جاھان جاپپاي كۇرەسىپ جاتقان جاۋىز دەرتكە قارسى ۆاكتسينا ويلاپ تابىلدى. ءار ەلدىڭ عالىمدارى قولىنان كەلگەنشە قالىسپاي، جارىسا جاساپ جاتىر. قازاقستاندا كورونوۆيرۋسقا قارسى ەكپە سالدىرۋ اعىمداعى جىلدىڭ 11 اقپانىندا باستالىپتى. الايدا، قازاقستاننىڭ بەلسەندىلىگى وزگە ەلدەرمەن سالىستىرعاندا تومەن بولىپ تۇر. اقپارات اعىمى توقتاۋسىز الماسىپ وتىراتىن ءتسيفرلى تەحنولوگيالار زامانىندا جەلىدەگى الاياقتار حالىق ساناسىنا ۇرەي سالىپ ۇلگەرىپ ءجۇر. الەۋمەتىك جەلىلەردە تارالىپ جۇرگەن فەيك اقپاراتتاردى كۇندەلىكتى كوزىمىز شالىپ قالادى. قازاقستاندا جالعان اقپارات تاراتۋشىلارعا 20 اەك كولەمىندەگى ايىپپۇل تولەۋدەن باستاپ 7 جىلعا دەيىن باس بوستاندىعىنان ايىرۋ جازاسى قاراستىرىلعان. الايدا، زاڭ حالىق اراسىدا دۇربەلەڭ سالۋشىلارعا توسقاۋىل بولا الماي وتىر.
«ۆاكتسينا - چيپ، ۆاكتسينا ادام دنك-سىن وزگەرتەدى، بەدەۋلىك، 2 جىلدان سوڭ ءبارىمىز ولەمىز، نە ءۇشىن ۆاكتسينا تەگىن؟» راسىندا دا سولاي ما؟ ۆاكتسينا تەرمينى جاڭادان ويلاپ تابىلعان جوق. مەديتسينالىق پراكتيكادا قولدانىستا جۇرگەنىنە جۇزدەگەن جىلدار ءوتتى. ەڭ العاش اعىشىن دارىگەرى ە.دجەننەر سيىر شەشەگىن ادامعا ەگىپ كوردى. ۆاكتسينا تەرمينى دە سوعان بايلانىستى لاتىننىڭ vacca – سيىر، ءvaccىnus – سيىردىكى سوزدەرىنەن جاسالعان. وسى شەشەك اتتى جۇقپالى اۋرۋ XX عاسىردىڭ وزىندە 300 ملن-عا جۋىق ادامنىڭ ءومىرىن جالماعان ەكەن. ال وعان دەيىنگى عاسىرلاردا قانشا ادامنىڭ قاۋىپتى اۋرۋدىڭ سەبەبىنەن اجال قۇشقانىن انىقتاۋ مۇمكىن ەمەس. شامامەن جۇقتىرعانداردىڭ 30%-ى اۋىر سيمپومدار اسەرىنەن قينالىپ كوز جۇمعان، ال امان قالعانداردىڭ دەنەسىن ءومىر بويى كەتپەيتىن تاڭبالار جاپقان. ارينە، بۇل ۆاكتسينا ويلاپ تابىلعانعا دەيىنگى جاعداي. عاسىرلار بويى ءتۇرلى ەكسپەريمەنتتەر جاسالىنىپ، ومىرلەردى جالماپ جاتقان اۋرۋعا قارسى ەم ىزدەلدى. سيىر شەشەگىنىڭ ادام ءۇشىن قاۋىپسىز ەكەندىگىن العاش قاراپايىم فەرمەرلەر بايقايدى. بۇل قۇبىلىستى زەرتتەگەن جوعارىدا اتالىپ وتكەن عالىم ە.دجەننەر 1796 جىلدىڭ 14 مامىرىندا 8 جاسار فەرمەردىڭ ۇلى دجەيمس فيپپسكە ەڭ العاشقى ۆاكتسينانى سالادى. ءساتتى اياقتالعان ەكسپەريمەنتكە كورولەۆستۆالىق عىلىمي ورتالىق كۇمانمەن قاراعانىمەن، بريتاندىق اسكەرلەر تولىق ەگىلىپ، اۋرۋ ساپ تيىلعان ساتتەن باستاپ، ەمدەۋدىڭ جاڭا ءتاسىلى قولداۋ تاپتى.
