Álem halqy koronavırýs dertimen kúresip jatqaly búginde eki jylǵa taıap keledi. Osy jyldar ishinde indetke tosqaýyl qoıar túrli áreket jasalǵanymen, nátıje az. «Covid-19» aýrýyna shaldyǵyp jatqandardyń kúnnen-kúnge sany kóbeımese, azaıatyn túri joq. Ǵylymy, ekonomıkasy damyǵan elder áli de aýrýdyń betin tolyq qaıtara almaýda. Aýrýmen qatar ár elde halyqtyń oı-sanasyn jańylystyratyn jalǵan aqparattar da jarysyp taraýda. Mundaı aqparattardyń kesirinen qoǵam bılik pen resmı ókilderge senýden qalyp barady. Dúrbeleń bolǵan shaqta halyq ta jalǵan aqparatqa senýdi kóbeıtip, bilmestik tanytýda. Endeshe, tarıhta qalar indet jaıynda qandaı jalǵan aqparattardyń bolǵanyn tarazalaıyq.
Dert sharpyǵan alǵashqy ýaqytta eń kóp taralǵan qaýeset bul – «koronavırýs zerthanada qoldan jasalǵan aýrý». Bul máselege baılanysty aıtylatyn túrli tujyrymdardyń sany kóp. Sonyń negizgi ekeýi bul vırýs Qytaı ǵalymdarynyń nemese AQSh áskerıleriniń oılap tapqan bakterıologııalyq qarýy. Negizgi resmı málimetter boıynsha, qaýipti ınfekııa Qytaıdyń Ýhan qalasynda paıda bolyp, adamdarǵa jarqanattardan taraǵan. 2015 jyly qarasha aıynda áıgili brıtandyq ǵylymı «Nature» atty jýrnal basylymynda avtorlary Soltústik Karolına ýnıversıtetiniń on shaqty ǵalymdary bolatyn «Ǵalymdar tumaýdyń asa qaýipti túrin oılap tapty» degen maqalasy jaryq kórdi. Adamdarǵa tez juǵyp, tipti ólimge ákeletin bul vırýsty Qytaıdaǵy jarqanattyń ókpesinen alynǵan vırýspen shaǵylystyryp, nátıjesinde mýtant vırýs paıda bolǵan. Bul maqalanyń basylym betine shyqqanyna alty jyl kólemindeı boldy desek, ǵalymdardyń maqalasy qandaı maqsatta jarııalanǵan degen oı keledi. Vırýs qoldan jasaldy degen qaýesetter kóp taraǵan kezde, Qytaı men AQSh elderiniń basshylary kináni bir-birine siltegen edi. Keıin AQSh senatory Tom Kotton ǵalymdardyń laboratorııadaǵy vırýsty baqylaı almaı qalýynan, Ýhanda jappaı aýrý tarady ma degen saýalǵa bylaı dep jaýap qaıyrady: «Bıologııalyq qaýip turǵysynan tórtinshi dárejeli sanalatyn, asa qaterli mıkroaǵzalarmen jumys isteıtin Qytaıdyń birden-bir sýper zerthanasy Ýhan qalasynda ornalasqan. Basqa jerde ondaı laboratorııa joq. Ózderińiz baǵamdaı berińizder». Biraq bul qaýeset taraǵan alǵashqy sátterde-aq Qytaı mamandary muny teriske shyǵardy. Keıin dúnıejúzilik densaýlyq saqtaý uıymy men basqa da memleketter bul sheshimdi quptady. Resmı derek boıynsha, «Covid -19» vırýsy qoldan jasalǵan aýrý degen aqparat jalǵan bolyp sanalady. Bul jaǵdaıdy qastandyq dep oılaıtyn bolsaq ta, qazir eshqandaı elge de bul indet paıda ákelip jatqan joq. Aýrýy asqynǵan elderdiń ekonomıkasy turalap, halyq sanynyń kópshilik bóligin joǵaltýda.
