«Júıriktiń de júırigi bar, qazanaty bir bólek, jigittiń de jigiti bar, azamaty bir bólek», demeýshi me edi dana halqymyz? Mine, dál sol aıtqandaı, AQSh syndy alpaýyt eldiń búgingi tańdaǵy eń qaltaly mýltımıllıarderi ári iskerlik sheberligi men sheksiz táýekelge bel baılaǵan armanshyldyǵy jaǵynan aldyna jan salmaı kele jatqan tarlandar shoǵyrynyń syrttany Ilon Mask (Elon Musk) týraly qalam tartpaý múmkin emes. Óıtkeni olaı deýge tolyq negiz bar. Máselen, qarshadaıynan óz qatarynyń arasynan sýyrylyp shyǵyp, júzden júırik qana emes, myńnan tulpar atanǵan Ilon Mask jóninde jaryq kórgen dúnıelerdiń ishinde, ásirese, sony ǵylymı ınnovaııalar men zamanaýı tehnologııalar týraly aqparat taratýdy óz nysanasyna aınaldyrǵan jáne osy baǵytta únemi qalam tartyp júrgen amerıkalyq jazýshy Eshlı Venstiń (Ashlee Vance): Elon Musk: Tesla, SpaceX, and the Quest for a Fantastic Future (Ilon Mask: «Tesla, SpaceX jáne tańǵajaıyp bolashaqqa barlaý») týyndysyn erekshe ataýdyń jóni bar. Sebebi bul kitap alǵash ret 2015 jyly jaryq kórgen sátte-aq eń tańdaýly týyndylardyń sanatyna qosylyp, óziniń óreli ózektiligi men tereń tartymdylyǵynyń arqasynda álem oqyrmandarynyń nazaryna birden ilikken bolatyn.
Atalǵan kitaptyń avtory, tehnologııa salasynyń kásibı jýrnalısi Eshlı Venstiń aıtýyna qaraǵanda, bul týyndyny jazýǵa salqynqandy Ilon Mask bastapqy kezde yńǵaısyz jaıǵa tap bolyp qalam ba degen oımen birden kelisim bere qoımaǵan. Alaıda, Eshlı Vens alǵan betinen qaıtpaı, qaısarlyq tanytyp, Maskpen qyzmettes eki júzge tarta adammen jan-jaqty suhbat júrgizip, qomaqty aqparat jınap alǵanyn bilgen soń jazýshyǵa barynsha yqylas tanyta bastaǵan.
«Bolar bala...» demekshi, 12 jasar Masktyń tanymaldylyǵy alǵash ret ózi dúnıege kelgen Ońtústik Afrıkada turaqty shyǵyp turatyn «Derbes kompıýter jáne keńse tehnologııalary» jýrnalynda ózi qurastyrǵan balalarǵa arnalǵan kompıýterlik oıyny jarııalanǵan sátinen bastalǵany baıqalady. Al Masktyń kompıýterlik oıyndarmen áýestenýine brıtandyq qalamger Dýglas Adamstyń The Hitshhiker’s Guide to the Galaxy («Avtostoppen Galaktıkaǵa sapar») fantastıkalyq shyǵarmasy túrtki bolǵan syńaıly. Álgi oıynǵa qatysty qysqasha annotaııasynda Mask bylaı deıdi: «Bul oıynda siz ózge planetalardan kelgen ǵarysh kemelerin sýtegi bombasymen nemese soǵys jaǵdaıynda qoldanylatyn joıqyn sáýlelerdiń kúshimen qurtýyńyz kerek».
