Aǵaıynǵa arnaý nemese ana tilimizdiń erteńi týraly paıym
Qurmetti Maraltaı Raıymbekuly !
Áleýmettik jelide maǵan arnap joldaǵan jazbańyz ben qoıǵan saýaldaryńyzdy muqııat oqyp shyqtym. Osy rette, ózim erekshe syılaıtyn zııatker zamandasym, ana tildiń bilgiri, sondaı-aq, qazaq tiliniń ahýalymen etene tanys adam retinde Sizge tarqata túsindirgendi jón sanadym. Sonymen birge emoııasyz, eshkimniń jeke basyna tıispeı, syndarly ári júıeli suraq qoıǵanyńyz úshin de Ózińizge jaýap bergim keledi. Sebebi sezimge erik berý ońaı bolǵanymen, máseleniń baıybyna baryp, parasatty ustanymǵa umtylý árdaıym mańyzdy.
Birinshi. Siz alǵashqy saýalyńyzda egemendik alǵanymyzǵa 30 jyl ótse de el azamattarynyń 90 paıyzy áli de oryssha bilýi jáne balalardyń 30 paıyzy oryssha oqýy masqara emes pe dedińiz.
Qazaqtar 2-3 til bilse, onyń nesi aıyp? Halqymyz «Jeti jurttyń tilin bil, jeti túrli bilim bil» demeýshi me edi? Keshegi ál-Farabı 70-ke tarta til bilse, uly aqynymyz Abaı Qunanbaıuly arab, parsy, shaǵataı, orys tilderin bilgendikten de adamzat rýhanııatynyń bıigine kóterildi emes pe? Elbasy eki tilde emin-erkin sóılegesin, halyqty uıystyryp, shekaramyzdy shegendep, aýmaly-tókpeli ýaqyttan aman-esen ótken joq pa edi? Memleket basshysy Qasym-Jomart Kemelulynyń BUU resmı alty tiliniń tórteýin jetik meńgerýi meımanamyzdy tasytyp, talaı kelissózdiń el paıdasyna sheshilýine jol ashpaı ma? Til – adam men adamdy baılanystyratyn, órisimizdi keńeıtetin, óremizdi arttyratyn qural.
Qazir biz jahandaný dáýirinde ómir súrip jatyrmyz. Búginginiń basty kapıtaly – aqparat. Aqparat – til biletin adamnyń qolynda. Ózgelermen terezesi teń, eshkimge esesin jibermeýi úshin de qazaq balasy kóp til bilgeni jón dep esepteımin.
Alaıda orys nemese aǵylshyn tilin bilý qazaq tilin meńgerýge kedergi bolmaýǵa tıis. Sebebi biz «Óner aldy qyzyl til» dep, mádenıetimiz ben dástúrimizdi ana tilimizge syıǵyzǵan halyqpyz. Rýhanı baılyǵymyz ben ulttyq kodymyz da tilimizden kórinis tabady. Bir sózben aıtqanda, qazaqty taný úshin tilin úırený kerek.
Sondyqtan da egemendik jyldary qazaq tilin damytý baǵytynda júıeli, óte aýqymdy jumystar jasaldy. Ony eshkim de joqqa shyǵara almaıdy.
Áli esimde, aýyldan kelip, Almatyǵa oqýǵa túskenimde bizdiń fakýltettegi segiz toptyń jeteýi – oryssha, bireýi ǵana qazaqsha boldy. Al qazirgi jaǵdaı kerisinshe, ıaǵnı aınalasy jıyrma shaqty jyl ishinde túbegeıli ózgergenin kóz kórip otyr.
Elimizde qazaq mektepteriniń sany 10% ǵana bolǵan ýaqytty umytqan joqpyz. Búginde ol 70% quraıdy. Alaıda, bul bir-eki jyldyń ishinde ózinen-ózi op-ońaı bola salǵan dúnıe emes.
Jańa oqýlyqtar men ádistemelik quraldar jazyp, fızıka, matematıka jáne basqa da pánderdi qazaq tilinde oqytatyn muǵalim tárbıelep shyǵarý úshin qanshama ter tógilip, kúsh jumsaldy.
Bir kezderi balamyzdy beretin qazaq balabaqshasyn tappaıtynbyz. Búginde elimizde 6 myńnan astam qazaq balabaqshasy bar.
Eger ana sútimen sińgen týǵan tilimizdiń erteńine beı-jaı qaraıtyn bolsaq, álemniń eń bedeldi klassıkalyq týyndylaryn, oqýlyqtaryn qazaqshaǵa aýdaramyz ba? Qazaq tilin televıdenıe men radıonyń tiline aınaldyrar ma edik? Eń aqyry, balalarymyzǵa «Álippeni» qaıtarýdyń ózeginde de ana tilimizge degen janashyrlyq jatqan joq pa?