Vırýs álemdi sharpyp jatqan alǵashqy kezde dál osy Qytaıdyń Ýhan qalasynda kóptegen jalǵan aqparattar tarap jatty. Sonyń biri – sýda júzý koronavırýsty joıady. Bul qaýeset Qytaıdyń júzý sportshysy Sýn Ianǵa baılanysty tarady. Sportshynyń QHR-nyń ulttyq medıına komıssııasyna vırýsqa qarsy qurylǵy oılap tabý úshin erikti retinde shaqyrylǵany týraly aqparattar Whatsapp jelilerinde taraǵan edi. Biraq, bul aqparat týraly resmı ókilderden jaýap ta bolmady. Júzýmen aınalysý koronavırýsty joıatynyn tipti DDSU-da naqty aqparat kózi berilmegen.
Úı janýarlary vırýsty taratady. Ońtústik Koreıa eli indettiń janýarlar arqyly taralyp, álemge úlken shyǵyn men zııan tónýi múmkin ekenin aıtyp qaýiptengen edi. Biraq naqty dálelder keltirilmedi. Keıin Gonkongte óz ıesinen vırýs juqtyrǵan ıtke taldaý jasaldy. Nátıjesinde, ǵalymdar úı janýarlaryna koronavırýs juǵady, biraq adamǵa taratpaıdy degen qorytyndyǵa kelgen. Bul qaýesetterden keıin álemdik BAQ-da úı janýarlaryna qatysty derekter kezekpen-kezek jarııalanyp jatty. Biraq, DDSU-y janýarlarǵa shań jýytpady. Mundaı tujyrymǵa kelýdiń negizi ári tolyq dáleldiń joǵyn aıtqan edi. Tek úı janýarlarymen baılanysta gıgıenalyq talaptardy saqtasa bolǵany dep málimdeme jasady. Shoshqa tumaýy, qus tumaýy bar desek, sonymen qatar koronavırýsty jarqanattan kóretin keıbir sarapshy-mamandar áli de bolsa, janýarlardan sekem alady. Óıtkeni, bul vırýstyń oshaǵy ótken jyly qarasha aıynda Danııadaǵy birneshe fermadan tabylyp, mıllıondaǵan kúzenniń kózin joıǵyzdy. Ulybrıtanııa men AQSh-ta úı janýarlarynan da qaýipti vırýs tabyldy. Bul pikirler yqtımaldyǵy bar, biraq naqtylanbaǵan dúnıe. Sondyqtan, árkimniń boljamy ártúrli.
Qaýipti kezeń bolǵan alǵashqy sáýir-mamyr aılarynda Qytaıdyń Iýnnan provınııasynda jańa hantavırýs sındromy týraly derek búkil Whatsapp toptarynda bir mezette tarap ketti. Avtobýsta kórshi provınııaǵa ketip bara jatqan er adamnyń jaǵdaıy kúrt nasharlap, qaıtys bolǵan. Nátıjesinde dárigerler turǵynnan kemirgishter arasynda zár arqyly juǵatyn vırýs osy hantavırýs kardıopýlmonaldi sındrom ekenin anyqtaǵan. Sındrom aýa arqyly deni saý adamnyń arasynda óte tez taraıdy eken degen aqparattar paıda boldy. Koronavırýs az bolǵandaı, endi jańa indettiń túrinen qoryqqandar elde kóbeıdi. Biraq, shyntýaıtynda bul vırýs Qytaıda tek bir-eki adamǵa juǵýmen shektelgen edi. Bir adamǵa juǵý arqyly tabylǵan vırýs búkil álemge taraıdy degen jalǵan aqparattar adamdardyń záresin ushyrdy. Tekserilmegen aqparattardy taratqan basylym betteriniń áseri búkil álemniń negizsiz dúrligýine ákeldi.