ءجۇز جىل وتكەن سوڭ لۋي پاستەر دجەننەردىڭ قۇرمەتىنە «ۆاكتسينا» تەرمينىن قولدانىسقا ەنگىزەدى. بىراق، كەدەي ەلدەردە ۆاكتسينا سالدىرۋ مۇمكىندىگى بولماعاندىقتان 50 جىلعا جۋىق ءولىم سانى ازايماي كەلگەن ەدى. الايدا، 1967 جىلى ددسۇ ۇيىمداستىرۋىمەن ۆاكتسينتسيالاۋ باعدارلاماسى وتكەننەن كەيىن، ادامزات شەشەك اۋرۋىن تولىقتاي جەڭدى. ەڭ سوڭعى شەشەكپەن اۋرۋ 1970 جىلدارى تىركەلگەن ەكەن، ودان كەيىن ءبىر دە ءبىر دەرەك جوق. قازىر قاۋىپتى ۆيرۋس تەك زەرتحانادا ساقتاۋلى.
وتكەن عاسىردا پوليوميەليت اۋرۋى تالاي بالانىڭ ءومىرىن جالمادى. ۆيرۋس اۋىز ارقىلى ورگانيزمگە ءتۇسىپ، وكپەنى جانە جۇيكە جۇيەسىن جانسىزداندىرادى. پوليوميەليت اۋرۋىنىڭ سىرتقى بەلگىلەرى جوق بولعاندىقتان، ۆيرۋس 1905 جىلى عانا شۆەد دارىگەرى يۆار ۆيكماننىڭ زەرتتەۋ ناتيجەلەرى بارىسىندا اشىلدى. 1952 جىلى امەريكاندىق ۆراچ دجوناس سالك اۋرۋعا قارسى ۆاكتسينا ويلاپ تاپتى. ال 1961 جىلى دج.سالكتىڭ ارىپتەسى البەرت سەيبين ۆاكتسينانىڭ ىشۋگە بولاتىن ءتۇرىن جاساپ شىعاردى. 1988 جىلى ددسۇ پوليوميەليتتى جويۋ ماقساتىندا باعدارلامانىڭ قولعا الىنعاندىعىن جاريالايدى. 1994 جىلى اقش، 2000 جىلى قىتاي، جاپونيا، وڭتۇستىك كورەيا، 2002 جىلى ەۋروپا، 2014 جىلى وڭتۇستىك-شىعىس ازيا وزدەرىنىڭ بۇل اۋرۋدان ازات بولعاندىقتارىن جاريالادى. ەكسپەرتتەردىڭ ساراپتاما ناتەجيەلەرى بويىنشا پوليوميەليت اۋرۋىنا قارسى ۆاكتسينا ارقاسىندا جارتى ميليونعا جۋىق ادام ءتىرى قالعان، 18 ميلليون ادام جۇرە الادى. قازىردە بۇل اۋرۋ وشاقتارى اۋعانستان، پاكىستان، نيگەريا ەلدەرىندە عانا بار. جىلىنا شامامەن ونداعان وقيعا عانا كەزدەسەدى.
قىزىلشا اۋىرۋىنا قارسى ۆاكتسينانىڭ ويلاپ تابىلعانىنا 60 جىلدان اسا ۋاقىت وتسە دە، ءولىم-ءجىتىم سانى ازايماي كەلەدى. وعان سەبەپ، فەيك اقپاراتتار.
اۋرۋ جوتەل مەن تۇشكىرۋ كەزىندە، اۋرۋ اداممەن قارىم-قاتىناستا بولعان كەزدە جۇعادى. دەنە تەمپەراۋراسىنىڭ جوعارىلاۋىمەن باستالادى دا، دەنەدە بورتپەلەردىڭ پايدا بولۋىمەن جالعاسادى. ادام ومىرىنە قاۋىپ توندىرەتىن اۋىر تۇرىندە ءىش ءوتۋ، پنەۆمونيا، ميدىڭ قابىنۋى بەلگىلەرى بايقالادى. ۆاكتسينا ويلاپ تابىلعانعا دەيىن وسى اۋرۋ جىلىنا ورتاشا ەسەپپەن 2,6 ملن ادامنىڭ ءومىرىن جالماپ وتىرعان. الايدا ۆاكتسينا ويلاپ تابىلعان سوڭ دا ادامزات قىزىلشانى تولىقتاي جەڭگەن جوق. سەبەبى، قىزىلشا وتە تەز جۇعاتىن اۋرۋ بولعاندىقتان، تولىقتاي جەڭۋ ءۇشىن بۇكىل ادامزاتتىڭ 95%-ى ەكپە الۋى كەرەك. سوڭعى كەزدە اقش پەن ەۋروپادا اۋرۋ تىم ءورشىپ بارادى. وعان سەبەپ ينتەرنەت ارقىلى تەز تاراعان ەكپەگە قارسى توپتاردىڭ يدەيالارى. ول يدەياعا نەگىز بولعان بريتاندىق دارىگەر ەندريۋ ۋەيكفيلدتىڭ 1998 جىلى جارىق كورگەن داۋلى ماقالاسى ەدى. ماقالادا «قىزىلشاعا، پاروتيتكە، قىزامىققا قارسى ەكپەلەر بالالاردى اۋتيزمگە شالدىقتىرادى» دەپ كورسەتىلگەن. كەيىننەن بۇل فاكت جوققا شىعارىلىپ، ە.ۋەكفيل ليتسەنزياسىنان ايىرىلعانىمەن، جالعان اقپارات ۇمىتىلا قويمادى.
