Elımızde su tapşylyǧy jyl ötken saiyn kürdelı mäselege ainalyp keledı. Oǧan ırı özenderdıŋ transşekaralyq boluy äser etude.
«Qazaqstan Respublikasy türlı tabiǧat resurstaryna bai bolǧanymen su resurstary memleket üşın öte özektı mäselelerdıŋ bırı de bıregeiı. Elımızde 39 myŋnan astam ırılı-ūsaqty özender, 48 myŋnan astam kölder ornalasqan. Sonymen qatar, respublikada mūzdyqtar türındegı tūşy sudyŋ ülken qory bar. Degenmen, sumen qamtylu körsetkışı boiynşa Qazaqstan TMD elderınıŋ ışınde soŋǧy oryndy iemdenedı» – delıngen Qazaqstan Respublikasy Prezidentınıŋ janyndaǧy Memlekettık basqaru akademiiasy Diplomatiia institutynyŋ «Syrtqy saiasat» kafedrasynyŋ aǧa oqytuşysy J. Ä. Karinbaevtyŋ «Transşekaralyq özender boiynşa körşı memlekettermen, şekara maŋy öŋırlerımen yntymaqtastyǧy» atty maqalasynda.
Onyŋ paiymdauynşa, jer betındegı su resurstarynyŋ tek jartysy ǧana el aumaǧynda tüzıledı. Al qalǧan bölıgı körşı memleketterdıŋ aumaǧynan, atap aitqanda: Qytaidan – 18,9; Özbekstannan – 14,6; Qyrǧyzstannan – 3; Reseiden – 7,5 tekşe şaqyrym su aǧyp keledı. Su tapşylyǧy halyqaralyq deŋgeidegı äleumettık-ekonomikalyq mäsele. Oǧan demografiialyq faktor men ülken kölemdegı su resurstaryn qajet etetın önerkäsıptıŋ damuy ǧana emes, sonymen qatar älemdegı saiasi ahualdyŋ bügıngı sipaty da sebep boluda.
Rasymen de, sarapşylardyŋ pıkırınşe, Qazaqstan Euraziia qūrlyǧynda su tapşylyǧy joǧary deŋgeidegı elderdıŋ bırı. Respublikanyŋ jer üstı sularynyŋ jartysyna juyǧy (44,9 tekşe şaqyrym) körşı memleketter aumaǧynan keledı. Soŋǧy 15 jylda Qazaqstanda jer üstı sularynyŋ tabiǧi resurstarynyŋ azaiuy baiqaldy.
Onymen qosa Qazaqstannyŋ orta jäne şaǧyn özenderın qospaǧanda bastauyn Qytai, Resei, Qyrǧyzstannan alatyn, Özbekstan arqyly aǧatyn Ertıs, Jaiyq, Syrdariia jäne Ile syndy ırı özenderı qatty lastanǧan. Bıraq, söz bolǧan ırgeles memleketterdıŋ bırde-bırı su resurstarynyŋ transşekaralyq lastanuy boiynşa Konvensiiaǧa qosylmady. Tiısınşe, köpjaqty jäne ekıjaqty kelıssözder ötkızıp, bırlese monitoring jasau, ortaq transşekaralyq özenderdıŋ lastanuynyŋ aldyn aluǧa mümkındık beretın kelısımder jasasu boiynşa jūmys ta tömen deŋgeide qalyp otyr.
Sonyŋ saldarynan Ertıs özenınıŋ basseinı himiia, mūnai öŋdeu, maşina jasau önerkäsıbı jäne tüstı metallurgiia käsıporyndary suǧa laqtyratyn qaldyqtarynyŋ kesırınen köp lastanady. Onymen qosa Ertıs düniejüzındegı eŋ las özenderdıŋ qatarynda. Ertıs özenıne laqtyrylatyn qaldyqtardyŋ kesırınen ol asa auyr halde. «Öndırıs ekologiiasy» ǧylymi-täjıribelık jurnalynyŋ mälımetı boiynşa 2000 jyly ǧana Ertıs özenınıŋ basseinıne aǧyndy sularmen 86 390 tonnaǧa juyq lastauşy zattar laqtyryldy, onyŋ ışınde metallurgiia men tau-ken käsıporyndarynyŋ uly metaldary: myryş – 125,6 tonna, mys – 5,48 tonna, qorǧasyn – 0,76 t.
Semei qalasyndaǧy ekı tazartu qondyrǧysynyŋ aǧyndy suy Ertıs özenıne 418,1 tonna är türlı metaldardyŋ qosyndysynan tuyndaǧan qaldyqtar laqtyrady. Su qoimasy (28,1 - 32,02%-ǧa) hrom, myryş, mys, stronsii, nikelden köp lastanady.
