Semeı qazaqtyń Sank-Peterbýrgi edi

3189
Adyrna.kz Telegram

Iá, Semeı – Qazaqtyń Sankt-Peterbýrgi, Ulylar mekeniniń, Uly bastamalardyń kúre tamyry. Kázirgi tańda Shyǵys Qazaqstan oblysyndaǵy ekinshi oryndy alyp jatqan Ertistiń eki jaǵasynda ornalasqan iri qala táýelsiz Qazaqstannyń týrıstik saıahat núktesine aınalar rýhanı ortalyǵy bolýǵa ábden laıyq. Elbasynyń «Bolashaqqa baǵdar: rýhanı jańǵyrý baǵyty boıynsha: «Qazirgi medıamádenıetti sýyryla sóıleıtin «sheshender» emes, ómirdiń ózinen alynǵan shynaıy oqıǵalar qalyptastyrady» - degenine súıensek, naǵyz rýhanı jańǵyrýdyń qaınar kózi de, núktesi de Semeı emes pe?! Ulylardyń úni, batyrlardyń tuıaǵynyń izi qalǵan qasıetti Semeı qamqorlyqqa bólenip, rýhanı- memorııaldyq qoryq murajaıy ispettes derbes týrıstik qalaǵa aınalsa, ár tasy men túıir topyraǵy sonaý tarıhtan syr shertip sóılep qoıa berer edi. Oǵan dálel – Semeı qalasynda tuńǵysh irge kótergen mádenı-rýhanı oshaqtar. 

Negizi 1718 jyly birinshi Petrdiń shyǵys jerine jáne Ertis óńirindegi bekinisterine qorǵan salý týraly jarlyǵy boıynsha Semıpalat bekinisi bekitildi»,«Semeı»sózi–kóne túrki tilinde«kıeli meken»degen maǵynany bildirse,«Alash»sózi–túrki tilinde baýyrlas,qandas,týys degen maǵynany beredi.Iaǵnı,Semeı,Alash ataý –tutas túrki dáýirinde qalyptasqan eń ejelgi ataýlardyń biri.Sanaly ǵumyrym Semeıde qalyptasqan soń ba, ózime sondaı ystyq qalanyń kázirgi qaýqarsyz qarııa keıpin kórgen saıyn sharam qalmaı, janym jaı tappaı qaıtamyn.«Qasıet qarapaıym bolady»degendi jıi aıtatyn qarııalar sózin janyma medet tutamyn da,«qasıetti baǵalaýymyz kerek qoı» dep oılaımyn.Oılap qarasam, kıeli mekende tarıh bıiginde turǵan quny joǵary oqıǵalar jetip artylady eken.Tizip shyǵaıyn:

Tuńǵysh ret-1863 jyly Semeıde eki oqý orny jumys istedi.Sonymen birge bir ýezdik ýchılıe,eki shirkeýlik-prıhod ýchılıesi,14 qazaqtardyń jáne 9 jeke tatar mektepteri boldy.1864 jyly áıelder mektebi ekinshi razrıadty ýchılıe bolyp qaıta quryldy.HIH ǵasyrdyń aıaǵy men XX ǵasyrdyń basynda qalada erler men áıelder gımnazııalary, muǵalimder semınarııasy jumys istedi.

Tuńǵysh ret - Qazaqstan boıynsha Semeıde 1873 jyly telegraf tartyldy. Kázirgi tańda alǵashqy jyldary paıdalanǵan baılanys quraldarynyń kollekııasynan turatyn murajaıy bar, Semeı baılanys kolledji qaladaǵy tarıhı oqý oryndarynyń biri.

Tuńǵysh ret-Qazaqstan boıynsha t 1878 jyly Semeı qalasynda Oblystyq statıstıkalyq komıtet quryldy.Semeı statıstıkalyq komıtetiniń birinshi hatshysy saıası jer aýdarylyp kelgen E.P.Mıhaelıs boldy.

Tuńǵysh sh ret-Semeı qalasynda E.P.Mıhaelıstiń yqpalymen 1883 jyly qoǵamdyq kitaphana men ólketaný mýzeıi ashyldy.Iaǵnı,kitaphana da, murajaı da alǵash Semeıde ashyldy.

Tuńǵysh ret–Semeıde qazaq dalasynda foto-sýretke túsirý qalyptasyp, sýretshi-etnograftar kóptegen tarıhı sýretter men fotoqujattar túsirdi. Kitaphana men ólketaný mýzeıiniń belsendi qaıratkerleri aǵaıyndy V.N.Beloslıýdov jáne A.N.Beloslıýdovtar Qazaq folklorynyń shyǵarmalaryn jınap, qazaq ertegileri basqa folklorlyq derekter geografııalyq qoǵamnyń«Jazbahatynda»jarııalady.Olar qazir Qazaqstan Respýblıkasy ǵylym Akademııasy kitaphanasynyń qorynda qoljazba tórinde saqtalǵan.