Tikushaq arqyly dezınfekııa. Bul halyqaralyq jalǵan aqparat. Sebebi, ártúrli tilde birneshe elde taralǵan. «Búgin saǵat 23:00-den saǵat 05:00-ge deıin tikushaqtar dezınfekııa jasaý maqsatynda dári-dármek shashady, terezeler men balkondar jabyq bolý kerek. Saǵat 23:00-den keıin dalaǵa shyǵýǵa bolmaıdy. Áskerı bólimnen habarlady» -degen habarlama áleýmettik jelilerde naýryz aıynda óte kóp tarady. 17 naýryz kúni QR-nyń Densaýlyq saqtaý mınıstrligi bul aqparatty joqqa shyǵardy. Qoǵam bul jalǵan aqparattyń tek bizdiń elde emes, basqa da kórshi elderde taraǵanyn bilmegen edi. 11-naýryzda Grýzııa, 16-17 naýryzda Reseı, Ýkraına, Tájikstan, Ózbekstan elderi bul aqparatty resmı túrde joqqa shyǵardy. Sonymen qosa, ári de jatqan Perý men BAÁ, AQSh, Shveıarııa, Úndistan sııaqty shetelderde de bul qaýesetti jalǵan dep resmı málimdegen. Ázirshe, bul tájirbıeni eshqandaı el qoldanbaǵan jáne paıdasy týraly da naqty derek joq. Sońǵy kezde vırýs taratatyn tikushaq týraly alyp-qashpa áńgimeler kóbeıdi. Ár jerde vıdeoǵa túsirilgen tikushaqtar áleýmettik jelilerde qyzý talqylaýda. Alaıda, QR Qorǵanys Mınıstrligi men Densaýlyq saqtaý mınıstrligi bul aqparatty joqqa shyǵardy.
Kelesi jalǵan qaýesetterdiń biri-vırýsty joıýǵa zimbir, sarymsaq, pııaz kómektesedi degen. Ókinishke oraı, bul aqparat jalǵyz bizdiń qoǵamda emes, álemniń kóp elinde oryn alǵan bolatyn. DDSU-y sarymsaq, pııaz sonyń ishinde zimbirdiń koronavırýstyń aldyn alatyny týraly ǵylymı dáleli joq dep short kesti. Zimbirdi atalǵan taǵam ónimine allergııasy bar adamdar, gastrıt, asqazan joldary, baýyr, júrek-qan tamyrlarynda aqaý bar adamdarǵa qoldanýǵa tyıym salynǵan. Olardyń eshqandaı zııany joq, tek mundaı indettiń jalǵyz emi osylar ekenine dálel joq. Ótken jyly osy aqparattyń arqasynda sáýir, mamyr aılarynda zimbirdiń 1 kg 15-20 myń teńgege kóterilgen. Dárigerlerdiń aıtýy boıynsha, sarymsaq pen zimbirdi kóp qoldaný as qorytý, aýyz qýysy, búırek aýrýlaryn týyndatýy múmkin. Sondyqtan dástúrli medıınany jalaý etip, jańylysýdyń jóni joq.
Ásirese, mundaı feık aqparattar jekelengen adamdar týraly da boldy. Mysaly, «Covid-19» dertimen qatar aty kóp atalǵandar Bıll Geıts pen Ilon Mask. Olardyń indet týraly aıtqan pikirleri túrli jelilerde ózgertilip tarady. Tipti, ataqty mýltfılm «Sımpson» kadrlarynan fotoshop jasap, koronavırýs ataýy burynnan bolǵanyn kórsetkisi kelgender kezdesti.