Oǧan qosa Şyǧys Qazaqstan oblysyndaǧy Zaisan-Ertıs oblysaralyq basseindık balyq şaruaşylyǧy inspeksiiasyna 2021 j. 9 säuırde Ertıs özenınde balyqtardyŋ qyrylǧandyǧy turaly aqparat kelıp tüskenın habarlady habar.24.kz. Ärine, aqpan aiynan berı Ertıs özenın tazartu jūmystary jürgızıle bastady. Sudaǧy qoqystyŋ basym bölıgı – brakonerler qaldyryp ketetın au qūraldary. Aimaqtyq inspeksiia mamandary bastaǧan auqymdy ekologiialyq aksiiaǧa memlekettık qyzmetşıler men qūtqaruşylar da atsalysyp jatyr. Bırlesken top özennen 1 jarym tonnadan astam tūrmystyq qaldyq şyǧarǧanyn habarlaǧan bolatyn habar.24.kz. Bıraq būl mäselege halyqtyŋ özınen artyq eşkımnıŋ de şaruasy joq körınedı.
Ol da tüsınıktı. Jekelegen memleketter, onyŋ ışınde körşı bauyrlas memleketter de özınıŋ syrtqy saiasatynda su resurstaryn saiasi basymdyǧy retınde paidalanuda. Bıraq, Qazaqstan halyqaralyq zaŋnamaǧa süienıp, ortaq su resurstaryna qatysty mūndai ūstanymmen eşqaşan kelıspeitındıgın ūdaiy bıldırıp keledı.
Onymen qosa, «Batys Qazaqstan oblysyndaǧy su şaruaşylyǧyn jaqsartu maqsatynda Qaraözen men Saryözenge 132,9 mln. tekşe metr Edıl suyn alu üşın 2021 jylǧa arnalǧan respublikalyq biudjettıŋ kışı baǧdarlamasy boiynşa 3,5 mlrd teŋge qarajat bölu turaly Qazaqstan Respublikasy Qarjy ministrlıgıne biudjettık ötınım joldanǧany belgılı boldy – dep habarlady Egemen Qazaqstan. Jalpy, bügınde Qazaqstannan bölıngen qarajat Saratov kanaly arqyly 54 mln. tekşe metr, Volgograd oblysynan Pallasov jüiesı arqyly 21 mln. tekşe metr su aluǧa jetedı. Al qosymşa qajettılık 131 mln tekşe metrdı qūraidy. Alaida sudy jetkızu üşın ketetın şyǧyndardy öteuge qarajat mäselesı şeşılmei otyr.
Soŋǧy jyldary Qaraözen men Saryözennıŋ aidyndary tartylyp, ainalasyndaǧy şaǧyn kölder de joǧaluǧa taiau. Özen boiynda ornalasqan kışıgırım su qoimalary bos tūr dese bolady. Sonyŋ saldarynan balyq pen mal qyryluy mümkın.
Eŋ qyzyǧy – jalpy el boiynşa soŋǧy 5 jylda ekonomikanyŋ barlyq salalarynda jyl saiynǧy su tūtynu kölemı ortaşa 22,1 km³ qūrady – dep jazylǧan jobanyŋ bergen esebınde. Al 2021 j. sanauy boiynşa, qarajat qorynda 181,7$ mld. bar (būl şamamen 77 106,28₸ mld.).
Eger jyl saiyn jalǧyz sudyŋ özıne osynşama qarajat jūmsala beretın bolsa, el qazynasy köp ūzamai kürt kemitını sözsız.
2015 jyldyŋ 25-şı qaŋtarynda BŪŪ General Assambleiasy «Älemdı qaita qūru: tūraqty damu üşın 2030 kün tärtıbı» jobasy aiasynda barlyǧyn su resurstary men sanitariiaǧa qol jetımdılıktı jäne ūtymdy paidalanudy qamtamasyz etu mındettelgenmen, prosess öte baiau jürude, al nätijenıŋ ūşy da joq.
Taǧy aitarymyz, Qorǧas özenınıŋ şekarasynda Qazaqstan men Qytai su qoimasyn salǧaly jatyr, onyŋ kömegımen olar jergılıktı alqaptardy suaru mäselesın retteuge ümıttenedı. Alaida «Qazsuşardyŋ» Almatylyq filialy būl joba turaly Ekologiia ministrlıgımen kelıspegen, onda «aldaǧy uaqytta jüzege asatyn jobadan habarsyz ekenderın» mälımdegen.
Qazaqstan men Qytai «Dostyq» qūrama gidro elektr stansysynda su qoimasynyŋ qūrylysy turaly Su resurstary komitetınıŋ «Qazsuşar» RMK bas direktory Altai Eljasovtyŋ öŋırge jūmys saparymen kelgenınde belgılı boldy.
Osymen bırneşe jyl būl gidro elektrlık keşende körşı memleketten öte az su aǧymy baiqaldy, olar mūny ūzaq uaqyt boiy aimaqtyŋ klimattyq jaǧdaiynyŋ özgeruıne bailanysty dep oilady. Alaida, Qazsuşardyŋ Almatydaǧy filialynyŋ mälımetınşe, jyl saiyn suaru jaǧdaiynyŋ naşarlauy qazaqstandyq fermerlerınıŋ yzasyn qainatypty, sondyqtan jaǧdaidy şielenıstırıp almas üşın jergılıktı bilık Qorǧas özenınde su qoimasyn salu arqyly mäselenı şeşpek boldy.
