyrnaqshanyń ishinde qaldy. Tolyq táýelsiz emespiz.
- Ózińiz aıtyp otyrǵan kitap oqymaıtyn qoǵam, qaýymnyń arasynda Sákendi, Muqanovqa qatysty túrli synı pikirler aıtylyp jatady. Siz ótken ǵasyrdyń 60-80 jyldaryndaǵy qazaqtyń alyptaryn kórgen adamsyz. Mysaly, Tursyn Jurtpaı aǵamyz alash qaıratkerleri týraly daýly pikirlerdi qoǵam ortasyna tastap turatyny bar. Sol tulǵalar tóńireginde aıtylǵan sózderge qalaı qaraısyz?
Sákendi qaralaý – sulýlyqty qaralaý! Azamattyqty qaralaý. Sáken - tazalyqtyń sımvoly! Sáken qazaq tilin memlekettik deńgeıde júrgizýge jetkizgen, 24-25 jyldary qyzmette júrgende «kazak –kırgız» degen kemsitpeden remsı túrde qazaq degen ulttyq ataýdy alyp bergen tulǵa. Men bul tulǵalardy qaralaýǵa túpkilikti qarsymyn. «Sáken bir kelinshekti alyp ketipti», «myna áıeldi áketip qorlapty» degenniń bári bos sóz. Sulýlyqqa tabyný, sulýlyqqa súısiný, sulýlyqqa suqtaný degen bar. Ol áıelderdiń ózderi de kelýi múmkin ǵoı. Sol sııaqty Sábıt Muqanovty da qaralaýǵa qarsymyn. «Sábeń ana adamdy kórsetti», «Mynanyń ustalýyna kómektesip, ózi aman esen qaldy» deıdi. Ol kezde birin biri kórsetý degen óte kóp bolǵan. Jınalystarda aıtyp qalady. JO tóraǵasy, úndemese «sen qaıda qarap otyrsyń?» degen taıaq ózine de tıedi. Qazaq tek ózinikin ǵana jaqtap, ózinikin ǵana maqtap sóıleıdi. Sondyqtan eki-úsh ret azamattarǵa qarata aıtsa aıtqan shyǵar. Biraq qushaq quqash aryz jazǵan joq. Sonda da Sábıtti shuqyp, túrtip, ony áli kúnge deıin kórsetip jatýdyń túkke de qajeti joq. Qazaqtyń jazýshylaryn, qazaqtyń myqtylaryn jamandap kórsetý – ol tekten aıyrý degen sóz. Sondyqtan kekti qoıyp, tektilikti saqtaýymyz kerek. Tektilik bar jerde qaıyrymdylyq, jaqsylyq júredi. Osynyń bárin túrtpektep shyǵara beretinniń biri óziń aıtqan, ǵalym bolyp júrgen Tursyn Jurtbaı. Onyń ózine de aıttym, qoısańshy dep. Sol kezdegi qaıratkerlerdi túrtpekteı berý, kemshilikterin taýyp jaza berýdiń esh qajeti joq.
«5,5 mln qaryzbyn»
- Qomaqty qaryzyńyz bar eken. Ataǵy alysqa ketken jazýshynyń qaryzǵa batyp júrýin sonshalyqty túsine almaı otyrmyn...
- Keńsaıdaǵy marqum áıelim Shámshııanyń basyna kúmbez, qulyptas qoıdyram,ony mármármen qaptaıdy. 5,5 mln teńge qaryzbyn. Qabirdiń irgetasyn quıýǵa, qalaýǵa 1 mln teńge surady. Óz qalatmada aqsha joq, 3 mln qaryz alyp tóledim. Áli 2,5 mln teńgesin taýyp berýim kerek. Tym bolmaǵada týǵan jerim Qaraǵandy oblysynan bireý habarlaspady. Sofy aǵa, jaǵdaıyń qalaı? dep bireýi suraýǵa jaramady. Keńsaıda qulyptasty turǵyzýǵa syrttan jumysshylardy kirgizbeıdi. Eger basqa jaqtan qurylysshylardy jaldasam arzanǵa túsedi eken. Sosyn kitaptarymdy satyp, qaryzdan qutylsam dep júrgen jaıym bar. Olda ótpeı jatyr.
«Qazaq rýhtan aıyrylǵan»
- Qoǵamnan, qazaǵyńyzdan birjolata kóńilińiz qalǵandaı túńile sóılep otyrsyz. Kúızele berseńiz densaýlyǵyńyzǵa zııan ǵoı...
- Eki ret ınsýlt, alty ret ınfarkt alǵam. Qyltamaq bolyp, asqazanymdy alǵyzyp tastaǵam. Mıymdaǵy oıym tilimniń ushyna kelmeıdi. Sonda da 26 shildege deıin men lepirgen, barlyq armanym oryndalatyndaı, armandaryma jetýge tyrysyp júrýshi edim. Qazir mende eshqandaı maqsatta, tilekte, armanda joq sııaqty kórinedi. Óıtkeni maǵan qol ushyn sozatyn qoǵamda joq, qol ushyn sozatyn aǵam-inimde joq. Bılikte otyrǵan azmattarda joq kómek beretin. Sondyqtan men qazir túńilýdiń ústinde júrgen adammyn. Bárinen jerigen, jeringen adammyn. Keıde men ketip, Shámshııam qalý kerek edi, men nege qalyp qoıdym? dep oılaımyn. Osyndaı dúdamal kúdiktermen ómir súrip, ózimdi ýlap jatyrmyn. Qazir qoǵamǵa qarsylyq ta tanytpaımyn, qushaq jaıyp adamgershilik te tanytpaımyn. Qoǵam bólem, men bólek qalǵan adammyn. Men ákimderden túńilgen soń qazaǵyma sendim. Qazaǵym, halqym meniń kitaptarymdy oqıdy, alyp ketedi dep oıladym. Myń dana kitapty myń adam talap ketedi dep sendim. Kitap oqymaıtyn qazaǵyma qarnym ashady. Qazir nan suraǵan ash bala sııaqtymyn. Men qol jaıyp otyrǵan joqpyn, qaıyrshy emespin. Qazaq rýhanı álsireýdiń ústinde. Rýhynan aıyrylǵan halyq seniń bar, ne joq ekenińdi eskermeıdi. Rýhtan aıyryldy qazaq. Halyqtyń kókiregi biteý, aýzy jabyq, kózinde kireýke bar.
- Aǵa, suhbatyńyzǵa kóp rahmet. Saý bolyńyz!
Suhbattasqan Dına Lıtpın
"Adyrna" ulttyq portaly
