İlon Masktyŋ asqaq armany aqtala ma?

«Jüirıktıŋ de jüirıgı bar, qazanaty bır bölek, jıgıttıŋ de jıgıtı bar, azamaty bır bölek», demeuşı me edı dana halqymyz? Mıne, däl sol aitqandai, AQŞ syndy alpauyt eldıŋ bügıngı taŋdaǧy eŋ qaltaly multimilliarderı ärı ıskerlık şeberlıgı men şeksız täuekelge bel bailaǧan armanşyldyǧy jaǧynan aldyna jan salmai kele jatqan tarlandar şoǧyrynyŋ syrttany İlon Mask (Elon Musk) turaly qalam tartpau mümkın emes. Öitkenı olai deuge tolyq negız bar. Mäselen, qarşadaiynan öz qatarynyŋ arasynan suyrylyp şyǧyp, jüzden jüirık qana emes, myŋnan tūlpar atanǧan İlon Mask jönınde jaryq körgen dünielerdıŋ ışınde, äsırese, sony ǧylymi innovasiialar men zamanaui tehnologiialar turaly aqparat taratudy öz nysanasyna ainaldyrǧan jäne osy baǧytta ünemı qalam tartyp jürgen amerikalyq jazuşy Eşli Venstıŋ (Ashlee Vance): Elon Musk: Tesla, SpaceX, and the Quest for a Fantastic Future (İlon Mask: «Tesla, SpaceX  jäne taŋǧajaiyp bolaşaqqa barlau») tuyndysyn erekşe ataudyŋ jönı bar. Sebebı būl kıtap alǧaş ret 2015 jyly jaryq körgen sätte-aq eŋ taŋdauly tuyndylardyŋ sanatyna qosylyp, özınıŋ örelı özektılıgı men tereŋ tartymdylyǧynyŋ arqasynda älem oqyrmandarynyŋ nazaryna  bırden ılıkken  bolatyn.

Atalǧan kıtaptyŋ avtory, tehnologiia salasynyŋ käsıbi jurnalisı Eşli Venstıŋ aituyna qaraǧanda, būl tuyndyny jazuǧa salqynqandy İlon Mask bastapqy kezde yŋǧaisyz jaiǧa tap bolyp qalam ba degen oimen bırden kelısım bere qoimaǧan. Alaida, Eşli Vens alǧan betınen qaitpai, qaisarlyq tany­typ, Maskpen qyzmettes ekı jüzge tarta adammen jan-jaqty sūhbat jürgızıp, qomaqty aqparat jinap alǧanyn bılgen soŋ jazuşyǧa barynşa yqylas tanyta bastaǧan.