«Qazsuşar» RMK Almaty filialy Panfilov öndırıstık uchaskesınıŋ basşysy Tūrysbek Nūrahmetov «oblystyŋ negızgı problemalarynyŋ bırı – suarmaly sudyŋ jetıspeuşılıgı, ol ekologiialyq jaǧdaiǧa bailanysty. Mysaly, taularda mūzdyqtardyŋ azaiuy baiqalady, būl su aǧuynyŋ mölşerın azaitady. Ekı el de osy özen suyn teŋ böledı» – dedı. Sondyqtan daudy Almaty oblysy Panfilov audany Baskunchan auylynyŋ aumaǧynda ornalasqan «Dostyq» qūrama gidro elektr stansysynda su qoimasyn salu arqyly şeşudı ūsynady.
Bıraq būl QHR men QR arasyndaǧy Şyŋjaŋ-Ūiǧyr avtonomiialyq audany (ŞŪAR) aumaǧynda Ile özenı aǧynynyŋ bölu mäselesın şeşpeidı. Ile özenı aǧynynyŋ joǧarǧy şyǧys bölıgı Şyŋjaŋ-Ūiǧyr avtonomiialyq audanynyŋ aumaǧynda özen basseinınıŋ negızgı bölıgın qūraidy, al Almatyda onyŋ ortaŋǧy jäne tömengı bölıkterı ǧana ornalasqan.
Qytai men Qazaqstan üşın transşekaralyq özenderdıŋ su resurstaryn paidalanu mäselesı 70-80 jyldardan bastau alady. KSRO kezınde QHR-men transşekaralyq özenderdı bırlesıp paidalanu men qorǧau mäselelerın retteitın memleketaralyq kelısımdı äzırleu turaly şeşım qabyldanǧanmen, taraptardyŋ būl mäselege är türlı közqarastaryna bailanysty mäselenıŋ tüpkılıktı şeşımıne qol jetkızılmedı.
Qazaqstandaǧy 8 su basseinınıŋ jeteuı transşekaralyq. Nätijesınde, Qazaqstan körşıles elderdıŋ – Qytai, Qyrǧyzstan, Özbekstannyŋ jäne Reseidıŋ su basqaru saiasatyna täueldı.
Transşekaralyq özenderdı paidalanu boiynşa dästürlı kelıssözder öte kürdelı. Bıraq, ekologiia, geologiia jäne tabiǧi resurstar ministrı Maǧzūm Myrzaǧaliev aitqandai, qazırgı uaqytta kelıssözder prosesınde közge körınerlık nätije bar jäne jaqyn arada tiıstı kelısımderge qol qoiylady.
- Qytai Halyq Respublikasymen kelıssözder jürgızu öte qiyn. Men Qytai eşbır şekaralas elmen su taratu turaly kelıssöz jürgızbeitının aitqym keledı. Qazaqstan – QHR-men kelıssöz jürgızetın alǧaşqy jäne jalǧyz el. 2013 jyly Qorǧas transşekaralyq özenınde bırlesken GES salyndy jäne bırlesıp, paidalanu turaly ükımetaralyq kelısımge qol qoiyldy. Bügınde ekı jaq tarap ta gidroelektrlık keşendı jaqsy basqaruda. Sondai-aq, 2019 jyldyŋ soŋynda Sumbe özenındegı bırlesken gidrotehnikalyq qūrylysty qaita qūru aiaqtaldy. Jaqyn arada būl nysandy bırlesıp paidalanu turaly ükımetaralyq kelısımge qol qoiylady – dedı ministr.
2001 jyly Qazaqstan men Qytai Halyq Respublikasy arasyndaǧy su qatynastary turaly qol qoiylǧan kelısım-şart boiynşa transşekaralyq özenderdı paidalanu men qorǧau salasyndaǧy yntymaqtastyq turaly ükımetaralyq kelısımmen retteledı. Kelısımdı ıske asyru üşın transşekaralyq özenderdı paidalanu men qorǧau jönındegı Qazaqstan-Qytai bırlesken komissiiasy qūryldy. Sonymen qatar sarapşylardyŋ jūmys toby qūryldy, al 2003 jyldan bastap, 2020 jylǧa deiın komissiianyŋ 17 otyrysy jäne saraptamalyq toptyŋ 16 otyrysy ötkızıldı.
Özbekstanmen su qatynastary Syrdariia özenınıŋ basseinıne qatysty jüzege asyrylady jäne 1992 jylǧy qūjat boiynşa Qazaqstan, Qyrǧyzstan, Özbekstan, Täjıkstan men Türıkmenstan arasyndaǧy «Memleketaralyq su resurstaryn bırlesıp basqaru, paidalanu jäne qorǧau salasyndaǧy yntymaqtastyq turaly» besjaqty kelısım aiasynda retteledı».
