Jahan jappaı kúresip jatqan jaýyz dertke qarsy vakına oılap tabyldy. Ár eldiń ǵalymdary qolynan kelgenshe qalyspaı, jarysa jasap jatyr. Qazaqstanda koronovırýsqa qarsy ekpe saldyrý aǵymdaǵy jyldyń 11 aqpanynda bastalypty. Alaıda, Qazaqstannyń belsendiligi ózge eldermen salystyrǵanda tómen bolyp tur. Aqparat aǵymy toqtaýsyz almasyp otyratyn ıfrli tehnologııalar zamanynda jelidegi alaıaqtar halyq sanasyna úreı salyp úlgerip júr. Áleýmetik jelilerde taralyp júrgen feık aqparattardy kúndelikti kózimiz shalyp qalady. Qazaqstanda jalǵan aqparat taratýshylarǵa 20 AEK kólemindegi aıyppul tóleýden bastap 7 jylǵa deıin bas bostandyǵynan aıyrý jazasy qarastyrylǵan. Alaıda, zań halyq arasyda dúrbeleń salýshylarǵa tosqaýyl bola almaı otyr.
«Vakına - chıp, vakına adam DNK-syn ózgertedi, bedeýlik, 2 jyldan soń bárimiz ólemiz, ne úshin vakına tegin?» Rasynda da solaı ma? Vakına termıni jańadan oılap tabylǵan joq. Medıınalyq praktıkada qoldanysta júrgenine júzdegen jyldar ótti. Eń alǵash aǵyshyn dárigeri E.Djenner sıyr sheshegin adamǵa egip kórdi. Vakına termıni de soǵan baılanysty latynnyń vacca – sıyr, vaccinus – sıyrdiki sózderinen jasalǵan. Osy sheshek atty juqpaly aýrý XX ǵasyrdyń ózinde 300 mln-ǵa jýyq adamnyń ómirin jalmaǵan eken. Al oǵan deıingi ǵasyrlarda qansha adamnyń qaýipti aýrýdyń sebebinen ajal qushqanyn anyqtaý múmkin emes. Shamamen juqtyrǵandardyń 30%-y aýyr sımpomdar áserinen qınalyp kóz jumǵan, al aman qalǵandardyń denesin ómir boıy ketpeıtin tańbalar japqan. Árıne, bul vakına oılap tabylǵanǵa deıingi jaǵdaı. Ǵasyrlar boıy túrli eksperımentter jasalynyp, ómirlerdi jalmap jatqan aýrýǵa qarsy em izdeldi. Sıyr shesheginiń adam úshin qaýipsiz ekendigin alǵash qarapaıym fermerler baıqaıdy. Bul qubylysty zerttegen joǵaryda atalyp ótken ǵalym E.Djenner 1796 jyldyń 14 mamyrynda 8 jasar fermerdiń uly Djeıms Fıppske eń alǵashqy vakınany salady. Sátti aıaqtalǵan eksperımentke Korolevstvalyq ǵylymı ortalyq kúmánmen qaraǵanymen, brıtandyq áskerler tolyq egilip, aýrý sap tıylǵan sátten bastap, emdeýdiń jańa tásili qoldaý tapty.
Júz jyl ótken soń Lýı Paster Djennerdiń qurmetine «vakına» termınin qoldanysqa engizedi. Biraq, kedeı elderde vakına saldyrý múmkindigi bolmaǵandyqtan 50 jylǵa jýyq ólim sany azaımaı kelgen edi. Alaıda, 1967 jyly DDSU uıymdastyrýymen vakınııalaý baǵdarlamasy ótkennen keıin, adamzat sheshek aýrýyn tolyqtaı jeńdi. Eń sońǵy sheshekpen aýrý 1970 jyldary tirkelgen eken, odan keıin bir de bir derek joq. Qazir qaýipti vırýs tek zerthanada saqtaýly.
