Ūrpaqtar arasyndaǧy sabaqtastyqty joǧaltqan halyq ūlt boludan qalady, onyŋ ruhaniiaty men bolmysyna būralqy ideologiialyq jegı qūrt tüsedı. Qazaq islamiiatynyŋ soŋǧy 30 jyldaǧy ahualy - osynyŋ bırden bır dälelı. Osylaişa ärbır ūrpaq özınıŋ aldyŋǧy buynyn mensınbei, ol atqarǧan ıs pen ǧūmyrdy nazarǧa almastan,özınşe älektenıp, aqyry ögei ölkenı qūbyla qylady, adasady, laŋkestenedı.
Jä, būny ışkı pendäui pıkır dei salaiyq. Taqyrybymyz – HIH ǧasyrda täŋırlık dünietanymnan ötıp, mūsylmandyqqatolyq bet būrǧan qazaq halqyn sol dıni-ruhani bastauǧa turalai jetelegen aituly tūlǧa turasynda. Ol – Dosmūhammed Qaşaqūly (1815-1890): qazıret, işan, dıni ūstaz, ǧūlama, qoǧam qairatkerı. Bız bügın onyŋ qoǧamdyq dıni qairatkerlık tūlǧasyna qatysty azdap qana söz etemız.
Ony öz jūrty (atalyǧy, ainalasy) erkeletıp Dosjan, Doseke atap ketken. Dosjan Qaşaqūly 1815 jyly Üstırt maŋaiyna jatatyn, Jem özenınıŋ boiyndaǧy Doŋyztau degen jerı qūnarly, şöbı şüigın, tabiǧaty erekşe mekende düniege kelgen. Bır jaǧynan Sam qūmy men şölı qysqanymen, qysy-jazy malǧa jaily, qoǧamdyq-saiasi öŋırden jyraq bolǧanymen, sol kezdegı Būqara-Taşkent arasyndaǧy dıni atyrapqa ainalǧan ruhani dıŋı bar dalalyq qasiettı mekenderdıŋ bırı. Aişuaq Därmenūlynyŋ zertteuıne süiensek, Doseke jamaǧat moiyndap qasiet tūtarlyq «qazyret» atanyp qalyptasudy on alty jasynan bastapty. Bozbala Dosjan sol jasynda Mekkege attanady. Ol sol joly Türkiiada bolyp mūsylman ǧūlamalarynan därıs alady. Qūran Kärım men Mūqtasardy jatqa oqidy. Būl qasietı ony on jetı jasynda «jas qazyret» atandyrady. Onyŋ erekşe bılımdarlyǧy men alǧyrlyǧyn moiyndaǧan ūstazdary oǧan altynnan mör soqtyryp syilaidy. Būl mör - onyŋ islamnyŋ senımdı nasihatşysy, ǧalymy, ǧūlamasy degen kuälık edı. Odan ärı ol sol kezdegı älemdık islam dıni ortalyǧynan kem bolmaǧan Hiua, Ürgenış, Būqara qalalarynda bılımın jetıldırgen. Dosjan – dalalyq islamiiattyŋ bırden bır ökılı retınde Oldan pırge qol berıp işan atanady. Atamekenge kelıp, Doŋyztaudaǧy Tasastau auylynda meşıt saldyryp, tapjylmastan 18 jyl bala oqytady, dındı uaǧyzdaidy. Sonda ol myŋǧa tarta şäkırt tärbieleptı. Asa joǧary bılımdı bola tūryp, qarapaiym dıni ūstazdyq pen qyzmettı atqarǧan.
Dosjan işannyŋ būl bılım beru jäne tärbie jūmystary öŋırlık auqymdy qamtyǧanymen, ol būl ısın jalpyqazaqtyq deŋgeide jürgızgen qairatker. Ol qajylyq alǧaşqy saparyn 1832 jyly atqarsa, ekınşı qajylyǧy 1874-1876 jyldary bolǧan, osy jolǧy saparlastary patşalyq Reseidıŋ şendı generaly Ǧabdolla Jäŋgırūly men qazaqtyŋ üş jüzıne yqpaldy dıni-ruhani qairatkerlerı edı. Solardyŋ bırı – ūly jüzden datqa Qasymbek, orta jüzden Qūnanbai Öskenbaiūly bolatyn. Sol barǧan qajylyq saparda atalǧan qazaqtyŋ ziialylarymen aqyldasyp, Mekkede taqiiajai (qonaqjai) saludy josparlap, aqyry sony ıske asyrady. Būl – ūly babamyzdyŋ bızge äpergen islamiiat aspanynyŋ jyrtysy bolatyn.