- Syrdariia özenındegı besseinınıŋ basty mäselesı – Keŋes Odaǧy kezınde su resurstaryn böluge bailanysty eskı tärtıbınıŋ būzyluy. Elder täuelsızdık alǧannan berı sudy basqarudyŋ derbes saiasatyn jürgızıp keledı jäne köp jaǧdaida tömengı aǧysyndaǧy elderdıŋ müddelerın eskermeidı. Negızgı su qoimalary ornalasqan Qyrǧyzstan men Täjıkstan elderı elektr energiiasyn öndıruden paida köruge ümıttense, tömengı aǧysyndaǧy elder Qazaqstan men Özbekstan auyl şaruaşylyǧy önımderınen paida köruge ümıttenedı. Bıraq Qazaqstan tömengı aǧysynda ornalasqan el retınde vegetasiialyq kezeŋde suarmaly sudyŋ tapşylyǧyn qatty sezınedı. Osyǧan bailanysty suarmaly sudyŋ qajettı kölemın alu üşın bız taraptardyŋ ärqaisysymen jeke kelıssözder jürgızuge mäjbürmız – dep mälımdedı Maǧzūm Myrzaǧaliev.
2020 jyly Qazaqstan Qyrǧyzstanmen jasasqan 330 million tekşe metr kölemınde Toqtaǧūl su qoimasynan qosymşa su aǧyzudy qamtamasyz etu üşın elektr energiiasyn aiyrbastaudy jüzege asyru turaly jeke hattamaǧa qol qoiyldy.
Būdan bölek Qazaqstan, Özbekstan jäne Täjıkstan arasynda Bakri Täjık su qoimasynyŋ jūmys rejimı men Dostyq kanaly arqyly su beru turaly üşjaqty hattamaǧa qol qoiyldy, nätijesınde vegetasiialyq kezeŋde Türkıstan oblysynyŋ Jetısai men Maqtaaral audandarynda suarmaly suǧa degen qajettılıgı qanaǧattandyryldy.
Myrzaǧaliev 2020 jyly Özbekstanmen eleulı jūmys jasalǧanyn jäne osy jazda problemalyq mäselelerdıŋ barlyq spektrın qamtityn su qatynastary salasyndaǧy yntymaqtastyq turaly Jol kartasyna qol qoiylǧanyn, olardy şeşu merzımın anyqtaitynyn aitty.
Qyrǧyzstanmen transşekaralyq özender salasyndaǧy yntymaqtastyq Şu men Talas özenderınıŋ boiynda jüzege asady jäne su resurstaryn bölu 1983 jylǧy kelısımmen retteledı: Talas: 50/50%, Şu: 42% – Qazaqstan jäne 58% – Qyrǧyzstanǧa tiesılı.
Onymen qosa, 2000 j. berı ekı özendegı memleketaralyq su obektılerın paidalanu turaly ükımetaralyq kelısım bar.
Reseimen su qatynastary 2010 jylǧy transşekaralyq su obektılerın bırlesıp paidalanu men qorǧau turaly kelısımmen retteledı, ekı eldıŋ ükımetaralyq komissiiasy men Jaiyq, Ertıs, Esıl, Tobyl, Qaraözen, Saryözen jäne Qiǧaş özenderı boiynşa 6 bölek jūmys toby jūmys ısteidı.
- Soŋǧy jyldary sudyŋ tömendeuıne bailanysty Jaiyq özenınıŋ ekologiialyq jaǧdaiy erekşe uaiym tuǧyzdy. Ombyda ötken Qazaqstan men Reseidıŋ XVI aimaqaralyq yntymaqtastyq forumy kezınde Jaiyq özenı basseinın qalpyna keltıru boiynşa bırlesken baǧdarlamany äzırleu turaly kelısımge qol jetkızıldı. Sondai-aq, Ertıs özenınıŋ basseinı üşın ūqsas baǧdarlamany äzırleu turaly şeşım qabyldandy. Qazırgı taŋda osy baǧdarlamalardyŋ jobalaryn bekıtu räsımderı jürgızılude – dep aitqan bolatyn ministr.
Aita ketelık, 2019 jylǧy Qazaqstan Respublikasynyŋ 2017-2018 jyldarǧa «jasyl ekonomikaǧa» köşuı jönındegı ūlttyq baiandamasynda 90 özen,
14 su qoimasy, 31 köl, 3 kanal, 1 teŋız tekserılıp, arasynan las joǧary deŋgeiıne 16 özen, 14 köl: Breksa, Tihaia, Ülbı, Glubochanka, Elek (Aqtöbe), Aqtasty, qara Qobda, Jelquar, Obaǧan, Sıletı, Jabai, Qara Keŋgır, Sarysu, soqyr, Şerubainura, Yrǧaity, Şalqar kölderı (BQO), Qopa, Burabai, Ülken Şabaqty, Şuche, Kışı Şabaqty, Jökei, Tekeköl, Qarasu, Qatarköl, Teŋız, Balqaş (Almaty), Alaköl, Jalaŋaşköl, Jalaŋaşköl (Almaty) özenderı kıretını anyqtaldy.
Lastanudyŋ öte joǧary deŋgeiıne 4 özen jäne 1 köl: Krasnoiarka, Aqsu (Aqmola), qylşyqty, Şaǧalaly özenderı, Maibalyq kölı kıredı.