«Bolar bala...» demekşı, 12 jasar Masktyŋ tanymaldylyǧy alǧaş ret özı düniege kelgen  Oŋtüstık Afrikada tū­raqty şyǧyp tūratyn «Derbes kom­piuter jäne keŋse tehnologiialary» jurnalynda özı qūrastyrǧan ba­la­larǧa arnalǧan kompiuterlık oiy­ny jariialanǧan sä­tınen bastalǧany bai­qalady. Al Masktyŋ kompiuterlık oiyn­darmen äuestenuıne britandyq qa­lamger Duglas Adamstyŋ The Hitsh­hi­ker’s Guide to the Galaxy («Avto­stoppen Galaktikaǧa sapar») fan­tas­tikalyq şy­ǧarmasy türtkı bolǧan syŋaily. Älgı oiynǧa qatysty qysqaşa an­nota­siiasynda Mask bylai deidı: «Būl oiynda sız özge planetalardan kelgen ǧaryş kemelerın sutegı bombasymen nemese so­ǧys jaǧdaiynda qoldanylatyn joi­qyn säulelerdıŋ küşımen qūrtuyŋyz kerek». Körıp otyrǧanymyzdai, atalǧan oiyn­nyŋ özınen-aq qiialşyl Masktyŋ kosmosqa degen asqaq armanynyŋ qū­­la­ǧy qyltiyp tūrǧanyn baiqamau müm­­­kın emes. Aitpaqşy, Masktyŋ būl tyr­naqaldy tuyndysy oǧan 500 dollar go­­norar äkelıp,  ǧaryş älemıne de­gen onyŋ qūlşynysyn būrynǧydan be­ter üde­tıp jıbergen. Alaida ol zamanda Oŋ­tüstık Afrikada qalyptasqan apar­teidtık jüie el ışındegı saiasi ahualdy mülde şielenıstırıp, aq näsıldıler men qara näsıldılerdıŋ arasyndaǧy qaq­ty­ǧys­tardy jiıletıp jıbergen-dı. Būl dür­beleŋ İlon Maskty qatty alaŋdatyp, öz armanynyŋ Oŋtüstık Afrikada oryndala qoimaityndyǧyna közın bırjolata jetkızedı. Onyŋ üstıne, özge elder tarapynan Oŋtüstık Afrika memleketıne degen terıs közqaras qalyptasyp, ärtürlı sanksiia jiılep ketken-dı. Sondyqtan da endıgı jerde İlon Mask Amerika Qūrama Ştattaryna qonys audaruǧa tübe­geilı şeşım qabyldaidy. Bıraq ol kezde oŋtüstık afrikalyqtarǧa AQŞ-qa viza alu öte qiyn bolatyn, esesıne Kana­daǧa baru aitarlyqtai jeŋıl edı. Osy mümkındıktı paidalanyp, İlon Mask eŋ aldymen, Kanadaǧa jetu üşın qū­­jattaryn daiyndai bastaidy, öitkenı Kanada­dan AQŞ-qa ötu mümkındıgı ülken bolatyn. Conymen 17 jasynda İlon Mask al­dymen Kanadaǧa, sosyn Amerika Qū­rama Ştattaryna qonys audarady. Pen­silvaniia universitetıne tüsıp, fizika jäne ekonomika salasy boiynşa bakalavriat baǧdarlamalaryn tämam­dap, 1995 jyly Stenford universitetı­ne tüsıp, joǧary energiia salasy bo­iynşa doktorlyq diplom qorǧamaq bolady. Bıraq ekı jyl ötken soŋ qarajattan qy­sylyp, oquyn tastap, käsıpkerlık jolǧa tüsıp, kışıgırım internet-biznesın qolǧa alady. İlon Mask aşqan Zip2 kompaniia­sy, negızınen, kez kelgen qaǧaz qū­jat­­tyŋ elektrondy nūsqasyn jasaumen ainalysatyn. Būl qyzmettıŋ türı ke­iı­nırek paida bolǧan Gugl nemese Iаndeks sekıldı alyp aqparat ızdeu jü­ie­lerınıŋ alǧaşqy nūsqasy dese de äbden bolady. Bastapqy kezde būl qyz­mettıŋ türı biznesaralyq qarym-qa­ty­nastardy jeŋıldetu maq­satynda kez kelgen käsıpkerdıŋ keŋsesınıŋ qai jerde ornalasqanyn ǧana emes, sol keŋselerge alyp baratyn oŋtaily mar­şruttardyŋ kartasyn da qosa ūsynatyn. Köp ūzamai būl joba Mask pen onyŋ ärıptesterıne öte ülken tabys äkele bastaidy. Oŋtaily jaǧdaidy paidalanyp, Mask būl biznesın 307 mln dollarǧa satyp jıberedı. Al özıne tiesılı 22 mln dollar qarajat­tyŋ bır bölıgıne jeke ūşaq pen liuks sport avtomobilın satyp alady da, qalǧan bölıgın jaŋadan tamyr alyp kele jatqan PayPal dep ata­latyn biznes jobaǧa salyp, onyŋ qūryl­taişylarynyŋ bırı retınde internet-bankingpen belsene ainalysa bastaidy.

PayPal kompaniiasy bolsa, tez arada internet-biznestıŋ eŋ tiımdı türıne ainalyp, tū­tynuşylarǧa aqşalai tö­lemderın elektrondy poşta­ jüiesımen jıberuge mümkındık be­re­tındıkten, eŋ aituly biz­neske ainalyp şyǧa keledı. Söitıp, 2002 jyly būl kompaniianyŋ kapitaly 1,2 mlrd dollardy qūrai­dy. Jar­ty jyl ötkende būl biznestı aitu­ly «eBay» kompaniiasy 4 mlrd dol­lar­ǧa satyp alady. Öz kezegınde būl ürdıs İnternet-biznestıŋ qoǧamda öte ülken sūranysqa ie bolyp, qysqa mer­­zım ışınde käsıpkerlıktıŋ mūndai tü­rımen ainalysatyndardyŋ sany jüz­degen myŋ adamǧa jetedı. Al öz kapi­talyn ese­legen İlon Mask bolsa, osy je­tıs­tıgı­men toqtap qalǧan joq, kerısınşe, käsıp­kerlıktıŋ özge türlerın damytuǧa küş salady.