19 عاسىردا تۋبەركۋلەز ەۆروپاداعى ەرەسەكتەردىڭ تورتتەن ءبىرىن اجال قۇشتىردى. 1882 جىلى ر.كوح تۋبەركۋلەز تۋدىراتىن ميكروباكتەريانى ءبولىپ الىپ، تۋبەركلين جاساپ شىعاردى. تۋبەركۋلين جاساپ شىعارىلعان كۇن 20 ناۋرىز ددسۇ شەشىمىمەن بۇكىلالەمدىك تۋبەركۋلەزبەن كۇرەس كۇنى بولىپ شەشىلدى. تۋبەركۋلەزدىڭ اۋىر تۇرلەرىن بولدىرماۋدىڭ، الدىن الۋدىڭ شەشىمى العاش 20 عاسىردىڭ باسىندا فرانتسۋز عالىمدارى البەر كالمەتت پەن كاميل گەرەن سيىردان الىنعان ۆيرۋس ناتەجيەسىندە ۆاكتسينا ويلاپ تاپقان كەزدە تابىلدى. ادامزات قازىر تۋبەركۋلەزدى تولىقتاي جەڭگەن جوق، بىراق ول الدىن الۋعا، ەمدەۋگە بولاتىن اۋرۋعا اينالدى، ءولىم-ءجىتىم سانى دا ازايدى.
ۆاكتسينالاردىڭ جاساپ شىعارىلۋ حرونولوگياسى:
• 1796 – ەدۆارد دجەننەر العاشقى ۆاكتسينانى جاساپ شىعاردى
• 1880 – لۋي پاستەر تىرىسقاق اۋرۋىنا قارسى العاشقى ۆاكتسينانى جاساپ شىعاردى;
• 1885 – لۋي پاستەر مەن پەر رۋ قۇتىرۋعا قارسى ۆاكينا ويلاپ تاپتى;
• 1890 – ەميل فون بەرينگ جاساپ شىعارعان سىرەسپەگە قارسى العاشقى ۆاكتسينا;
• 1892 – ۆلاديمير حاۆكين جاساپ شىعارعان تىرىسقاققا قارسى ۆاكتسينا;
• 1896 – المروت رايت، ريحارد پفەيففەرا جانە ۆيلگەلم كول جاساعان ءىش سۇزەگىنە قارسى العاشى ۆاكتسينا;
• 1897 – ۆلاديمير حاۆكين جاساپ شىعارعان وباعا قارسى ۆاكتسينا;
• 1897 – ەرنەست ديۋشەننەن وباعا قارسى العاشقى انتيبيوتيك;
• 1921 – البەرت كالمەتتەن تۋبەركۋلەزگە قارسى العاشقى ۆاكتسينا;
• 1923 – كۇل اۋرۋىنا قارسى العاشقى ۆاكتسينا، جاساپ شىعارعان: گاستون رامون، ەميل فون بەرينگ، كيتاساتو سيباسابۋرو;
• 1924 – دجوردج ديك پەن گلەديس ديكتەن قىزامىققا قارسى العاشقى ۆاكتسينا;
• 1924 – گاستون رامون، ك. تسوللەر ي پ. دەسكومبادان سىرەسپەگە قارسى العاشى ءولى ۆيرۋستان جاسالعان ۆاكتسينا;
• 1926 – لەيل دەنماركتان كوكجوتەلگە قارسى العاشقى ۆاكتسينا;
• 1932 – ماكس تەيلەر مەن جان لەگر جاساپ شىعارعان سارى بەزگەككە قارسى العاشقى ۆاكتسينا;
• 1937 – بورتپە سۇزەككە قارسى رۋدولف ۆايگل، ليۋدۆيگ فلەك جانە حانس تسينسسەرا وايلپ تاپقان ۆاكتسينا;
• 1937 – تۇماۋعا قارسى العاشقى ۆاكتسينا، اناتولي سمورودينتسەۆ ويلاپ شىعارعان;