Al 2017 jyldyŋ sanaǧy boiynşa lastanudyŋ joǧary deŋgeiıne 23 özen, 8 köl, 1 su qoimasy kıredı: özenderı Breksa, Tihaia, Ulbi, Glubochanka, Krasnoiarka, Elek (Aqtöbe), Qarǧaly, Qosestek, Or, Yrǧyz, Temır, Tobyl, Aiet, Obaǧan, Sarybūlaq, Jabai, Qara Keŋgır, soqyr, Şerubainura, Qorǧas, Emel (Almaty), Qarabalyq, Keles özenderı, kölder: Ülken Şabaqty, Şuche, Kışı Şabaqty, Qarase, Lebiaje, Balqaş, Alaköl, Jalaŋaşköl, su qoimasy. Qaratomar;
Lastanudyŋ öte joǧary deŋgeiınde 2 özen jäne 1 köl: Qylşaqty, Şaǧalaly özenderı, Maibalyq kölı ekenı anyqtaldy.
Salystyru üşın, 2016 jyly lastanudyŋ joǧary deŋgeiınde 33 özen, 13 köl, 3 su qoimasy, 1 arna, al lastanudyŋ öte joǧary deŋgeiınde Maibalyq kölı boldy (QR EM KERK derekterı boiynşa, köl şaruaşylyq-tūrmystyq qyzmetten lastanbaidy).
Rasymen de, sarapşylardyŋ pıkırınşe, Qazaqstan Euraziia qūrlyǧynda su tapşylyǧy joǧary deŋgeidegı elderdıŋ bırı. Respublikanyŋ jer üstı sularynyŋ jartysyna juyǧy (44,9 tekşe şaqyrym) körşı memleketter aumaǧynan keledı. Soŋǧy 15 jylda Qazaqstanda jer üstı sularynyŋ tabiǧi resurstarynyŋ azaiuy baiqaldy.
Onymen qosa Qazaqstannyŋ orta jäne şaǧyn özenderın qospaǧanda bastauyn Qytai, Resei, Qyrǧyzstannan alatyn, Özbekstan arqyly aǧatyn Ertıs, Jaiyq, Syrdariia jäne Ile syndy ırı özenderı qatty lastanǧan. Bıraq, söz bolǧan ırgeles memleketterdıŋ bırde-bırı su resurstarynyŋ transşekaralyq lastanuy boiynşa Konvensiiaǧa qosylmady. Tiısınşe, köpjaqty jäne ekıjaqty kelıssözder ötkızıp, bırlese monitoring jasau, ortaq transşekaralyq özenderdıŋ lastanuynyŋ aldyn aluǧa mümkındık beretın kelısımder jasasu boiynşa jūmys ta tömen deŋgeide qalyp otyr.
Sonyŋ saldarynan Ertıs özenınıŋ basseinı himiia, mūnai öŋdeu, maşina jasau önerkäsıbı jäne tüstı metallurgiia käsıporyndary suǧa laqtyratyn qaldyqtarynyŋ kesırınen köp lastanady. Onymen qosa Ertıs düniejüzındegı eŋ las özenderdıŋ qatarynda. Ertıs özenıne laqtyrylatyn qaldyqtardyŋ kesırınen ol asa auyr halde. «Öndırıs ekologiiasy» ǧylymi-täjıribelık jurnalynyŋ mälımetı boiynşa 2000 jyly ǧana Ertıs özenınıŋ basseinıne aǧyndy sularmen 86 390 tonnaǧa juyq lastauşy zattar laqtyryldy, onyŋ ışınde metallurgiia men tau-ken käsıporyndarynyŋ uly metaldary: myryş – 125,6 tonna, mys – 5,48 tonna, qorǧasyn – 0,76 t.
Semei qalasyndaǧy ekı tazartu qondyrǧysynyŋ aǧyndy suy Ertıs özenıne 418,1 tonna är türlı metaldardyŋ qosyndysynan tuyndaǧan qaldyqtar laqtyrady. Su qoimasy (28,1 - 32,02%-ǧa) hrom, myryş, mys, stronsii, nikelden köp lastanady.
Oǧan qosa Şyǧys Qazaqstan oblysyndaǧy Zaisan-Ertıs oblysaralyq basseindık balyq şaruaşylyǧy inspeksiiasyna 2021 j. 9 säuırde Ertıs özenınde balyqtardyŋ qyrylǧandyǧy turaly aqparat kelıp tüskenın habarlady habar.24.kz. Ärine, aqpan aiynan berı Ertıs özenın tazartu jūmystary jürgızıle bastady. Sudaǧy qoqystyŋ basym bölıgı – brakonerler qaldyryp ketetın au qūraldary. Aimaqtyq inspeksiia mamandary bastaǧan auqymdy ekologiialyq aksiiaǧa memlekettık qyzmetşıler men qūtqaruşylar da atsalysyp jatyr. Bırlesken top özennen 1 jarym tonnadan astam tūrmystyq qaldyq şyǧarǧanyn habarlaǧan bolatyn habar.24.kz. Bıraq būl mäselege halyqtyŋ özınen artyq eşkımnıŋ de şaruasy joq körınedı.
Ol da tüsınıktı. Jekelegen memleketter, onyŋ ışınde körşı bauyrlas memleketter de özınıŋ syrtqy saiasatynda su resurstaryn saiasi basymdyǧy retınde paidalanuda. Bıraq, Qazaqstan halyqaralyq zaŋnamaǧa süienıp, ortaq su resurstaryna qatysty mūndai ūstanymmen eşqaşan kelıspeitındıgın ūdaiy bıldırıp keledı.