Ekinshi. Osy tusta qazaq tilin qandaı ádis arqyly úıretip, qalaı damytamyz degen másele týyndaıdy. Men nege keıbir belsendilerdi «peernyı naıonalıst» dep aıttym?
Men qazaq tiliniń bolashaǵyna alańdaıtyn adamnyń bárin syılaımyn. Ásirese, qazaq tili men ádebıeti pánin oqytatyn ár muǵalimdi, repetıtordy, balalarǵa arnap memlekettik tilde kitap shyǵaryp, mýltfılm, kıno, serıal túsirip júrgen árbir avtordy erekshe qurmetteımin.
Alaıda, til sııaqty názik ári sezimtal máseleni baıyppen emes, haıppen jáne laıkpen sheshkisi keletinderge qarsymyn. Qoǵamǵa jik salyp, qaqtyǵys týǵyzýdy kózdeıtinderdiń áreketin quptamaımyn. Bul – meniń azamattyq ustanymym!
Máke, dórekilikke tap bolǵan sol satýshy azamattar keshirim suraǵan soń qazaq tilin oqýǵa kirisedi dep oılaısyz ba? Joq. Kerisinshe, biz qandaı da bir qysym qarsylyq týyndatady, qazaq tilin jekkórinishti etip kórsetip, adamdy úırenýge degen nıetinen aıyrady.
Osy rette bir ǵana Dımash baýyrymyzdyń qazaq tilin damytý úshin jasap júrgen qyzmetine kóz salaıyqshy. Dúnıeniń túkpir-túkpirinde onyń ónerin baǵalaıtyn júzdegen, tipti, myńdaǵan fanattary qazaq ánderin úırenip júr, bizdiń tilimiz ben dástúrimizdi zertteýde, elimizdiń tańǵajaıyp qyrlarymen tanysý úshin Qazaqstanǵa kelip jatyr.
Sol úshin ana tilimizdi damytý isiniń kóshbasynda mádenıetimiz ben bilim berý júıemizdi nasıhattaıtyn «jumsaq kúsh» bolýǵa tıis.
Jer men til – halqymyzdyń eń basty qos qundylyǵy. Bulardy qazaqtyń jany men bary deýge de bolady. Alaıda, osy eki taqyryp arqyly qoǵamdaǵy alaýyzdyqty qoldan qozdyryp, túrli aıla-sharǵy arqyly bireýdi satqyn, endi bireýdi halyq jaýy jasaý ońaı.
Keshe ǵana bılik jerdi sheteldikterge satyp jiberedi dep shýlaǵandar kóp boldy emes pe? Al qazir jaǵdaı qalaı boldy? Bılik qandaı zań qabyldady? Biz bireýge súıemdeı jer berdik pe? Joq. Otanyn súıetin, eline jany ashıtyn patrıottar tek Feısbýkta emes ekenine sendirgim keledi.
Endi úshinshi máselege kelsek. Qazaq tili mindetti túrde ultaralyq qarym-qatynas tiline aınalady. Bizdiń buǵan qatysty alǵan baǵytymyz aıqyn, qadamymyz nyq. Alaıda, taǵy da qaıtalap aıtqym keletini, bári bir sátte bolmaıdy. Bireýdi kamera aldynda keshirim suratyp, óz azamattarymyzdy óz elinde shettetý arqyly buǵan múlde qol jetkize almaımyz.
Biz dana halyqpyz. Biraq bizdiń boıymyzdaǵy tózimdilik, sanalylyq pen sabyrlylyq sııaqty qasıetterdi álsizdikke balaýǵa bolmaıdy. Kerisinshe, bul – myqtylar ǵana kórsete alatyn uly kúsh. Bizdiń umtylysymyz ben jigerimiz taýdy tesken sýdaı dittegen jerine jetetini anyq.
Esińizde bolsa, osydan bir ǵasyr buryn, ashtyq náýbetinen keıin halyq sany mıllıon adamǵa deıin azaıyp ketken edi. Búgin, shúkir, on toǵyz mıllıonǵa jettik. Almatynyń halqy 2 mıllıon bolsa, Elordamyz ben Shymkenttiń halqy mıllıonnan asty. Munyń bári – beıbitshilik pen amanshylyqtyń arqasy. Eger jik-jikke bólinip, bir-birimizben qyrqyssaq mundaı kúıge jeter me edik? Sol úshin berekeli tirliktiń kilti – tatýlyqta. Aǵaıyn muny jaqsy túsinedi degen senimdemin.
Dáýren Abaev
Maraltaı Raıymbekulynyń ashyq hatyn myna siltemeden oqı alasyz.