Kórip otyrǵanymyzdaı, atalǵan oıynnyń ózinen-aq qııalshyl Masktyń kosmosqa degen asqaq armanynyń qulaǵy qyltıyp turǵanyn baıqamaý múmkin emes. Aıtpaqshy, Masktyń bul tyrnaqaldy týyndysy oǵan 500 dollar gonorar ákelip, ǵarysh álemine degen onyń qulshynysyn burynǵydan beter údetip jibergen. Alaıda ol zamanda Ońtústik Afrıkada qalyptasqan aparteıdtik júıe el ishindegi saıası ahýaldy múlde shıelenistirip, aq násildiler men qara násildilerdiń arasyndaǵy qaqtyǵystardy jıiletip jibergen-di. Bul dúrbeleń Ilon Maskty qatty alańdatyp, óz armanynyń Ońtústik Afrıkada oryndala qoımaıtyndyǵyna kózin birjolata jetkizedi. Onyń ústine, ózge elder tarapynan Ońtústik Afrıka memleketine degen teris kózqaras qalyptasyp, ártúrli sankııa jıilep ketken-di. Sondyqtan da endigi jerde Ilon Mask Amerıka Qurama Shtattaryna qonys aýdarýǵa túbegeıli sheshim qabyldaıdy. Biraq ol kezde ońtústik afrıkalyqtarǵa AQSh-qa vıza alý óte qıyn bolatyn, esesine Kanadaǵa barý aıtarlyqtaı jeńil edi. Osy múmkindikti paıdalanyp, Ilon Mask eń aldymen, Kanadaǵa jetý úshin qujattaryn daıyndaı bastaıdy, óıtkeni Kanadadan AQSh-qa ótý múmkindigi úlken bolatyn.
Conymen 17 jasynda Ilon Mask aldymen Kanadaǵa, sosyn Amerıka Qurama Shtattaryna qonys aýdarady. Pensılvanııa ýnıversıtetine túsip, fızıka jáne ekonomıka salasy boıynsha bakalavrıat baǵdarlamalaryn támamdap, 1995 jyly Stenford ýnıversıtetine túsip, joǵary energııa salasy boıynsha doktorlyq dıplom qorǵamaq bolady. Biraq eki jyl ótken soń qarajattan qysylyp, oqýyn tastap, kásipkerlik jolǵa túsip, kishigirim ınternet-bıznesin qolǵa alady.
Ilon Mask ashqan Zip2 kompanııasy, negizinen, kez kelgen qaǵaz qujattyń elektrondy nusqasyn jasaýmen aınalysatyn. Bul qyzmettiń túri keıinirek paıda bolǵan Gýgl nemese Iandeks sekildi alyp aqparat izdeý júıeleriniń alǵashqy nusqasy dese de ábden bolady. Bastapqy kezde bul qyzmettiń túri bıznesaralyq qarym-qatynastardy jeńildetý maqsatynda kez kelgen kásipkerdiń keńsesiniń qaı jerde ornalasqanyn ǵana emes, sol keńselerge alyp baratyn ońtaıly marshrýttardyń kartasyn da qosa usynatyn. Kóp uzamaı bul joba Mask pen onyń áriptesterine óte úlken tabys ákele bastaıdy. Ońtaıly jaǵdaıdy paıdalanyp, Mask bul bıznesin 307 mln dollarǵa satyp jiberedi. Al ózine tıesili 22 mln dollar qarajattyń bir bóligine jeke ushaq pen lıýks sport avtomobılin satyp alady da, qalǵan bóligin jańadan tamyr alyp kele jatqan PayPal dep atalatyn bıznes jobaǵa salyp, onyń quryltaıshylarynyń biri retinde ınternet-bankıngpen belsene aınalysa bastaıdy.
PayPal kompanııasy bolsa, tez arada ınternet-bıznestiń eń tıimdi túrine aınalyp, tutynýshylarǵa aqshalaı tólemderin elektrondy poshta júıesimen jiberýge múmkindik beretindikten, eń aıtýly bızneske aınalyp shyǵa keledi. Sóıtip, 2002 jyly bul kompanııanyń kapıtaly 1,2 mlrd dollardy quraıdy. Jarty jyl ótkende bul bıznesti aıtýly «eBay» kompanııasy 4 mlrd dollarǵa satyp alady. Óz kezeginde bul úrdis Internet-bıznestiń qoǵamda óte úlken suranysqa ıe bolyp, qysqa merzim ishinde kásipkerliktiń mundaı túrimen aınalysatyndardyń sany júzdegen myń adamǵa jetedi. Al óz kapıtalyn eselegen Ilon Mask bolsa, osy jetistigimen toqtap qalǵan joq, kerisinshe, kásipkerliktiń ózge túrlerin damytýǵa kúsh salady.