Eń aýqymdy feık aqparattar - 5G men chıpteý. Álemniń barlyq elinde taralǵan. Elimizde de bul qaýesettiń tolqyny áli basylmaı tur. «Qazaqstanda áldebir medıınalyq nysannyń ústinde belgisiz quraldar tur. Qazaqstanǵa tájirbıe jasap jatyr eken. Osyndaı qurylǵylardy Nur-Sultan, Almaty, Shymketke ornalastyrypty. 5G vırýs taratady. Ilon Mask ushyrǵan qurylǵylar ınternet taratpaıdy, chıpteıdi eken» nemese «Adamdarǵa chıpti vakına arqyly salyp jatyr, vakına salǵandardyń ómiri uzaqqa barmaıdy». Bul sózderdi qoǵamda árqaısymyz estip júrgen jaıymyz bar. Halyq bul kúnde 5G men vakınany náýbet retinde kóredi. Biraq, chıp engizý bul kúni jańalyq emes. Sebebi, chıp úı janýarlaryna da, aýyl sharýashylyǵynda da qoldanylǵan jaıt. Tipti, adamǵa alǵash chıp ornalystyrý 1998 jyly Ulybrıtanııada júzege asqan. Halyqtyń qorqý sebebi, jelide tarap jatqan qaýesettiń sıýjeti mynadaı: «Kez kelgen adamǵa vırýsqa qarsy vakına ekken kezde, onyń aǵzasyna qosymsha mıkrochıp enedi. Osydan soń iske 5G qosylady. Osynyń arqasynda mıkrochıp arqyly sıgnaldar taraıdy». Bul aqparattardy belgili adamdar jarııalap júr. Biraq, resmı derekter boıynsha, eger mıkrochıp adam aǵzasynda enetin bolsa, ony syrttan baqylaıtyn tehnologııanyń kúshi áli paıda bolǵan joq. Ádette, chıp adamnyń qolyna, al, úı janýarlarynyń jotasyna qoıylady. Ǵalymdar adamdy baqylap basqarýda mıkrochıpten góri janynda júrgen uıaly telefony óte qolaıly ári qaýipti ekenin aıtady. Bul taqyrypqa baılanysty aıtylar jaıttar óte kóp.
Alǵashqy qıyn kezderde qazaqstandyqtarǵa kómek retinde 42500 teńge berilgeni esimizde. Bul týraly qoǵamda jaqtaǵandar men dattaǵandar, tipti mazaq qylǵandar da boldy. Prezıdenttiń tapsyrmasy boıynsha atalǵan kómek tek tabys kózinen aıyrylǵandarǵa arnalǵan. Qoly jetkender aldy, qoly jetpegender qaldy.
Tótenshe jaǵdaı aıaqtalsa da, keıingi kezderi 42500 teńge ekinshi ret, úshinshi ret taratylady degen qaýesetter joq emes. Túrli telegram-bottar kanaldary óz statýsyńyzdy tekserip, ekinshi, úshinshi márte alyńyz degen jalǵan aqparattar tarady. Bul kezde halyqtyń medısaýattalyǵy qandaı deńgeıde ekeni kórindi. Prezıdent Qasym-Jomart Toqaev 42500 teńge tek tótenshe jaǵdaı kezinde beriletini týraly aıtqan edi. Al, tótenshe jaǵdaı rejımi elimizde 2020 jyldyń 6-shy naýryzy men 11-shi mamyr aralyǵynda ornaǵan edi. Áli kúnge deıin bul tólemaqydan úmit kútetinder az emes.
Epıdemıologııalyq ahýal kezinde mysqa baılanysty jalǵan aqparattar da boldy. Barlyq qoldanatyn buıymdar mystan jasalýy kerek. Óıtkeni, mystyń betinde koronavırýs turmaıdy eken degen qaýesetter de jalǵan boldy. Taǵy bir jaıt, osy jyldyń basynda mııa ósimdiginiń koronavırýsty joıatyny týraly jalǵan aqparattar qazaq tildi saıttarda jarysa jazyldy. Ǵalymdar bul máseleniń de ǵylymı turǵyda dáleldenbegenin aıtady. Alaıda, mııa tamyrynyń boıynda kezdesetin glıırrızın qyshqyly vırýsty báseńdete alatynyn aıtady.
Oıǵa syımaıtyn taǵy bir qaýesettiń túri Qurannan «paıǵambar jibergen kirpikti» taýyp, sýmen ishken adamǵa koronavırýs múldem jolamaıtyny. Kóp ótpeı, bul aqparattyń da múldem aqylǵa qonymsyz jalǵan aqparat ekeni aıtyldy.