2002 jyly İlon Mask özınıŋ ömırlık armany bolyp tabylatyn ǧaryş saparlaryn jetıldıruge baǧyttalǧan SpaceX dep atalatyn jeke baǧdarlamasyn ja­riialaidy. Endıgı jerde onyŋ aldynda kosmos keŋıstıgıne tek  ǧaryş zymyrandary men paidaly jükterdı ǧana emes, ekipajdardy da qosa alyp şyǧara alatyn ǧaryş qūrylǧylaryn jasap şyǧaru mındetı tūrdy. Sondyqtan da SpaceX ­jobasyna İlon Mask jüzdegen mln dol­lar jūmsady. Alaida 2002 jyly ol bankrot boludyŋ az-aq aldynda tūrǧan bolatyn. Öitkenı onyŋ kompaniiasy ǧaryşqa ūşyrǧan «Falkon» zymyrandary qata­rynan üş ret sätsızdıkke ūşyrap, tek tör­tınşısı ǧana orbitaǧa sättı köterıledı. Köp ūzamai İlon Mask AQŞ-tyŋ mem­lekettık ǧaryş agent­­tıgınıŋ (NASA) nazaryna ılıgıp, älgı al­pa­uyt kompaniiadan  investisiia tartuǧa qol jetkızedı. Sondai-aq Ha­lyqaralyq kosmos stansa­symen (MKS/ISS) de tiım­dı bailanys ornatyp, ǧaryşqa auyr jük­ter jetkızuge müm­kın­dık beretın öte tiımdı kelısımşartqa qol qoiady. 2012 jyly İlon Mask özınıŋ o bas­­­­taǧy asqaq armany bolyp tabyla­tyn Marsqa adam qondyru missiiasyn oryn­­dauǧa baǧyttalǧan auqymdy jos­pa­­rynyŋ büge-şıgesın jariialai bas­tai­­dy. Ol maqsatqa qol jetkızu üşın SpaceX eŋ aldymen ǧaryş ailaǧynan tık ūşyp, tık qona alatyn, ärı borty­na 100-ge juyq adam men qomaqty jük­tı de qosa alyp kete alatyn kölık zymy­ran­darynyŋ tehnologiiasyn şegıne jet­kıze jetıldırudı eŋ bırınşı kezekke qoia­dy. Sonymen qatar būdan bylaiǧy jer­de eşkımge täueldı bolmas üşın, öz kom­paniiasynyŋ jekemenşık kosmodromyn salyp bıtırudı, ärı ony kommersiialyq jolǧa qoiyp, özgelerge jalǧa berıp, pai­da tabu jaǧyn da nazarynda ūstaidy. Öitkenı būǧan deiın SpaceX  özınıŋ ǧa­ryş zymyrandaryn öte qymbatqa tüs­se de, Florida ştatynda ornalasqan AQŞ-tyŋ Äskeri äue küşterınıŋ kosmodromynan ūşyryp kelgen bolatyn.

İlon Mask qolǧa alǧan zamanaui käsıpkerlıktıŋ endı bırı – Tesla Motors jobasy. Būl jobanyŋ tüpkı maqsaty –  bügıngı taŋdaǧy adamzatty qorşaǧan eko­logiialyq ortany şeksız lastap qa­na qoimai, sol ortada ömır sürıp jat­qan özge tırşılık ielerıne de, tıptı flo­raǧa da alapat qater töndırıp tūrǧan ta­­jal­dyŋ aldyn alu. Būl tajaldyŋ aty – jer şarynda myŋdap sanalatyn kö­mır jäne mūnai önımderın paidalanatyn jylu elektr stansalary men milliondaǧan avtomobilderden nemese sondai otyndy paidalanatyn ırılı-ūsaqty sansyz öndırıs oryndary men qalalardyŋ jylu jüielerınen, kädım­gı üilerdıŋ peşterınen bölınetın asa uly kömırqyşqyl gazy. Sondyqtan da İlon Masktyŋ Tesla Motors jobasynyŋ maqsaty – küllı älemdegı auyr jäne jeŋıl avtomobilderdıŋ barlyǧyn elektr energiiasynyŋ quatymen jür­gızuge beiım­deu.