Onymen qosa, «Batys Qazaqstan oblysyndaǧy su şaruaşylyǧyn jaqsartu maqsatynda Qaraözen men Saryözenge 132,9 mln. tekşe metr Edıl suyn alu üşın 2021 jylǧa arnalǧan respublikalyq biudjettıŋ kışı baǧdarlamasy boiynşa 3,5 mlrd teŋge qarajat bölu turaly Qazaqstan Respublikasy Qarjy ministrlıgıne biudjettık ötınım joldanǧany belgılı boldy – dep habarlady Egemen Qazaqstan. Jalpy, bügınde Qazaqstannan bölıngen qarajat Saratov kanaly arqyly 54 mln. tekşe metr, Volgograd oblysynan Pallasov jüiesı arqyly 21 mln. tekşe metr su aluǧa jetedı. Al qosymşa qajettılık 131 mln tekşe metrdı qūraidy. Alaida sudy jetkızu üşın ketetın şyǧyndardy öteuge qarajat mäselesı şeşılmei otyr.
Soŋǧy jyldary Qaraözen men Saryözennıŋ aidyndary tartylyp, ainalasyndaǧy şaǧyn kölder de joǧaluǧa taiau. Özen boiynda ornalasqan kışıgırım su qoimalary bos tūr dese bolady. Sonyŋ saldarynan balyq pen mal qyryluy mümkın.
Eŋ qyzyǧy – jalpy el boiynşa soŋǧy 5 jylda ekonomikanyŋ barlyq salalarynda jyl saiynǧy su tūtynu kölemı ortaşa 22,1 km³ qūrady – dep jazylǧan jobanyŋ bergen esebınde. Al 2021 j. sanauy boiynşa, qarajat qorynda 181,7$ mld. bar (būl şamamen 77 106,28₸ mld.).
Eger jyl saiyn jalǧyz sudyŋ özıne osynşama qarajat jūmsala beretın bolsa, el qazynasy köp ūzamai kürt kemitını sözsız.
2015 jyldyŋ 25-şı qaŋtarynda BŪŪ General Assambleiasy «Älemdı qaita qūru: tūraqty damu üşın 2030 kün tärtıbı» jobasy aiasynda barlyǧyn su resurstary men sanitariiaǧa qol jetımdılıktı jäne ūtymdy paidalanudy qamtamasyz etu mındettelgenmen, prosess öte baiau jürude, al nätijenıŋ ūşy da joq.
Taǧy aitarymyz, Qorǧas özenınıŋ şekarasynda Qazaqstan men Qytai su qoimasyn salǧaly jatyr, onyŋ kömegımen olar jergılıktı alqaptardy suaru mäselesın retteuge ümıttenedı. Alaida «Qazsuşardyŋ» Almatylyq filialy būl joba turaly Ekologiia ministrlıgımen kelıspegen, onda «aldaǧy uaqytta jüzege asatyn jobadan habarsyz ekenderın» mälımdegen.
Qazaqstan men Qytai «Dostyq» qūrama gidro elektr stansysynda su qoimasynyŋ qūrylysy turaly Su resurstary komitetınıŋ «Qazsuşar» RMK bas direktory Altai Eljasovtyŋ öŋırge jūmys saparymen kelgenınde belgılı boldy.
Osymen bırneşe jyl būl gidro elektrlık keşende körşı memleketten öte az su aǧymy baiqaldy, olar mūny ūzaq uaqyt boiy aimaqtyŋ klimattyq jaǧdaiynyŋ özgeruıne bailanysty dep oilady. Alaida, Qazsuşardyŋ Almatydaǧy filialynyŋ mälımetınşe, jyl saiyn suaru jaǧdaiynyŋ naşarlauy qazaqstandyq fermerlerınıŋ yzasyn qainatypty, sondyqtan jaǧdaidy şielenıstırıp almas üşın jergılıktı bilık Qorǧas özenınde su qoimasyn salu arqyly mäselenı şeşpek boldy.
«Qazsuşar» RMK Almaty filialy Panfilov öndırıstık uchaskesınıŋ basşysy Tūrysbek Nūrahmetov «oblystyŋ negızgı problemalarynyŋ bırı – suarmaly sudyŋ jetıspeuşılıgı, ol ekologiialyq jaǧdaiǧa bailanysty. Mysaly, taularda mūzdyqtardyŋ azaiuy baiqalady, būl su aǧuynyŋ mölşerın azaitady. Ekı el de osy özen suyn teŋ böledı» – dedı. Sondyqtan daudy Almaty oblysy Panfilov audany Baskunchan auylynyŋ aumaǧynda ornalasqan «Dostyq» qūrama gidro elektr stansysynda su qoimasyn salu arqyly şeşudı ūsynady.
Bıraq būl QHR men QR arasyndaǧy Şyŋjaŋ-Ūiǧyr avtonomiialyq audany (ŞŪAR) aumaǧynda Ile özenı aǧynynyŋ bölu mäselesın şeşpeidı. Ile özenı aǧynynyŋ joǧarǧy şyǧys bölıgı Şyŋjaŋ-Ūiǧyr avtonomiialyq audanynyŋ aumaǧynda özen basseinınıŋ negızgı bölıgın qūraidy, al Almatyda onyŋ ortaŋǧy jäne tömengı bölıkterı ǧana ornalasqan.
