Koronavırýs tek qana ekonomıka men saýda-sattyqqa soqqy jasap, álem halqy arasynda ólim sanyn arttyryp qana qoımaı, tutas ult pen ol sóıleıtin tildi de joıyp jiberýdiń aldynda tur.
Ońtústik Amerıkada gýato atty halyq bar. Sany óte az. Eýfrazııa men Vısente atty qos azamat osy halyqtyń ókili. Olar Bolıvııa shekarasyna jaqyn mańda ornalasqan Pantanal aımaǵynda ómir súredi. Qos azamat ejelgi gýato tilinde sóıleıdi. Eger bul eki azamat vırýstan kóz jumsa, onda ejelgi gýato tili máńgilikke joǵalmaq. Lıngvıster atalmysh tildi jaqynda zertteýdi bastap, bul tilge jeke álippe jasaýdy bastaǵan edi. Eýfrazııa men Vısenteniń jasy jetpisti alqymdaǵan. Eń qaýiptisi bul eki azamat búgingi tańda vırýstyń oshaǵyna aınalǵan Brazılııanyń Matý-Grosý-dý-Sýl shtatynda turady. DDSU málimeti boıynsha bul shtatta sońǵy eki aptada vırýs juqtyrǵandar sany 86%-ǵa artqan. Sumdyq kórsetkish. Naǵyz tragedııa.
Gýato tili syndy áne-mine joıylýy múmkin tilder Ońtústik Amerıka qurlyǵynda óte kóp. Brazılııa júzdegen az ulttardyń tili joıylý aldynda turǵan el. Álemdik tilder Atlasyna qarasaq qazir IýNESKO málimeti boıynsha 178 til joıylýdyń aldynda tursa, sońǵy bes jylda 12 til joıylyp ketken. Brazılııada lıngvıster ejelgi tilderdi saqtap qalý jolynda ár tilge jeke álippe jasap, ol tildegi ańyz-áńgimelerdi saqtap qalýǵa tyrysý ústinde. Alaıda ejelgi tilde sóıleýshi ómirden ótkende ol til de máńgige tarıh qoınaýyna ketedi.
Árbir ejelgi tildi bilýshi vırýsty juqtyrǵan sátte lıngvıster baryn salyp, ony qutqarýǵa tyrysady. Densaýlyq saqtaý bólimshelerine hat jazyp, tynys alý apparattaryn alys aýyldarǵa jetkizýge talpynady. Ókinishke oraı kóp jaǵdaıda bul jumystar tıisti nátıjesin bermeıdi. Jaqynda Pýanı Ijıný Týıýka esimdi azamat ómirden ótti. Onyń ólimi kúlli Brazılııa til mamandaryn eseńgiretip tastady. Ijıný óz halqynyń tilin saqtap, jańǵyrtý jolynda uzaq eńbek etken edi. Sol maqsatta ol óz mektebin ashyp, ańyzdar men ertegilerdi jazyp otyrǵan. Maýsym aıynda koronavırýs juqtyryp, kóz jumdy. Ol ózi tilin tiriltip ketti. Jergilikti halyq ony tik turyp, jerleý rásiminde onyń jumysy umytylmaıtynyn urandap aıtqan.
1988 jylǵy Brazılııa Konstıtýııasy azshylyq ulttardyń tilin qorǵaý kerektigi jaıly aıtady. Is júzinde portýgal tili barlyq ortada tanymal, sondyqtan azshylyq halyq óz tilin umytyp, portýgal tilinde sóıleýge tyrysady. Jergilikti halyqtyń tilin saqtaýda muǵalimderdiń jetispeýshiligi de sebepker bolýda. Onyń ústine ejelgi halyqtyń basym bóligi ný ormanda turatyndyqtan, olarǵa jetý de, tilin jazbaǵa túsirý de qıyn.
Qazirgi ýaqytta Brazılııada resmı málimet boıynsha 145 eldi-mekende 19 myń úndis vırýs juqtyryp, onyń 588 ómirden ótken. Onyń ishinde ejelgi eki tildi biletin bes azamat ómirden ótip, ol tilderdiń tarıhy osymen aıaqtaldy. Beıresmı málimet boıynsha myńdaǵan úndis vırýstan kóz jumǵan. Brazılııa Úkimeti Amazonııa boıyndaǵy halyqty dereý qutqarý jolynda jumystar jasap jatyr. Biraq ný ormandy basyp ótý jáne turatyn mekenin udaıy aýystyratyn halyqty tabý qıynǵa soǵýda.
Osylaısha vırýs álemdik ekonomıkany ǵana emes, ejelgi tilderdi de, tilmen qosa ańyzdar men hıkaıalardy da, tarıhty da joıyp jatyr.
Ashat QASENǴALI,
"Adyrna" ulttyq portaly