Onyŋ üstıne, ǧylymi negızge süiener bolsaq, küllı älemdegı jy­lu elektr stansalarynda kömır men mū­­nai jäne gaz arqyly öndırıletın elektr energiiasyn eger elektromobil­der tūtynatyn bolsa, ol quat közderınıŋ pai­daly koeffisientınıŋ mölşerı 60 pa­iyzǧa teŋeledı eken. Al avto­mo­bilder kerısınşe, tek benzin nemese gaz qua­­tymen jüretın bolsa, äl­gılerdıŋ pai­da­ly koeffisientınıŋ mölşerı ne­bärı 20 pa­iyzdy ǧana qūraidy eken. De­mek, qal­ǧan 80 paiyzy, ışten janatyn qoz­ǧalt­­qyştardan bölınetın uly gazdarǧa ainalyp, küllı ekologiiany lastaidy. [caption id="attachment_44834" align="aligncenter" width="1050"] epa07058203 (FILE) - Tesla CEO Elon Musk delivers a presentation at the International Astronautical Congress (IAC) in Adelaide, South Australia, Australia, 29 September 2017 (reissued 30 September 2018). Tesla CEO Elon Musk, 47, agreed on 29 September 2018, to step down as chairman of Tesla after reaching a settlement with the US Securities and Exchange Commission (SEC), which fined Musk and Tesla 20 million US dollar each, in a lawsuit against Musk for allegedly lying to investors when posting on Twitter last August, about taking the firm private. Musk will remain as CEO at Tesla, but will have to step down as chairman for three years, media reported. EPA-EFE/MORGAN SETTE AUSTRALIA AND NEW ZEALAND OUT[/caption] Bügıngı taŋda Tesla Motors kompaniia­synan myŋdap şyǧyp jatqan Tesla Model S avtomobilı janarmaimen jü­retın av­tomobilden artyq bolmasa, eş­bır kem tüspeitını däleldenıp otyr. Mä­selen, Tesla modelı 100 şaqyrym jyldamdyqty nebärı tört-aq sekundta alady jäne būl ülgıdegı elektromobil­der ergonomika tūrǧysynan ǧana emes, dizain jäne qauıpsızdık jaǧynan da qazba otyn türlerımen jüretın avtomo­bilderden äldeqaida ūtymdy ekenı közge ūryp tūr. Onyŋ üstıne qatardaǧy Tesla avtomobilderı 2006 jyldan bas­tap naryqqa şyqsa, biznes klastaǧy ülgısı 2012 jyldan satylymǧa şyǧa bas­­tady. Endı, mıne, biudjettık ülgısı de qoljetımdı bolyp otyr. Elektromobilderdıŋ osal jerı – elektr quatymen jabdyqtaityn stan­sa­lardyŋ azdyǧy. Sondyqtan, İlon Masktyŋ aldynda tūrǧan bügıngı negızgı mındetterdıŋ bırı – ondai stansalardy tek AQŞ-ta ǧana emes, özge memleketterde köptep salu. Sonymen bırge ol 2006 jyly özımen aǧaiyndas Piter ­jäne Lindon Riv deitın aǧaly-ınılı jıgıt­ter­­ge kün panelderın şyǧarumen qatar, ­ony ta­ratatyn jäne elektromobilder­dı toq­pen qamtamasyz etetın SolarCity («Kün qalasy») kompaniiasynyŋ negı­zın qa­­lau jönınde keŋes berıp, sol biznestı ūiym­­dastyruǧa kömek körsetıp, ärı özı sol kom­­paniianyŋ direktorlar keŋesınıŋ qūramyna kıredı.

2008 jyly SolarCity kom­paniiasy tūtynuşylarǧa: «Bız sız­der­dıŋ üilerıŋızdıŋ şatyryna tegın kün» batareialaryn qoiyp beremız, esesıne būdan soŋ elektr energiiasyna jūmsaityn tölemderıŋızdıŋ mölşerı bırden azaiady. Mūny bız baqylap otyramyz», degen ündeu jariialaidy. Osy ündeuden keiın küllı amerikalyqtardyŋ şatyrlary kün batareialarymen jabdyqtala bastaidy jäne olar 2012 jyly eŋ ötımdı tauarǧa ainalyp şyǧa keledı. İlon Masktyŋ bol­jamynşa, 20 jyl ışınde älemde qol­da­nylatyn elektr energiiasynyŋ basym bölıgı künnıŋ quatynan alynatyn bolady.