Qytai men Qazaqstan üşın transşekaralyq özenderdıŋ su resurstaryn paidalanu mäselesı 70-80 jyldardan bastau alady. KSRO kezınde QHR-men transşekaralyq özenderdı bırlesıp paidalanu men qorǧau mäselelerın retteitın memleketaralyq kelısımdı äzırleu turaly şeşım qabyldanǧanmen, taraptardyŋ būl mäselege är türlı közqarastaryna bailanysty mäselenıŋ tüpkılıktı şeşımıne qol jetkızılmedı.
Qazaqstandaǧy 8 su basseinınıŋ jeteuı transşekaralyq. Nätijesınde, Qazaqstan körşıles elderdıŋ – Qytai, Qyrǧyzstan, Özbekstannyŋ jäne Reseidıŋ su basqaru saiasatyna täueldı.
Transşekaralyq özenderdı paidalanu boiynşa dästürlı kelıssözder öte kürdelı. Bıraq, ekologiia, geologiia jäne tabiǧi resurstar ministrı Maǧzūm Myrzaǧaliev aitqandai, qazırgı uaqytta kelıssözder prosesınde közge körınerlık nätije bar jäne jaqyn arada tiıstı kelısımderge qol qoiylady.
- Qytai Halyq Respublikasymen kelıssözder jürgızu öte qiyn. Men Qytai eşbır şekaralas elmen su taratu turaly kelıssöz jürgızbeitının aitqym keledı. Qazaqstan – QHR-men kelıssöz jürgızetın alǧaşqy jäne jalǧyz el. 2013 jyly Qorǧas transşekaralyq özenınde bırlesken GES salyndy jäne bırlesıp, paidalanu turaly ükımetaralyq kelısımge qol qoiyldy. Bügınde ekı jaq tarap ta gidroelektrlık keşendı jaqsy basqaruda. Sondai-aq, 2019 jyldyŋ soŋynda Sumbe özenındegı bırlesken gidrotehnikalyq qūrylysty qaita qūru aiaqtaldy. Jaqyn arada būl nysandy bırlesıp paidalanu turaly ükımetaralyq kelısımge qol qoiylady – dedı ministr.
2001 jyly Qazaqstan men Qytai Halyq Respublikasy arasyndaǧy su qatynastary turaly qol qoiylǧan kelısım-şart boiynşa transşekaralyq özenderdı paidalanu men qorǧau salasyndaǧy yntymaqtastyq turaly ükımetaralyq kelısımmen retteledı. Kelısımdı ıske asyru üşın transşekaralyq özenderdı paidalanu men qorǧau jönındegı Qazaqstan-Qytai bırlesken komissiiasy qūryldy. Sonymen qatar sarapşylardyŋ jūmys toby qūryldy, al 2003 jyldan bastap, 2020 jylǧa deiın komissiianyŋ 17 otyrysy jäne saraptamalyq toptyŋ 16 otyrysy ötkızıldı.
Özbekstanmen su qatynastary Syrdariia özenınıŋ basseinıne qatysty jüzege asyrylady jäne 1992 jylǧy qūjat boiynşa Qazaqstan, Qyrǧyzstan, Özbekstan, Täjıkstan men Türıkmenstan arasyndaǧy «Memleketaralyq su resurstaryn bırlesıp basqaru, paidalanu jäne qorǧau salasyndaǧy yntymaqtastyq turaly» besjaqty kelısım aiasynda retteledı».
- Syrdariia özenındegı besseinınıŋ basty mäselesı – Keŋes Odaǧy kezınde su resurstaryn böluge bailanysty eskı tärtıbınıŋ būzyluy. Elder täuelsızdık alǧannan berı sudy basqarudyŋ derbes saiasatyn jürgızıp keledı jäne köp jaǧdaida tömengı aǧysyndaǧy elderdıŋ müddelerın eskermeidı. Negızgı su qoimalary ornalasqan Qyrǧyzstan men Täjıkstan elderı elektr energiiasyn öndıruden paida köruge ümıttense, tömengı aǧysyndaǧy elder Qazaqstan men Özbekstan auyl şaruaşylyǧy önımderınen paida köruge ümıttenedı. Bıraq Qazaqstan tömengı aǧysynda ornalasqan el retınde vegetasiialyq kezeŋde suarmaly sudyŋ tapşylyǧyn qatty sezınedı. Osyǧan bailanysty suarmaly sudyŋ qajettı kölemın alu üşın bız taraptardyŋ ärqaisysymen jeke kelıssözder jürgızuge mäjbürmız – dep mälımdedı Maǧzūm Myrzaǧaliev.
2020 jyly Qazaqstan Qyrǧyzstanmen jasasqan 330 million tekşe metr kölemınde Toqtaǧūl su qoimasynan qosymşa su aǧyzudy qamtamasyz etu üşın elektr energiiasyn aiyrbastaudy jüzege asyru turaly jeke hattamaǧa qol qoiyldy.
