Koronavirus tek qana ekonomika men sauda-sattyqqa soqqy jasap, älem halqy arasynda ölım sanyn arttyryp qana qoimai, tūtas ūlt pen ol söileitın tıldı de joiyp jıberudıŋ aldynda tūr.
Oŋtüstık Amerikada guato atty halyq bar. Sany öte az. Eufraziia men Visente atty qos azamat osy halyqtyŋ ökılı. Olar Boliviia şekarasyna jaqyn maŋda ornalasqan Pantanal aimaǧynda ömır süredı. Qos azamat ejelgı guato tılınde söileidı. Eger būl ekı azamat virustan köz jūmsa, onda ejelgı guato tılı mäŋgılıkke joǧalmaq. Lingvister atalmyş tıldı jaqynda zertteudı bastap, būl tılge jeke älıppe jasaudy bastaǧan edı. Eufraziia men Visentenıŋ jasy jetpıstı alqymdaǧan. Eŋ qauıptısı būl ekı azamat bügıngı taŋda virustyŋ oşaǧyna ainalǧan Braziliianyŋ Matu-Grosu-du-Sul ştatynda tūrady. DDSŪ mälımetı boiynşa būl ştatta soŋǧy ekı aptada virus jūqtyrǧandar sany 86%-ǧa artqan. Sūmdyq körsetkış. Naǧyz tragediia.
Guato tılı syndy äne-mıne joiyluy mümkın tılder Oŋtüstık Amerika qūrlyǧynda öte köp. Braziliia jüzdegen az ūlttardyŋ tılı joiylu aldynda tūrǧan el. Älemdık tılder Atlasyna qarasaq qazır IýNESKO mälımetı boiynşa 178 tıl joiyludyŋ aldynda tūrsa, soŋǧy bes jylda 12 tıl joiylyp ketken. Braziliiada lingvister ejelgı tılderdı saqtap qalu jolynda är tılge jeke älıppe jasap, ol tıldegı aŋyz-äŋgımelerdı saqtap qaluǧa tyrysu üstınde. Alaida ejelgı tılde söileuşı ömırden ötkende ol tıl de mäŋgıge tarih qoinauyna ketedı.
Ärbır ejelgı tıldı bıluşı virusty jūqtyrǧan sätte lingvister baryn salyp, ony qūtqaruǧa tyrysady. Densaulyq saqtau bölımşelerıne hat jazyp, tynys alu apparattaryn alys auyldarǧa jetkızuge talpynady. Ökınışke orai köp jaǧdaida būl jūmystar tiıstı nätijesın bermeidı. Jaqynda Puani İjinu Tuiuka esımdı azamat ömırden öttı. Onyŋ ölımı küllı Braziliia tıl mamandaryn eseŋgıretıp tastady. İjinu öz halqynyŋ tılın saqtap, jaŋǧyrtu jolynda ūzaq eŋbek etken edı. Sol maqsatta ol öz mektebın aşyp, aŋyzdar men ertegılerdı jazyp otyrǧan. Mausym aiynda koronavirus jūqtyryp, köz jūmdy. Ol özı tılın tırıltıp kettı. Jergılıktı halyq ony tık tūryp, jerleu räsımınde onyŋ jūmysy ūmytylmaitynyn ūrandap aitqan.
1988 jylǧy Braziliia Konstitusiiasy azşylyq ūlttardyŋ tılın qorǧau kerektıgı jaily aitady. Is jüzınde portugal tılı barlyq ortada tanymal, sondyqtan azşylyq halyq öz tılın ūmytyp, portugal tılınde söileuge tyrysady. Jergılıktı halyqtyŋ tılın saqtauda mūǧalımderdıŋ jetıspeuşılıgı de sebepker boluda. Onyŋ üstıne ejelgı halyqtyŋ basym bölıgı nu ormanda tūratyndyqtan, olarǧa jetu de, tılın jazbaǧa tüsıru de qiyn.
Qazırgı uaqytta Braziliiada resmi mälımet boiynşa 145 eldı-mekende 19 myŋ ündıs virus jūqtyryp, onyŋ 588 ömırden ötken. Onyŋ ışınde ejelgı ekı tıldı bıletın bes azamat ömırden ötıp, ol tılderdıŋ tarihy osymen aiaqtaldy. Beiresmi mälımet boiynşa myŋdaǧan ündıs virustan köz jūmǧan. Braziliia Ükımetı Amazoniia boiyndaǧy halyqty dereu qūtqaru jolynda jūmystar jasap jatyr. Bıraq nu ormandy basyp ötu jäne tūratyn mekenın ūdaiy auystyratyn halyqty tabu qiynǧa soǧuda.
Osylaişa virus älemdık ekonomikany ǧana emes, ejelgı tılderdı de, tılmen qosa aŋyzdar men hikaialardy da, tarihty da joiyp jatyr.
Ashat QASENǦALİ,
"Adyrna" ūlttyq portaly