Ótken ǵasyrda polıomıelıt aýrýy talaı balanyń ómirin jalmady. Vırýs aýyz arqyly organızmge túsip, ókpeni jáne júıke júıesin jansyzdandyrady. Polıomıelıt aýrýynyń syrtqy belgileri joq bolǵandyqtan, vırýs 1905 jyly ǵana shved dárigeri Ivar Vıkmannyń zertteý nátıjeleri barysynda ashyldy. 1952 jyly amerıkandyq vrach Djonas Salk aýrýǵa qarsy vakına oılap tapty. Al 1961 jyly Dj.Salktyń áriptesi Albert Seıbın vakınanyń ishýge bolatyn túrin jasap shyǵardy. 1988 jyly DDSU polıomıelıtti joıý maqsatynda baǵdarlamanyń qolǵa alynǵandyǵyn jarııalaıdy. 1994 jyly AQSh, 2000 jyly Qytaı, Japonııa, Ońtústik Koreıa, 2002 jyly Eýropa, 2014 jyly Ońtústik-Shyǵys Azııa ózderiniń bul aýrýdan azat bolǵandyqtaryn jarııalady. Ekspertterdiń saraptama nátejıeleri boıynsha polıomıelıt aýrýyna qarsy vakına arqasynda jarty mılıonǵa jýyq adam tiri qalǵan, 18 mıllıon adam júre alady. Qazirde bul aýrý oshaqtary Aýǵanstan, Pákistan, Nıgerııa elderinde ǵana bar. Jylyna shamamen ondaǵan oqıǵa ǵana kezdesedi.
Qyzylsha aýyrýyna qarsy vakınanyń oılap tabylǵanyna 60 jyldan asa ýaqyt ótse de, ólim-jitim sany azaımaı keledi. Oǵan sebep, feık aqparattar.
Aýrý jótel men túshkirý kezinde, aýrý adammen qarym-qatynasta bolǵan kezde juǵady. Dene temperaýrasynyń joǵarylaýymen bastalady da, denede bórtpelerdiń paıda bolýymen jalǵasady. Adam ómirine qaýip tóndiretin aýyr túrinde ish ótý, pnevmonııa, mıdyń qabynýy belgileri baıqalady. Vakına oılap tabylǵanǵa deıin osy aýrý jylyna ortasha eseppen 2,6 mln adamnyń ómirin jalmap otyrǵan. Alaıda vakına oılap tabylǵan soń da adamzat qyzylshany tolyqtaı jeńgen joq. Sebebi, qyzylsha óte tez juǵatyn aýrý bolǵandyqtan, tolyqtaı jeńý úshin búkil adamzattyń 95%-y ekpe alýy kerek. Sońǵy kezde AQSh pen Eýropada aýrý tym órship barady. Oǵan sebep ınternet arqyly tez taraǵan ekpege qarsy toptardyń ıdeıalary. Ol ıdeıaǵa negiz bolǵan brıtandyq dáriger Endrıý Ýeıkfıldtiń 1998 jyly jaryq kórgen daýly maqalasy edi. Maqalada «qyzylshaǵa, parotıtke, qyzamyqqa qarsy ekpeler balalardy aýtızmge shaldyqtyrady» dep kórsetilgen. Keıinnen bul fakt joqqa shyǵarylyp, E.Ýekfıl lıenzııasynan aıyrylǵanymen, jalǵan aqparat umytyla qoımady.
19 ǵasyrda týberkýlez Evropadaǵy eresekterdiń tórtten birin ajal qushtyrdy. 1882 jyly R.Koh týberkýlez týdyratyn mıkrobakterıany bólip alyp, týberklın jasap shyǵardy. Týberkýlın jasap shyǵarylǵan kún 20 naýryz DDSU sheshimimen Búkilálemdik týberkýlezben kúres kúni bolyp sheshildi. Týberkýlezdiń aýyr túrlerin boldyrmaýdyń, aldyn alýdyń sheshimi alǵash 20 ǵasyrdyń basynda franýz ǵalymdary Alber Kalmett pen Kamıl Geren sıyrdan alynǵan vırýs nátejıesinde vakına oılap tapqan kezde tabyldy. Adamzat qazir týberkýlezdi tolyqtaı jeńgen joq, biraq ol aldyn alýǵa, emdeýge bolatyn aýrýǵa aınaldy, ólim-jitim sany da azaıdy.