İä, İlon Maskpen kelısuge de, kelıs­­peu­ge de bolatyn şyǧar. Alaida bır när­­senı moiyndauǧa tura keledı. Elek­tro­mobilder HH ǧasyrdyŋ basynda paida boldy, al kün batareialary sol ǧasyrdyŋ eluınşı jyldary şyǧaryla bastady. Al kosmosqa alǧaşqy adam 1961 jyly kö­terıldı. Solai bola tūrǧanmen, adamdar jappai ǧaryşqa attanǧan joq. Elek­tromobildı de jappai satyp alyp jat­qan joq. Küllı üiler de jap­pai kün qua­tynyŋ esebınen jylytyl­maidy. Alai­da küllı adamzattyŋ men­ta­li­tetı öz­gere bastaǧany dausyz. Al būl öz­gerıs­tıŋ lokomotivı İlon Mask eken­dıgınde eşbır kümän joq. Osy tūsta İlon Mask osynşama ta­bysqa qalai jettı degen sūraq tuyn­daityny zaŋdy. Al mūnyŋ sebebın  ızder bolsaq, ony da İlon Masktyŋ özınen tabarymyz anyq. Öitkenı dana halqymyzdyŋ bır keremet naqyly bylai demeuşı me edı: «Täuekel tübı – jel qaiyq, ötesıŋ de ketesıŋ, Qaiǧy tübı – tūŋǧiyq, batasyŋ da ketesıŋ».

Sol aitpaqşy, bırınşıden, İlon Mask – öte täuekelşıl tūlǧa. Ekın­şıden, öte şy­damdy. Üşınşıden, öte sa­byr­ly. Tör­tınşıden, öte bılımdı ärı qara jū­mys­tan qaşpaityn, qandai qiyn jūmys bolsyn özı kırısıp ketetın eŋ­bekqor adam. Besınşıden, onyŋ tegı jaqsy, öte tär­­­bielı ärı bılımdı ortadan şyq­qan. Besınşıden, ol öte balajan. Özınen ta­ra­ǧan alty balany alaqanyna salyp ösırdı. Altynşydan, onyŋ 28 jasynda milliarder boluy köp närseden habar beredı. Öitkenı eŋ aldymen, ol öte ıs­ker ärı kez kelgen ideiadan biznes ja­sai alatyn vizioner. Jetınşıden, özı bastaǧan käsıptı döŋgeletıp alyp ketu üşın töŋıregıne tek qana bılıktı, bılımdı ärı öte täjıribelı mamandardy ǧana tartady. Segızınşıden, İlon Mask ötırıkten ada, ädılettı. Toǧyzynşy­dan, ol bos söz aitpaityn ärı uädesıne öte berık tūlǧa. Onynşydan, ol – aq­parattyq tehnologiialarmen jete qa­rulanǧan ǧajap baǧdarlamaşy. Eŋ bastysy, ol – özınıŋ qara basynyŋ ǧana qamyn oilaityn mizantrop emes, kerısınşe,  öz elınıŋ müd­desımen qatar, küllı adamzattyŋ qamyn oilaityn fi­lantrop tūlǧa. Son­dyq­tan da onyŋ jo­ly bolǧyş, öitkenı ol öz bailyǧyn adam­zattyŋ bolaşaǧyn jaq­sartu, ekolo­giiany tazartu jäne adam sanasyn öz­gertu üşın aianbai jūmsaidy.

Osyndaida bızdıŋ jastar jaqsydan üirenıp, jamannan jirenıp, kezınde otyz jyl el tızgının ūstaǧan Dimekeŋ – Dınmūhammed Qonaev aitpaqşy, as­pai-saspai, las jerdı baspai ömır sü­retın, İlon Mask sekıldı patriot, ısker, täuekelşıl jäne halqymyzdyŋ qamyn oilaityn ūltjandy bolyp össe ǧoi, şır­kın, degen asyl arman oiymyzǧa orala beretının jasyrmaimyz.  

Ädıl AHMETOV,

Qazaqstannyŋ eŋbek sıŋırgen qairatkerı,

Halyqaralyq joǧary mektep ǧylym akademiiasynyŋ akademigı