• 1941 – كەنە ەنتسەفاليتىنە قارسى العاشقى ۆاكتسينا، اناتولي سمورودينتسەۆ ويلاپ تاپتى;
• 1951 – برۋتسەلەزگە قارسى ۆاكتسينا;
• 1952 – حيلاري كوپروۆسكي ويلاپ تاپقان پوليوميەليتكە قارسى ۆاكتسينا;
• 1954 – جاپوندىق ەنتسەفاليتكە قارسى ەكپە;
• 1954 – توپالاڭعا قارسى العاقى ەكپە;
• 1957 – ادەنوۆيرۋستى ينفەكتسياعا قارسى العاشقى ۆاكتسينا;
• 1961 – العاشقى پوليوميەليتكە قارسى ىشكە قولدانۋعا ارنالعان ۆاكتسينا، ا.سەيبين ۆاكتسينا اۆتورى;
• 1963 – قىزىلشاعا قارس العاشقى ۆاكينا;
• 1967 – پاروتيتكە قارسى العاشقى ەكپە;
• 1970 – قىزامىققا قاسى ەكپە;
• 1977 – پنەۆموكوككقا قارسى العاشقى ەكپە;
• 1978 – مەنينگوككوككقا قارسى العاشقى ەكپە;
• 1981 – ۆ گەپاتيتىنە قارسى ەكپە;
• 1984 – جەلشەشەككە قارسى ەكپە;
• 1985 – گەموفيلدى تاياقشالارعا قارسى العاشقى ەكپە;
• 1989 – كۋ-قىزباسىنا قارسى العاشى ۆاكتسينا;
• 1991 – ا گەپاتيتىنە قارسى العاشقى ۆاكتسينا;
• 1998 – لايم اۋرۋىنا قارسى ۆاكتسينا;
• 1998 – روتاۆيرۋسقا قارى ەكپە;
• 2003 – تۇماۋعا قارسى العاشقى سپرەي ۆاكتسينا;
• 2006 – پاپيللوما ۆيرۋسىنا قارسى اعاشقى ەكپە;
• 2012 – ە گەپاتيتىنە قارسى العاشقى ەكپە;
• 2012 – تۇماۋعا ارنالعان العاشقى ءتورت ۆالەنتتى ۆاكتسينا;
• 2015 – ەنتەروۆيرۋس 71-گە قارسى ۆاكتسينا;
• 2015 – بەزگەككە قارسى ۆاكتسينا;
• 2015 – ەبولا ۆيرۋسىنا قارسى ەكپە;
• 2015 – دەنگە قىزباسىنا قارسى ۆاكتسينا;
ادامزات تاريحىندا ەپيدەمياعا ۇشىراۋ العاش رەت ەمەس. ءار زاماندا ءار ءتۇرلى قاۋىپتى ۆيرۋس ادامزاتتى قويعا تيگەن قاسقىرداي قىرىپ، ۇرەيدە ۇستاپ كەلگەن. قازىرگى مەديتسينا دامىعان زاماندا Covid-19 سىندى ۆيرۋستى اۋىزدىقتاۋ ءۇشىن ادامزاتقا بۇرىنعىداي جۇزدەگەن جىلداردىڭ كەرەگى جوق. ەسكە سالا كەتسەك، كوروناۆيرۋس 2019 جىلدىڭ جەلتوقسان ايىندا پايدا بولدى، ال وعان قارسى العاشقى ۆاكتسينا 7 اي وتكەندە، ياعني، 25.06.2020 جىلى جاساپ شىعارىلدى. بۇل ۆاكتسينا تەك اسكەري قىزمەتكەرلەرگە عانا قولدانىلعان بولاتىن. ال قاراپايىم حالىققا ارنالعان ەكپەنى رەسەي عالىمدارى 11.08.2020 جىلى قولدانىسقا ەنگىزدى. ۆاكتسينا ەمدەمەيدى، ۆاكتسينا اۋرۋدىڭ الدىن الادى. اۋىرىپ ەم ىزدەگەنشە اۋىرمايتىن جول ىزدەيىك.
ءابلازىموۆا مارجان
