Urpaqtar arasyndaǵy sabaqtastyqty joǵaltqan halyq ult bolýdan qalady, onyń rýhanııaty men bolmysyna buralqy ıdeologııalyq jegi qurt túsedi. Qazaq ıslamııatynyń sońǵy 30 jyldaǵy ahýaly - osynyń birden bir dáleli. Osylaısha árbir urpaq óziniń aldyńǵy býynyn mensinbeı, ol atqarǵan is pen ǵumyrdy nazarǵa almastan,ózinshe álektenip, aqyry ógeı ólkeni qubyla qylady, adasady, lańkestenedi.
Já, buny ishki pendáýı pikir deı salaıyq. Taqyrybymyz – HIH ǵasyrda táńirlik dúnıetanymnan ótip, musylmandyqqatolyq bet burǵan qazaq halqyn sol dinı-rýhanı bastaýǵa týralaı jetelegen aıtýly tulǵa týrasynda. Ol – Dosmuhammed Qashaquly (1815-1890): qaziret, ıshan, dinı ustaz, ǵulama, qoǵam qaıratkeri. Biz búgin onyń qoǵamdyq dinı qaıratkerlik tulǵasyna qatysty azdap qana sóz etemiz.
Ony óz jurty (atalyǵy, aınalasy) erkeletip Dosjan, Doseke atap ketken. Dosjan Qashaquly 1815 jyly Ústirt mańaıyna jatatyn, Jem ózeniniń boıyndaǵy Dońyztaý degen jeri qunarly, shóbi shúıgin, tabıǵaty erekshe mekende dúnıege kelgen. Bir jaǵynan Sam qumy men shóli qysqanymen, qysy-jazy malǵa jaıly, qoǵamdyq-saıası óńirden jyraq bolǵanymen, sol kezdegi Buqara-Tashkent arasyndaǵy dinı atyrapqa aınalǵan rýhanı dińi bar dalalyq qasıetti mekenderdiń biri. Aıshýaq Dármenulynyń zertteýine súıensek, Doseke jamaǵat moıyndap qasıet tutarlyq «qazyret» atanyp qalyptasýdy on alty jasynan bastapty. Bozbala Dosjan sol jasynda Mekkege attanady. Ol sol joly Túrkııada bolyp musylman ǵulamalarynan dáris alady. Quran Kárim men Muqtasardy jatqa oqıdy. Bul qasıeti ony on jeti jasynda «jas qazyret» atandyrady. Onyń erekshe bilimdarlyǵy men alǵyrlyǵyn moıyndaǵan ustazdary oǵan altynnan mór soqtyryp syılaıdy. Bul mór - onyń ıslamnyń senimdi nasıhatshysy, ǵalymy, ǵulamasy degen kýálik edi. Odan ári ol sol kezdegi álemdik ıslam dinı ortalyǵynan kem bolmaǵan Hıýa, Úrgenish, Buqara qalalarynda bilimin jetildirgen. Dosjan – dalalyq ıslamııattyń birden bir ókili retinde Oldan pirge qol berip ıshan atanady. Atamekenge kelip, Dońyztaýdaǵy Tasastaý aýylynda meshit saldyryp, tapjylmastan 18 jyl bala oqytady, dindi ýaǵyzdaıdy. Sonda ol myńǵa tarta shákirt tárbıelepti. Asa joǵary bilimdi bola turyp, qarapaıym dinı ustazdyq pen qyzmetti atqarǵan.
Dosjan ıshannyń bul bilim berý jáne tárbıe jumystary óńirlik aýqymdy qamtyǵanymen, ol bul isin jalpyqazaqtyq deńgeıde júrgizgen qaıratker. Ol qajylyq alǵashqy saparyn 1832 jyly atqarsa, ekinshi qajylyǵy 1874-1876 jyldary bolǵan, osy jolǵy saparlastary patshalyq Reseıdiń shendi generaly Ǵabdolla Jáńgiruly men qazaqtyń úsh júzine yqpaldy dinı-rýhanı qaıratkerleri edi. Solardyń biri – uly júzden datqa Qasymbek, orta júzden Qunanbaı Óskenbaıuly bolatyn. Sol barǵan qajylyq saparda atalǵan qazaqtyń zııalylarymen aqyldasyp, Mekkede taqııajaı (qonaqjaı) salýdy josparlap, aqyry sony iske asyrady. Bul – uly babamyzdyń bizge ápergen ıslamııat aspanynyń jyrtysy bolatyn.
