Qaýipsizdik máselesi jyl ótken saıyn ózekti bolyp keledi. Ásirese Ortalyq Azııa memleketteri úshin bul másele kún tártibinen túspeıtin kúıge jetti Oǵan geosaıası shyndyqtyń ózgerýi men ekinshi jahan soǵysynan keıingi tártiptiń buzylýy áser etip otyr. Álemde tek qana bir gegemon memleket emes, aımaqtyń jáne kontınenttik derjavalardyń paıda bolýy, olardyń túrli aımaq úshin kúrester júrgizýi de bizdi oılandyrady. Sońǵy jıyrma jyldyqta ekonomıkalyq jáne áskerı kúshin myǵymdaǵyn Qytaı endi halyqaralyq máselelerge qatysýdy oılaıdy. Jappaı nesıe berý, ınvestıııa quıý saıasatyn júrgizip keledi. Sarapshylar «Aıdahar oıandy» degen jeleýdi alǵa tartýda. 90-jyldardaǵy aýyr ekonomıkalyq daǵdarystan keıin Reseı de endi esin jııa bastady. Árıne Máskeýdiń ekonomıkalyq, saıası yqpal etý aıasy da, múmkindigi de az, alaıda ol postkeńestik elderdi óz baqylaýynda ustaýdy oılaıdy. Muhıttyń arǵy shetindegi AQSh ta jaı qarap jatqan joq. Sońǵy ýaqytta Ortalyq Azııany óz nazarynan tys qaldyrǵan Tramp ákimshiligi ketip, ornyna «Amerıka oraldy» uranyn tý etetin Baıden bılik tizginin qolǵa aldy. Ol Ortalyq Azııa memleketterimen dıalog júrgizý alańyna arnalǵan S5+1 formatyn jandandyrýdy qalaıdy. Árıne, bunyń barlyǵy da Ortalyq Azııa memleketteriniń bıligin tereń oıǵa jeteleýde. «Alpaýyttar arasyndaǵy arpalysta ah uryp, attan aýyp qalmaımyz ba» degen qaýip Nur-Sultanda da, Tashkentte de, Ashhabad pen Bishkekte de, Dýshanbede de bar.
Ortalyq Azııadaǵy túrli saıası proesster artýda. Ol tek qana derjavalar arasyndaǵy oıyndarmen emes, sondaı-aq túrli zańsyz kúshterdiń is-áreketinen aıqyn kórinýde. Ásirese esirtki tasymaldaý jáne halyqaralyq lańkestik uıymdarynyń áreketteriniń de artqanyn kórip otyrmyz. Sebebi Ortalyq Azııa úlken álemdik tranzıt joly. Bul degenimiz barlyq saıası jáne ekonomıkalyq ózgerister dál osy aımaq arqyly ótedi degendi bildiredi. Aımaq birden tórt álemdik órkenıettiń shekarasynda tur. Batysynda Eýropalyq órkenıet, Shyǵysynda ındik órkenıet, ońtústiginde ıslam álemi, al soltústiginde pravoslavtyq órkenıet jatyr. Atalmysh órkenıetter bir-birimen básekeles jáne qarsylas bolyp tabylǵandyqtan, barlyq kúres olardyń múddesi shektesetin Ortalyq Azııada júrýde. Kúrestiń ishinde kórinbeıtin terrorlyq toptar men túrli qylmystyq qaýymdastyqtar da jeterlik.
Ortalyq Azııadaǵy kúrdeli máselelerdiń biri terrorızm bolyp otyr. Taıaý Shyǵys sııaqty kúnde jarylys, saǵat saıyn atys bolmasa da, aımaqty lańkestik toptardyń alańyna aınaldyryp, sol arqyly básekelesýdi qalaıtyn syrtqy kúshterdiń sany artýda. 2011 jyly Taıaý Shyǵysta burq ete qalǵan «Arab kóktemi», talaı eldiń tas-talqanyn shyǵardy. Rejımder aýysyp, halyq bosyp, qalalar qırady. Bizden myńdaǵan shaqyrym alys jatqan, tili men tarıhy bólek, halqynyń shyqqan tegi ózge aımaqtaǵy qaqtyǵysqa myńdaǵan Ortalyq Azııa azamattary qarý asynyp, attandy. Bul biz «terrorızmnen ada elmiz» degen pikirdiń jańsaq ekenin dáleldedi. Jalpy jıyntyǵy Ortalyq Azııadan 7 myńnan astam azamat Sırııa men Irakqa attanyp, olardyń teń jartysy oqqa ushty. 7 myń óte úlken kórsetkish. Ortalyq Azııa halqynyń lańkestikke qarsy ımmýnıteti tómen, al áleýmettik jaǵdaıy nashar ekeni osydan baıqaldy. Tarıhtyń tereńinen syr tartsaq.