2002 jyly Ilon Mask óziniń ómirlik armany bolyp tabylatyn ǵarysh saparlaryn jetildirýge baǵyttalǵan SpaceX dep atalatyn jeke baǵdarlamasyn jarııalaıdy. Endigi jerde onyń aldynda kosmos keńistigine tek ǵarysh zymyrandary men paıdaly júkterdi ǵana emes, ekıpajdardy da qosa alyp shyǵara alatyn ǵarysh qurylǵylaryn jasap shyǵarý mindeti turdy. Sondyqtan da SpaceX jobasyna Ilon Mask júzdegen mln dollar jumsady. Alaıda 2002 jyly ol bankrot bolýdyń az-aq aldynda turǵan bolatyn. Óıtkeni onyń kompanııasy ǵaryshqa ushyrǵan «Falkon» zymyrandary qatarynan úsh ret sátsizdikke ushyrap, tek tórtinshisi ǵana orbıtaǵa sátti kóteriledi. Kóp uzamaı Ilon Mask AQSh-tyń memlekettik ǵarysh agenttiginiń (NASA) nazaryna iligip, álgi alpaýyt kompanııadan ınvestıııa tartýǵa qol jetkizedi. Sondaı-aq Halyqaralyq kosmos stansasymen (MKS/ISS) de tıimdi baılanys ornatyp, ǵaryshqa aýyr júkter jetkizýge múmkindik beretin óte tıimdi kelisimshartqa qol qoıady.
2012 jyly Ilon Mask óziniń o bastaǵy asqaq armany bolyp tabylatyn Marsqa adam qondyrý mıssııasyn oryndaýǵa baǵyttalǵan aýqymdy josparynyń búge-shigesin jarııalaı bastaıdy. Ol maqsatqa qol jetkizý úshin SpaceX eń aldymen ǵarysh aılaǵynan tik ushyp, tik qona alatyn, ári bortyna 100-ge jýyq adam men qomaqty júkti de qosa alyp kete alatyn kólik zymyrandarynyń tehnologııasyn shegine jetkize jetildirýdi eń birinshi kezekke qoıady. Sonymen qatar budan bylaıǵy jerde eshkimge táýeldi bolmas úshin, óz kompanııasynyń jekemenshik kosmodromyn salyp bitirýdi, ári ony kommerııalyq jolǵa qoıyp, ózgelerge jalǵa berip, paıda tabý jaǵyn da nazarynda ustaıdy. Óıtkeni buǵan deıin SpaceX óziniń ǵarysh zymyrandaryn óte qymbatqa tússe de, Florıda shtatynda ornalasqan AQSh-tyń Áskerı áýe kúshteriniń kosmodromynan ushyryp kelgen bolatyn.
Ilon Mask qolǵa alǵan zamanaýı kásipkerliktiń endi biri – Tesla Motors jobasy. Bul jobanyń túpki maqsaty – búgingi tańdaǵy adamzatty qorshaǵan ekologııalyq ortany sheksiz lastap qana qoımaı, sol ortada ómir súrip jatqan ózge tirshilik ıelerine de, tipti floraǵa da alapat qater tóndirip turǵan tajaldyń aldyn alý. Bul tajaldyń aty – jer sharynda myńdap sanalatyn kómir jáne munaı ónimderin paıdalanatyn jylý elektr stansalary men mıllıondaǵan avtomobılderden nemese sondaı otyndy paıdalanatyn irili-usaqty sansyz óndiris oryndary men qalalardyń jylý júıelerinen, kádimgi úılerdiń peshterinen bólinetin asa ýly kómirqyshqyl gazy. Sondyqtan da Ilon Masktyń Tesla Motors jobasynyń maqsaty – kúlli álemdegi aýyr jáne jeńil avtomobılderdiń barlyǵyn elektr energııasynyń qýatymen júrgizýge beıimdeý.