Dosjan qazyrettıŋ qazaq ruhaniiatyndaǧy eskerılmei, elenbei kele jatqan qairatkerlıgı – onyŋ qazaq halqyn mūsylman älemınıŋ resmi nysany retınde arap älemın moiyndatuy edı. Onyŋ Mekkeden jer alyp, üijai saldyruyna rūqsat alu oŋai bolmady, ony saldyratyn halyqtyŋ islamǧa resmi qatynasyn däleldeitın qūjat talap etıldı jäne oǧan bır jyl merzım ǧana berıldı. Söitıp, Dosjan işan Qazanǧa baryp ǧylymi ızdenıske tüsuge mäjbür bolady da, aqyry qazaq halqyna qatysty, şamasy Altyn orda däuırınen qalǧan mūraǧattan dälel-däiek tauyp,oǧan Būqaradan mör bastyryp, Mekkedegı islam äkımdıgın moiyndatady. Būl – qazaq tarihyndaǧy resmi mūsylmandyqqa kuälık alǧanmen parapar jaǧdai edı. Osy derek Qazaqstan mūsylmandyǧy tarapynan älı künge elenbei keledı, ony nasihat közı retınde derekke almai kelemız. Dosjan qazyrettıŋ saldyrǧan būl taqiiajaiy turaly derek Şäkärım atamyzdyŋ belgılı «Türık, qazaq-qyrǧyz häm handar şejıresı» eŋbegınde taiǧa taŋba basqandai keltırılgen: «... 1874 jyly qajyǧa barǧanda qazaq qajylary tüsetın Mekkede bır täkiia üi saldyryp qūdaiy qylyp edı. 1905 jyldan bastap 1906 jylǧa qarai qajyǧa barǧanda täkiiany kördım...Būl täkiia osy künı Kışı jüz Dosjan qajynyŋ atyna jazuly eken». Būl turasynda bırşama derek Mäşkür Jüsıptıŋ «Qazaq şejıresı» jazbasynda da bar.
Dosjan işannyŋ jan-jaqty eŋbegınıŋ bügıngı qazaq halqy üşın maŋyzy nede? Onyŋ Dala ruhaniiatyn patşalyq Reseidıŋ ideologiiasyn aralastyrmai, özıne tän islamiiatyn qalyptastyruǧa degen ūlanǧaiyr qairatkerlıgınde. Būnyŋ maŋyzy men özektılıgı - täuelsızdıgıne 30 jyl tolǧan Qazaqstannyŋ mūsylmandyq tarihyndaǧy jarqyn betterge qatysty ärı aidalaǧa ala qaşudan taiynbai jürgen küşterdı ornyna qoiuǧa qajet bırden bır tegeurındı ärı däiektı tarih ekendıgınde. Dosjan qazyret ömırı men qairatkerlıgınıŋ jarqyndyǧy - sovet odaǧy ydyraǧannan keiın közderın tyrnap aşqan ideologiialyq aşqaraq ūrpaqtyŋ bügıngı islam älemıne baryp, türlı dıni ındettı jūqtyryp, qazaq qoǧamyn dürlıktırgenıne qarap qanşalyqty özektı ekenın aŋdauymyzda. Tatar moldalaryn dalaǧa qaptatyp, qazaq qoǧamyn özınıŋ ideologiialyq būǧauyna tüsırmek bolǧan imperiialyq ideologiiaǧa qarsy tūra alǧan ruhani temırqazyq bola alǧan Dosjan qazırettıŋ eŋbegı men ǧūmyry, qairatkerlıgı bügıngı azat Qazaqstan üşın, moiyndasaq ta, moiyndamasaq ta - barynşa maŋyzdy ärı özektı.
Dosjan qazyrettıŋ mörı men saldyrǧan taqiiajaiy – qazaqtyŋ kım körıngenge şäkırt bolmas būryn, kerısınşe ūstaz boluǧa qaqy barynyŋ aiǧaǧy. Älı künge būǧan, bälkım qasaqana türde den qoiylmai, būl daiyn tarihi ideologiialyq etalonǧa nazar audarylmai kele jatqandyǧy - eşbır syn kötermeitın syrqatty jaǧdai deuge mäjbürmız.Būny bügıngı qazaq islamiiatynyŋ osaldyǧy, äljuazdyǧy men qauqarsyzdyǧy dep moiyndaǧan abzal.
Serık Erǧali,
mädeniettanuşy.