Tuńǵysh ret-1906 jyly joǵarǵy Ertiste sý arqyly qatynastyń resmı ashylýy bolyp iri ónerkásipter iske qosyla bastady.

Tuńǵysh ret-1910 jyldan telefon jáne Qazaqstandaǵy tuńǵysh sý ótkizý júıesi quryldy.

Tuńǵysh ret-1903 jyldyń 23 qyrkúıekinde Semeıde muǵalimder semınarııasynyń ashylýy boldy. Muǵalimder semınarııasynda Muhtar Áýezov,Qanysh Sátpaev,Álkeı Marǵulan oqydy.

Tuńǵysh ret–ádebı kesh ótkizý Semeı qalasynan bastaý aldy. Qazaq qyzdarynan shyqqan ustaz,etnograf,aýdarmashy,jýrnalıst Názıpa Quljanova 1914 jyly 26 qańtarda Abaıdyń qaıtys bolýyna on jyl tolýyna oraı ádebı kesh uıymdastyrdy.

Tuńǵysh ret-1917 jyly Alash partııasy Semeıde qurylyp,Á.Bókeıhanov, A.Baıtursynov, J.Aımaýytov, syndy qazaq zııalylarynyń shoǵyry bas qosty.Alashtyń belsendi múshesi Álimhan Ermekov Semeı erler gımnazııasyn altyn medalǵa aıaqtap, keıin Tomskiniń tehnologııalyq ınstıtýtyn bitirdi.

Tuńǵysh ret-1927 j.Túrkistan-Sibir temirjolynyń qurylysy arnaýly basqarmaǵa júktelip,soltústikte Semeı jaǵynan, al ońtústikte Lýgovoı stansasy jaǵynan bastap salýǵa sheshim qabyldandy.Semeı qalasynan bastalatyn Túrksıb temir joly elimizdiń mańyzdy qurylysynyń biri boldy.

Tuńǵysh ret–M.Áýezovtyń«Eńlik-Kebek»pessasynan bastaý alǵan teatrlyq trýppa 1920 jyldyń qazan aıynda quramynda 15 adamy bar «Es-Aımaq» teatrlyq trýppa bolyp quryldy.Olardyń arasynda qazaq sahnasynyń kórnekti qaıratkerleri–Isa Baızaqov,Ámire Qashaýbaev,Jumat Shanın, Júsipbek Elebekovter boldy.1934 jyly Semeıde qazaq sazdy-dramalyq teatr uıymdastyryldy.

Tuńǵysh ret-1925 jyly Parıjde ótken Búkil dúnıe júzi sán óneri kórmesinde Semeılik Ámire Qashaýbaev «Aǵash aıaq»,«Qanapııa»,«Úsh dos», «Jalǵyz arsha»,«Qosbalapan»,t.b. ánderdi oryndap,ekinshi báıgemen qosa kúmis medal aldy.

Tuńǵysh ret-1949 jyly tamyz aıynda álemge áıgili atomdyq jarylys Semeıde boldy.

Tuńǵysh ret-Semeılik Ǵusman Qosanov 1960 jyly Keńestik Olımpıadaǵa qatysqan tuńǵysh qazaq jelaıaǵy atanyp,kúmis medalǵa ıe boldy.

Alǵashqy qurylǵanynan bastap,Azııalyq kópester saýda operaııalaryn baqylaý maqsatynda Semeı qalasy birden oblystyq ortalyqqa aınaldy. Semeıde bes jyldan artyq (1854-1859) orystyń uly jazýshysy Fedor Mıhaılovıch Dostoevskıı turyp, óziniń máńgilik shyǵarmalaryn jazdy. Bul qalada F.M.Dostoevskıı,P.P.Semenov Tıan-Shanskıı, Shoqan Ýálıhanov, G.Potanınderdiń tarıhı izi qalyptasty.Semeıge Peterbýrg ýnıversıtetiniń stýdenti E.P.Mıhaelıs saıası jer aýdarylyp kelip,N.Dolgopolov,S.Gross, P.Lobanovskıı,A.Leontev,N.Konshın jáne basqalary úlken ǵylymı jáne mádenı-aǵartý jumystaryn júrgizip,qazaqtyń uly aqyny Abaı (Ibraћım) Qunanbaevpen dostyq qarym-qatynasta boldy.Olar qazaq halqynyń tarıhyn, mádenıeti men turmysyn oqyp úırenýge,qazaq halqynyń mádenıeti men turmysyn óte jetik bilip,qazaqtyń salt-dástúrleri,kóne zańdary, genealogııasy,ańyzdary jáne etnografııasymen tanysty.G.N.Potanın, V.A.Obrýchev,G.D.Grebenshıkovtar basqa da kórnekti ǵalymdar Semeıde jumys istedi.