Ortalyq Azııa elderindegi lańkestik oshaqtary alǵash bolyp Tájikstanda qalyptasa bastady. 1992-1997 jyldary Tájikstandaǵy dinı teketires pen memlekettik saıasatqa qarsylyq saldarynan oryn alǵan azamattyq soǵys, bizdiń aımaǵymyzdaǵy eń iri turaqsyzdyq oshaǵyn týdyrdy. Oǵan birneshe faktor tikeleı iser etti. KSRO bıligi jyldar boıy kez kelgen dinı kórinisterge tyıym salyp, «Qudaısyz qoǵam» prınıpimen ómir súrýdi oılady. Bul maqsatty áreket bolatyn. Máskeý «halyq tek Kremlge senýi tıis, onyń qoldaýshysy da, qorǵaýshysy da, tipti jazalaýshysy da osy Kreml, basqa eshkim emes» degen jazylmaǵan zańdylyqty ornyqtyrdy. Anyǵy ornyqtyrǵysy keldi. Sol saıasatyn iske asyrý maqsatynda «qyzyl terror» jyldary zııaly qaýymmen birge din ókilderi de qýdalanyp, atylyp, dinı oshaqtar, meshitter men shirkeýler qambalarǵa, qoımalarǵa jáne at qoralarǵa aınaldyryldy. Árıne materıaldyq turǵydan ǵımarattardy joıýǵa bolady, tipti dinı dástúrlerdi de myltyq kezenip toqtata alasyń, biraq adamnyń ishki senimin óltirý qıyn. Uzaq jyldar boıy KSRO halqy ishteı Qudaıǵa senýdi jalǵastyrdy. Mine, týra 70 jylǵa sozylǵan osy proess 1991 jyly toqtady. Halyqqa qandaı dindi ustanǵysy kelse de óz erki ózine berildi. Biraq uzaq ýaqytqa sozylǵan KSRO saıasaty óziniń sýyq saldaryn qaldyrdy. Halyq shynaıy dinniń qandaı bolaryn umytty. Basym kópshilik taza musylmandyq arab elderinde qaldy dep sanady, sondyqtan Taıaý Shyǵystan keletin din atyn jamylǵan lańkestik uıymdardyń qaqpanyna ońbaı tústi. Dinnen kóz jazyp qalǵan halyq, endigi tańda dinı saýatsyzdyqqa ushyrap, aqıqat pen jalǵandy, durys dinı aǵym men teris baǵytty ajyratýdan qaldy. Dinı qozǵalystar Tájikstanda, Ózbekstanda keńinen tarala bastady. Tájikstanda azamat soǵysy lańkestik toptardyń qanat jaıýyna áser etse, Ózbekstanda ol ıdeologııalyq jolmen júrdi. Ózbekstannyń Islamdyq Qozǵalysy (ÓIQ) atty úlken dinı birlestik qurylyp, artynsha saıasılanǵan qozǵalysqa aınalýdy kózdedi. Olardyń basty maqsaty Ózbekstandaǵy Islam Kárimov rejımin qulatyp, ornyna sharıǵat negizindegi bılik júıesin qalyptastyrý edi. Bastapqyda túrli aýdan men qala alańdarynda júzdegen, myńdaǵan halyqty jınap, mıtıng uıymdastyrǵan olar dinı urandardy alǵa tastasa, artynsha birneshe márte Ózbekstanda joıqyn terrorlyq áreketter jasap, Ortalyq Azııany dúr silkindirdi.