Sońǵy ýaqytta taǵy da kóp talqyǵa túsip jatqan jańalyqtyń biri – vırýsqa qarsy «Ivermek» preparaty. Qazir óz-ózin emdeıtinder kóbeıgen. Aqtóbede jan-janýarlarǵa arnalǵan dárihanalardan atalmysh dáriniń kóptep satylap jatqany aıtylýda. Turǵyndar túrli qaýesetterge senip, osy dárini alyp úıden emdelmek bolǵan. Alaıda, kóbiniń aýrýy asqanyp ketken desedi. Mamandar «Ivermek» preparatynyń adam densaýlyǵyna óte zııan ekenin eskertti.
Osy atalǵan jalǵan aqparattardyń ózdiginen paıda bolmaıtyny belgili. Mundaı qoǵam arasyndaǵy dúrlikpe-áńgimelerdi týyndatatyn qaýesettiń ıesi bar. Jalǵan aqparattarmen kúresý- dál osy adamdardy jaýapqa tartýmen sheshiledi. Aqparatty tutynýshylardyń kóbi málimet kóziniń ras-ótirigin ajyrata almaıdy. Kóp adam feık aqparattardy taratý arqyly qylmystyq jaýapkershilikke tartylatynynan beıhabar. Mysaly, Ońtústik Koreıada sońǵy ýaqytta koronavırýsqa baılanysty jalǵan aqparat taratýshylardyń sany birtalaı azaıǵan. Oǵan sebep, eldegi qatań zańdar. Tótenshe rejım kezinde polıııa basqarmasynda koronavırýspen baılanysty qylmystarmen aınalysatyn arnaıy bólim ashylǵan bolatyn. Indet jaıynda jalǵan aqparatty qadaǵalaýmen búkil el boıynsha 46 qyzmetker aınalysady. Olar azamattardan kelip túsken aryzdar boıynsha jumys isteıdi. Qaýeset taratqandardy túrmege qamaý – eń aýyr jaza desek, áleýmettik jelide taratqan jalǵan aqparatynyń saldary men aýyrlyǵyna qaraı bir jyldan jeti jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrylady. Sonymen qatar, adam naýqaspen qatynasta bolmaǵanyn jasyryp, basqalarǵa óz kesirin tıgizse, eki jylǵa túrmege toǵytylady. Eń jeńil jaza -88 dollar kólemindegi aıyppul. Qazaqstanda da jalǵan aqparat taratqany úshin 20 AEK kóleminde aıyppul tóleýden bastap, bir jyldan jeti jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrý sharasy qarastyrylǵan. Bul jaza bizdiń elimizde 2015 jyldan beri 274-bapqa saı engizile bastady. Osy bapqa baılanysty ótken jyly Túrkistan oblysynda Whatsapp jelisindegi «Saryaǵash aýdanynda tústen keıin vırýs sebiledi eken, balalaryńyzdy dalaǵa shyǵarmańyzdar» degen qaýeset aqparaty úshin Otyrar aýdanynyń 1973 jylǵy azamatshasy ákimshilik jaýapqa tartylǵan bolatyn.
Elimizdegi tótenshe ahýaldy paıdalanyp, jurtty negizsiz dúrliktiretin jaýapkershiliksiz adamdar óte kóp. Taralǵan jalǵan qaýesetterge halyqtyń kópshiligi sengish keledi. Óıtkeni, adam aqparatty emoııamen qabyldaıdy. Búginde, aldyna berilgen aqparatqa analız jasaı alatyndar az. Osynyń kesirinen qoǵamdaǵy jańalyqtardyń shyn-ótirigin aıyrýdy bilmeımiz. Qoryta aıtqanda, jalǵan aqparatqa sengennen de, jalǵan aqparatty taratqannan da keler paıda joq.
Súıkim Aıapbergenqyzy