1917 jyldyń maýsym aıynan bastap Semeı qalasynda R.Marsekov, Q. Ǵabbasovtar bastaǵan«Saryarqa»únqaǵazy shyǵaryla bastady.Onda Á.Bókeıhanov, M.Dýlatov, Sh. Qudaıberdıev,M.Áýezov,J.Aımaýytov, A.Ermekov,M.Moldybaev,J.Aqpaevtyń maqalalary jáne basqa da Alash qozǵalysynyń kórnekti qaıratkerleriniń maqalalary jarııalandy.

Semeı-mol ónimdik bazasy bar iri mal sharýashylyq aımaǵynyń ortalyǵy boldy.Soǵys aldyndaǵy jyldary qalada iri óndiris oryndary salynyp, bes jyldyqtyń iri qurylysy et konservi kombınaty ashyldy, ol elimizdegi tamaq ónerkásibi jónindegi qýatty ónerkásipterdiń biri boldy.Semeı Uly Otan soǵysy jyldarynda da oblys aýmaǵynda 238 jáne 8 atqyshtar dıvızııasy, erlik isteri úshin 238-shi atqyshtar dıvızııasynyń 13 myńnan astam jaýyngerleri erlik kórsetti.

Jaratýshynyń ózi bergen kıeli qudiret degen osy.Ádette jaqsy adamdardy kórgende «kıeli topyraqtan»dep jatady.Ras shyǵar, kıe topyraqqa qonady, topyraq arqyly perzentine aýysady deıdi.Sondyqtan da Semeıdiń kıeli topyraǵy Ásettiń,Aqtamberdi men Dýlat Babataıulynyń, Abaıdyń aldyn kórgen daryndy aqyn shákirtteriniń mekeni bul.Mahabbattyń sımvolyna aınalǵan Qozy men Baıannyń,Eńlik pen Kebektiń,Abaı,Muhtar,Shákárim shyǵarmalarynyń tarıhı otany.Áıgili Kempirbaı ánshi,Sábıt Dónentaev, tipti keshegi ult qaıratkeri Qaırat Rysqulbekovqa topyraq buıyrǵan jer.

Sol kıeli topyraqtyń tól perzentteri búgingi tańda da Qazaqstannyń ár salasy boıynsha elin súıindirip, túkpir-túkpirde júr.Ádebıet salasynda el tanıtyn tulǵalar men qaıratkerler–Shákir Ábenov,Qaıym Muhamedhanov, Qalıhan Altynbaev,Muhtar Maǵaýın,Qabdesh Júmadilov,Nesipbek Aıtov, Dámesh Omarbaeva,Tynyshtyqbek Ábdikákimov,Medeý Sársekkev, Tóken Ibragımov, Ázilhan Nurshaıyqovtardyń izin jalǵap júrgen jastar ósip keledi. Azýly aıtys aqyndaryn daıyndap, úkilep, túletip otyrǵan aqyndar ortalyǵy da osy Semeıde. Ortamyzda júrgen Dáýletkereı, Serikzat, Aınur, Rınat, Sara, Qarlyǵash, Nurjan, Jalǵas, Mereıden bastap Júrsin Ermanovtyń aldynda júrgenderdiń jartysynan kóbi osy aqyndar ortalyǵynyń túlegi.

«Ahaý,Semeı,til men kómeı»dep eki-aq sóz ánge arqaý bolǵan Semeıdiń tili – aqyndar,kómeıi–ánshiler.Bıbigýl Tólegenova,Mádenıet Eshekeev, Bolat Sybanov,Tursynǵazy Rahımov,Sanaq Ábeýov,Roza Rymbaeva,Tolqyn Zabırova,Baqyt Úderbaeva,Baıan Saǵymbaeva,Maıra Ilııasova,Klara Tólenbaeva, Erlan Rysqalı,Erlan Qujymanov,Gúlmıra Sarına,t.b. tize berýge bolady.Kúıshilerdi-Seken Turysbekovtan bastap tizbelep,bıshilerdi - Bolat Aıýhanovtan (balet), bastap taratsaq meıir qanar edi.

Sóz túıininde aıtaıyn degenim, qaı zamanda da batysqa qarap ilip ala jónelgish boldyq.Máseýde Arbat bar dep Qazaqstannyń úlken qalalarynyń barlyǵynyń demalys oryndaryn Arbat ataıtyn boldyq.Al,nege Qazaqstannyń Semeıin Sankt-Peterbýrgpen teńestire almaı júrmiz?! Qalaı degenmen de rýhanııatqa tolyp, tunyp turǵan Semeı qazaq mádenıetiniń oshaǵy bolýǵa bek laıyq qoı.


Almahan Muhametqalıqyzy,

Astana

Pikirler