Būdan bölek Qazaqstan, Özbekstan jäne Täjıkstan arasynda Bakri Täjık su qoimasynyŋ jūmys rejimı men Dostyq kanaly arqyly su beru turaly üşjaqty hattamaǧa qol qoiyldy, nätijesınde vegetasiialyq kezeŋde Türkıstan oblysynyŋ Jetısai men Maqtaaral audandarynda suarmaly suǧa degen qajettılıgı qanaǧattandyryldy.
Myrzaǧaliev 2020 jyly Özbekstanmen eleulı jūmys jasalǧanyn jäne osy jazda problemalyq mäselelerdıŋ barlyq spektrın qamtityn su qatynastary salasyndaǧy yntymaqtastyq turaly Jol kartasyna qol qoiylǧanyn, olardy şeşu merzımın anyqtaitynyn aitty.
Qyrǧyzstanmen transşekaralyq özender salasyndaǧy yntymaqtastyq Şu men Talas özenderınıŋ boiynda jüzege asady jäne su resurstaryn bölu 1983 jylǧy kelısımmen retteledı: Talas: 50/50%, Şu: 42% – Qazaqstan jäne 58% – Qyrǧyzstanǧa tiesılı.
Onymen qosa, 2000 j. berı ekı özendegı memleketaralyq su obektılerın paidalanu turaly ükımetaralyq kelısım bar.
Reseimen su qatynastary 2010 jylǧy transşekaralyq su obektılerın bırlesıp paidalanu men qorǧau turaly kelısımmen retteledı, ekı eldıŋ ükımetaralyq komissiiasy men Jaiyq, Ertıs, Esıl, Tobyl, Qaraözen, Saryözen jäne Qiǧaş özenderı boiynşa 6 bölek jūmys toby jūmys ısteidı.
- Soŋǧy jyldary sudyŋ tömendeuıne bailanysty Jaiyq özenınıŋ ekologiialyq jaǧdaiy erekşe uaiym tuǧyzdy. Ombyda ötken Qazaqstan men Reseidıŋ XVI aimaqaralyq yntymaqtastyq forumy kezınde Jaiyq özenı basseinın qalpyna keltıru boiynşa bırlesken baǧdarlamany äzırleu turaly kelısımge qol jetkızıldı. Sondai-aq, Ertıs özenınıŋ basseinı üşın ūqsas baǧdarlamany äzırleu turaly şeşım qabyldandy. Qazırgı taŋda osy baǧdarlamalardyŋ jobalaryn bekıtu räsımderı jürgızılude – dep aitqan bolatyn ministr.
Aita ketelık, 2019 jylǧy Qazaqstan Respublikasynyŋ 2017-2018 jyldarǧa «jasyl ekonomikaǧa» köşuı jönındegı ūlttyq baiandamasynda 90 özen,
14 su qoimasy, 31 köl, 3 kanal, 1 teŋız tekserılıp, arasynan las joǧary deŋgeiıne 16 özen, 14 köl: Breksa, Tihaia, Ülbı, Glubochanka, Elek (Aqtöbe), Aqtasty, qara Qobda, Jelquar, Obaǧan, Sıletı, Jabai, Qara Keŋgır, Sarysu, soqyr, Şerubainura, Yrǧaity, Şalqar kölderı (BQO), Qopa, Burabai, Ülken Şabaqty, Şuche, Kışı Şabaqty, Jökei, Tekeköl, Qarasu, Qatarköl, Teŋız, Balqaş (Almaty), Alaköl, Jalaŋaşköl, Jalaŋaşköl (Almaty) özenderı kıretını anyqtaldy.
Lastanudyŋ öte joǧary deŋgeiıne 4 özen jäne 1 köl: Krasnoiarka, Aqsu (Aqmola), qylşyqty, Şaǧalaly özenderı, Maibalyq kölı kıredı.
Al 2017 jyldyŋ sanaǧy boiynşa lastanudyŋ joǧary deŋgeiıne 23 özen, 8 köl, 1 su qoimasy kıredı: özenderı Breksa, Tihaia, Ulbi, Glubochanka, Krasnoiarka, Elek (Aqtöbe), Qarǧaly, Qosestek, Or, Yrǧyz, Temır, Tobyl, Aiet, Obaǧan, Sarybūlaq, Jabai, Qara Keŋgır, soqyr, Şerubainura, Qorǧas, Emel (Almaty), Qarabalyq, Keles özenderı, kölder: Ülken Şabaqty, Şuche, Kışı Şabaqty, Qarase, Lebiaje, Balqaş, Alaköl, Jalaŋaşköl, su qoimasy. Qaratomar;
Lastanudyŋ öte joǧary deŋgeiınde 2 özen jäne 1 köl: Qylşaqty, Şaǧalaly özenderı, Maibalyq kölı ekenı anyqtaldy.
Salystyru üşın, 2016 jyly lastanudyŋ joǧary deŋgeiınde 33 özen, 13 köl, 3 su qoimasy, 1 arna, al lastanudyŋ öte joǧary deŋgeiınde Maibalyq kölı boldy (QR EM KERK derekterı boiynşa, köl şaruaşylyq-tūrmystyq qyzmetten lastanbaidy).
Ramazan Esmaǧambet