Dosjan qazyrettiń qazaq rýhanııatyndaǵy eskerilmeı, elenbeı kele jatqan qaıratkerligi – onyń qazaq halqyn musylman áleminiń resmı nysany retinde arap álemin moıyndatýy edi. Onyń Mekkeden jer alyp, úıjaı saldyrýyna ruqsat alý ońaı bolmady, ony saldyratyn halyqtyń ıslamǵa resmı qatynasyn dáleldeıtin qujat talap etildi jáne oǵan bir jyl merzim ǵana berildi. Sóıtip, Dosjan ıshan Qazanǵa baryp ǵylymı izdeniske túsýge májbúr bolady da, aqyry qazaq halqyna qatysty, shamasy Altyn orda dáýirinen qalǵan muraǵattan dálel-dáıek taýyp,oǵan Buqaradan mór bastyryp, Mekkedegi ıslam ákimdigin moıyndatady. Bul – qazaq tarıhyndaǵy resmı musylmandyqqa kýálik alǵanmen parapar jaǵdaı edi. Osy derek Qazaqstan musylmandyǵy tarapynan áli kúnge elenbeı keledi, ony nasıhat kózi retinde derekke almaı kelemiz. Dosjan qazyrettiń saldyrǵan bul taqııajaıy týraly derek Shákárim atamyzdyń belgili «Túrik, qazaq-qyrǵyz hám handar shejiresi» eńbeginde taıǵa tańba basqandaı keltirilgen: «... 1874 jyly qajyǵa barǵanda qazaq qajylary túsetin Mekkede bir tákııa úı saldyryp qudaıy qylyp edi. 1905 jyldan bastap 1906 jylǵa qaraı qajyǵa barǵanda tákııany kórdim...Bul tákııa osy kúni Kishi júz Dosjan qajynyń atyna jazýly eken». Bul týrasynda birshama derek Máshkúr Júsiptiń «Qazaq shejiresi» jazbasynda da bar.
Dosjan ıshannyń jan-jaqty eńbeginiń búgingi qazaq halqy úshin mańyzy nede? Onyń Dala rýhanııatyn patshalyq Reseıdiń ıdeologııasyn aralastyrmaı, ózine tán ıslamııatyn qalyptastyrýǵa degen ulanǵaıyr qaıratkerliginde. Bunyń mańyzy men ózektiligi - táýelsizdigine 30 jyl tolǵan Qazaqstannyń musylmandyq tarıhyndaǵy jarqyn betterge qatysty ári aıdalaǵa ala qashýdan taıynbaı júrgen kúshterdi ornyna qoıýǵa qajet birden bir tegeýrindi ári dáıekti tarıh ekendiginde. Dosjan qazyret ómiri men qaıratkerliginiń jarqyndyǵy - sovet odaǵy ydyraǵannan keıin kózderin tyrnap ashqan ıdeologııalyq ashqaraq urpaqtyń búgingi ıslam álemine baryp, túrli dinı indetti juqtyryp, qazaq qoǵamyn dúrliktirgenine qarap qanshalyqty ózekti ekenin ańdaýymyzda. Tatar moldalaryn dalaǵa qaptatyp, qazaq qoǵamyn óziniń ıdeologııalyq buǵaýyna túsirmek bolǵan ımperııalyq ıdeologııaǵa qarsy tura alǵan rýhanı temirqazyq bola alǵan Dosjan qazirettiń eńbegi men ǵumyry, qaıratkerligi búgingi azat Qazaqstan úshin, moıyndasaq ta, moıyndamasaq ta - barynsha mańyzdy ári ózekti.
Dosjan qazyrettiń móri men saldyrǵan taqııajaıy – qazaqtyń kim kóringenge shákirt bolmas buryn, kerisinshe ustaz bolýǵa qaqy barynyń aıǵaǵy. Áli kúnge buǵan, bálkim qasaqana túrde den qoıylmaı, bul daıyn tarıhı ıdeologııalyq etalonǵa nazar aýdarylmaı kele jatqandyǵy - eshbir syn kótermeıtin syrqatty jaǵdaı deýge májbúrmiz.Buny búgingi qazaq ıslamııatynyń osaldyǵy, áljýazdyǵy men qaýqarsyzdyǵy dep moıyndaǵan abzal.
Serik Erǵalı,
mádenıettanýshy.