Onyń ústine, ǵylymı negizge súıener bolsaq, kúlli álemdegi jylý elektr stansalarynda kómir men munaı jáne gaz arqyly óndiriletin elektr energııasyn eger elektromobılder tutynatyn bolsa, ol qýat kózderiniń paıdaly koeffııentiniń mólsheri 60 paıyzǵa teńeledi eken. Al avtomobılder kerisinshe, tek benzın nemese gaz qýatymen júretin bolsa, álgilerdiń paıdaly koeffııentiniń mólsheri nebári 20 paıyzdy ǵana quraıdy eken. Demek, qalǵan 80 paıyzy, ishten janatyn qozǵaltqyshtardan bólinetin ýly gazdarǵa aınalyp, kúlli ekologııany lastaıdy.
[caption id="attachment_44834" align="aligncenter" width="1050"]
epa07058203 (FILE) - Tesla CEO Elon Musk delivers a presentation at the International Astronautical Congress (IAC) in Adelaide, South Australia, Australia, 29 September 2017 (reissued 30 September 2018). Tesla CEO Elon Musk, 47, agreed on 29 September 2018, to step down as chairman of Tesla after reaching a settlement with the US Securities and Exchange Commission (SEC), which fined Musk and Tesla 20 million US dollar each, in a lawsuit against Musk for allegedly lying to investors when posting on Twitter last August, about taking the firm private. Musk will remain as CEO at Tesla, but will have to step down as chairman for three years, media reported. EPA-EFE/MORGAN SETTE AUSTRALIA AND NEW ZEALAND OUT[/caption]
Búgingi tańda Tesla Motors kompanııasynan myńdap shyǵyp jatqan Tesla Model S avtomobıli janarmaımen júretin avtomobılden artyq bolmasa, eshbir kem túspeıtini dáleldenip otyr. Máselen, Tesla modeli 100 shaqyrym jyldamdyqty nebári tórt-aq sekýndta alady jáne bul úlgidegi elektromobılder ergonomıka turǵysynan ǵana emes, dızaın jáne qaýipsizdik jaǵynan da qazba otyn túrlerimen júretin avtomobılderden áldeqaıda utymdy ekeni kózge uryp tur. Onyń ústine qatardaǵy Tesla avtomobılderi 2006 jyldan bastap naryqqa shyqsa, bıznes klastaǵy úlgisi 2012 jyldan satylymǵa shyǵa bastady. Endi, mine, bıýdjettik úlgisi de qoljetimdi bolyp otyr.
Elektromobılderdiń osal jeri – elektr qýatymen jabdyqtaıtyn stansalardyń azdyǵy. Sondyqtan, Ilon Masktyń aldynda turǵan búgingi negizgi mindetterdiń biri – ondaı stansalardy tek AQSh-ta ǵana emes, ózge memleketterde kóptep salý. Sonymen birge ol 2006 jyly ózimen aǵaıyndas Pıter jáne Lındon Rıv deıtin aǵaly-inili jigitterge kún panelderin shyǵarýmen qatar, ony taratatyn jáne elektromobılderdi toqpen qamtamasyz etetin SolarCity («Kún qalasy») kompanııasynyń negizin qalaý jóninde keńes berip, sol bıznesti uıymdastyrýǵa kómek kórsetip, ári ózi sol kompanııanyń dırektorlar keńesiniń quramyna kiredi.
2008 jyly SolarCity kompanııasy tutynýshylarǵa: «Biz sizderdiń úılerińizdiń shatyryna tegin kún» batareıalaryn qoıyp beremiz, esesine budan soń elektr energııasyna jumsaıtyn tólemderińizdiń mólsheri birden azaıady. Muny biz baqylap otyramyz», degen úndeý jarııalaıdy. Osy úndeýden keıin kúlli amerıkalyqtardyń shatyrlary kún batareıalarymen jabdyqtala bastaıdy jáne olar 2012 jyly eń ótimdi taýarǵa aınalyp shyǵa keledi. Ilon Masktyń boljamynsha, 20 jyl ishinde álemde qoldanylatyn elektr energııasynyń basym bóligi kúnniń qýatynan alynatyn bolady.