Vakınalardyń jasap shyǵarylý hronologııasy:
• 1796 – Edvard Djenner alǵashqy vakınany jasap shyǵardy
• 1880 – Lýı Paster tyrysqaq aýrýyna qarsy alǵashqy vakınany jasap shyǵardy;
• 1885 – Lýı Paster men Per Rý qutyrýǵa qarsy vakına oılap tapty;
• 1890 – Emıl fon Berıng jasap shyǵarǵan sirespege qarsy alǵashqy vakına;
• 1892 – Vladımır Havkın jasap shyǵarǵan tyrysqaqqa qarsy vakına;
• 1896 – Almrot Raıt, Rıhard Pfeıffera jáne Vılgelm Kol jasaǵan ish súzegine qarsy alǵashy vakına;
• 1897 – Vladımır Havkın jasap shyǵarǵan obaǵa qarsy vakına;
• 1897 – Ernest Dıýshennen obaǵa qarsy alǵashqy antıbıotık;
• 1921 – Albert Kalmetten týberkýlezge qarsy alǵashqy vakına;
• 1923 – Kúl aýrýyna qarsy alǵashqy vakına, jasap shyǵarǵan: Gaston Ramon, Emıl fon Berıng, Kıtasato Sıbasabýro;
• 1924 – Djordj Dık pen Gledıs Dıkten qyzamyqqa qarsy alǵashqy vakına;
• 1924 – Gaston Ramon, K. oller ı P. Deskombadan sirespege qarsy alǵashy óli vırýstan jasalǵan vakına;
• 1926 – Leıl Denmarktan kókjótelge qarsy alǵashqy vakına;
• 1932 – Maks Teıler men Jan Legr jasap shyǵarǵan sary bezgekke qarsy alǵashqy vakına;
• 1937 – Bórtpe súzekke qarsy Rýdolf Vaıgl, Lıýdvıg Flek jáne Hans ınssera oaılp tapqan vakına;
• 1937 – Tumaýǵa qarsy alǵashqy vakına, Anatolıı Smorodınev oılap shyǵarǵan;
• 1941 – Kene enefalıtine qarsy alǵashqy vakına, Anatolıı Smorodınev oılap tapty;
• 1951 – Brýelezge qarsy vakına;
• 1952 – Hıları Koprovskıı oılap tapqan polıomıelıtke qarsy vakına;
• 1954 – Japondyq enefalıtke qarsy ekpe;
• 1954 – Topalańǵa qarsy alǵaqy ekpe;
• 1957 – Adenovırýsty ınfekııaǵa qarsy alǵashqy vakına;
• 1961 – Alǵashqy polıomıelıtke qarsy ishke qoldanýǵa arnalǵan vakına, A.Seıbın vakına avtory;
• 1963 – Qyzylshaǵa qars alǵashqy vakına;
• 1967 – Parotıtke qarsy alǵashqy ekpe;
• 1970 – Qyzamyqqa qasy ekpe;
• 1977 – Pnevmokokkqa qarsy alǵashqy ekpe;
• 1978 – Menıngokkokkqa qarsy alǵashqy ekpe;
• 1981 – V gepatıtine qarsy ekpe;
• 1984 – Jelsheshekke qarsy ekpe;
• 1985 – Gemofıldi taıaqshalarǵa qarsy alǵashqy ekpe;
• 1989 – Ký-qyzbasyna qarsy alǵashy vakına;
• 1991 – A gepatıtine qarsy alǵashqy vakına;
• 1998 – Laım aýrýyna qarsy vakına;
• 1998 – Rotavırýsqa qary ekpe;
• 2003 – Tumaýǵa qarsy alǵashqy spreı vakına;
• 2006 – Papılloma vırýsyna qarsy aǵashqy ekpe;
• 2012 – E gepatıtine qarsy alǵashqy ekpe;
• 2012 – Tumaýǵa arnalǵan alǵashqy tórt valentti vakına;
• 2015 – Enterovırýs 71-ge qarsy vakına;
• 2015 – Bezgekke qarsy vakına;
• 2015 – Ebola vırýsyna qarsy ekpe;
• 2015 – Denge qyzbasyna qarsy vakına;
Adamzat tarıhynda epıdemııaǵa ushyraý alǵash ret emes. Ár zamanda ár túrli qaýipti vırýs adamzatty qoıǵa tıgen qasqyrdaı qyryp, úreıde ustap kelgen. Qazirgi medıına damyǵan zamanda Covid-19 syndy vırýsty aýyzdyqtaý úshin adamzatqa burynǵydaı júzdegen jyldardyń keregi joq. Eske sala ketsek, koronavırýs 2019 jyldyń jeltoqsan aıynda paıda boldy, al oǵan qarsy alǵashqy vakına 7 aı ótkende, ıaǵnı, 25.06.2020 jyly jasap shyǵaryldy. Bul vakına tek áskerı qyzmetkerlerge ǵana qoldanylǵan bolatyn. Al qarapaıym halyqqa arnalǵan ekpeni Reseı ǵalymdary 11.08.2020 jyly qoldanysqa engizdi. Vakına emdemeıdi, vakına aýrýdyń aldyn alady. Aýyryp em izdegenshe aýyrmaıtyn jol izdeıik.
Áblázimova Marjan