Iá, Ilon Maskpen kelisýge de, kelispeýge de bolatyn shyǵar. Alaıda bir nárseni moıyndaýǵa týra keledi. Elektromobılder HH ǵasyrdyń basynda paıda boldy, al kún batareıalary sol ǵasyrdyń elýinshi jyldary shyǵaryla bastady. Al kosmosqa alǵashqy adam 1961 jyly kóterildi. Solaı bola turǵanmen, adamdar jappaı ǵaryshqa attanǵan joq. Elektromobıldi de jappaı satyp alyp jatqan joq. Kúlli úıler de jappaı kún qýatynyń esebinen jylytylmaıdy. Alaıda kúlli adamzattyń mentalıteti ózgere bastaǵany daýsyz. Al bul ózgeristiń lokomotıvi Ilon Mask ekendiginde eshbir kúmán joq.
Osy tusta Ilon Mask osynshama tabysqa qalaı jetti degen suraq týyndaıtyny zańdy. Al munyń sebebin izder bolsaq, ony da Ilon Masktyń ózinen tabarymyz anyq. Óıtkeni dana halqymyzdyń bir keremet naqyly bylaı demeýshi me edi:
«Táýekel túbi – jel qaıyq, ótesiń de ketesiń,
Qaıǵy túbi – tuńǵıyq, batasyń da ketesiń».
Sol aıtpaqshy, birinshiden, Ilon Mask – óte táýekelshil tulǵa. Ekinshiden, óte shydamdy. Úshinshiden, óte sabyrly. Tórtinshiden, óte bilimdi ári qara jumystan qashpaıtyn, qandaı qıyn jumys bolsyn ózi kirisip ketetin eńbekqor adam. Besinshiden, onyń tegi jaqsy, óte tárbıeli ári bilimdi ortadan shyqqan. Besinshiden, ol óte balajan. Ózinen taraǵan alty balany alaqanyna salyp ósirdi. Altynshydan, onyń 28 jasynda mıllıarder bolýy kóp nárseden habar beredi. Óıtkeni eń aldymen, ol óte isker ári kez kelgen ıdeıadan bıznes jasaı alatyn vızıoner. Jetinshiden, ózi bastaǵan kásipti dóńgeletip alyp ketý úshin tóńiregine tek qana bilikti, bilimdi ári óte tájirıbeli mamandardy ǵana tartady. Segizinshiden, Ilon Mask ótirikten ada, ádiletti. Toǵyzynshydan, ol bos sóz aıtpaıtyn ári ýádesine óte berik tulǵa. Onynshydan, ol – aqparattyq tehnologııalarmen jete qarýlanǵan ǵajap baǵdarlamashy. Eń bastysy, ol – óziniń qara basynyń ǵana qamyn oılaıtyn mızantrop emes, kerisinshe, óz eliniń múddesimen qatar, kúlli adamzattyń qamyn oılaıtyn fılantrop tulǵa. Sondyqtan da onyń joly bolǵysh, óıtkeni ol óz baılyǵyn adamzattyń bolashaǵyn jaqsartý, ekologııany tazartý jáne adam sanasyn ózgertý úshin aıanbaı jumsaıdy.
Osyndaıda bizdiń jastar jaqsydan úırenip, jamannan jırenip, kezinde otyz jyl el tizginin ustaǵan Dımekeń – Dinmuhammed Qonaev aıtpaqshy, aspaı-saspaı, las jerdi baspaı ómir súretin, Ilon Mask sekildi patrıot, isker, táýekelshil jáne halqymyzdyń qamyn oılaıtyn ultjandy bolyp ósse ǵoı, shirkin, degen asyl arman oıymyzǵa orala beretinin jasyrmaımyz.
Ádil AHMETOV,
Qazaqstannyń eńbek sińirgen qaıratkeri,
Halyqaralyq joǵary mektep ǵylym akademııasynyń akademıgi