Tájikstan men Ózbekstandaǵy dinı toptardyń jańa kúshke engeni sonshalyq, 1999 jyly olar Qyrǵyzstanǵa basyp kirdi. Bul tarıhta «Batken oqıǵasy» degen ataýmen qaldy. Batken oqıǵasy tek qana Qyrǵyzstannyń kúshtik qurylymdarynyń sapasyn emes, jalpy Ortalyq Azııadaǵy qaýipsizdik máselesin anyqtap kórsetti. Qyrǵyzstan aýmaǵy arqyly Ózbekstanǵa ótpek bolǵan ÓIQ músheleri qyrǵyz jerinde 2,5 aı bolyp, aımaq tarıhyndaǵy eń iri terrorlyq áreketti júzege asyrdy. Osydan 22 jyl buryn qandaı máseleler bolsa, sol máseleler áli sheshimin tappaǵan kúıde qaldy. Keńirek tarqataıyq.
Birinshiden, 1999 jylǵy «Batken oqıǵasynda» terrorızmmen kúresýde dıplomatııalyq tásil óte nashar qoldanyldy. Kelissózderdi júrgizýde kásibı mamandar bolmady, al bul úlken qatelik. Sebebi lańkester ýaqyt utyp, birneshe talabyn oryndata bildi. Al terrorızmmen kúres barysynda ne terrorlyq toptarmen múlde kelisim jasalmaıdy (kóp jaǵdaıda), ne ákki mamandar arqyly bılikke tıimdi sharttarǵa lańkesterdi kóndirý iske asady. Batkende kerisinshe bolyp, lańkester azyq-túlikpen qamtamasyz etilip, eki aıdan astam ýaqyt atalmysh aımaqta bekinip alýǵa múmkindik jasaldy. Bul Ortalyq Azııa memleketteri lańkestermen kelissózder júrgizýdiń ádis-aılasyn kásibı deńgeıde júzege asyra almaıtynyn aıqyn kórsetti. Óıtkeni kelissózge tek qyrǵyz ókilderi emes, tájik, ózbek, qazaq mamandary da qatysqan bolatyn.
Ekinshiden, «Batken oqıǵasy» kezinde Qyrǵyzstan táýelsizdik alǵanyna 8 jyl bolsa da, ózine qandaı áskerı qurylym kerektigin anyqtamaǵan edi. Oǵan árıne mamandardyń tapshylyǵy men ekonomıkalyq jaǵdaıdyń nasharlyǵy óz áserin tıgizdi. Qarý-jaraq túri de tym eski bolatyn. KSROdan qalǵan eski qarýlar modernızaııalanýdy qajet etti, ne múlde isten shyqqan kúıde boldy. Qyrǵyzstan ózine qajet áskerdiń júıesin qura almady. Ol tikeleı rezervtik júıege negizdelgen, turaqty áskeri shaqyrtylýshy jastardan quralǵan júıede qaldy. Bul ádisti Ózbekstan, Tájikstan men Túrkimenstan da ustanady. Al Qazaqstan jartylaı shaqyrtylýshy, jartylaı kelisim arqyly (kontraktnık) arqyly jumys isteıtin júıede qalyp otyr. Bizdiń elimizdiń júıesi áldeqaıda tıimdi ekenin aıta ketý kerek. Árıne bul ekonomıkalyq jaǵdaılarmen de sıpattalady. Halyqaralyq terrorızmmen kúresýde turaqty áskerge qaraǵanda arnaıy áskerı toptar men kelisim júıesindegi ásker tıimdi kúres júrgizetinin ýaqyt dáleldedi.
Úshinshiden, «Batken oqıǵasynda» áskerı tehnıka men oq-dári tapshylyǵy baıqaldy. Bul másele de ózektiligin joǵaltqan joq. Mysaly Tájikstanǵa 2021 jyly Qazaqstan áskerı qajetttilikterdi kómek retinde berse, Qyrǵyzstanǵa da dál osyndaı kómekter kórsetilýde. Ortalyq Azııa memleketteri basty qaǵıdany esten shyǵardy: eldiń qaýipsizdigi myǵym bolý úshin qarýdy ár el ózi jasaýy kerek. Oǵan myqty qurastyrýshylar men mamandar qajet ekeni túsinikti. Bul turǵydan Nur-Sultan men Tashkent az bolsa da nátıje kórsetýde. Qazaqstan «Barys», «Aıbat», «Semser», «Arlan» syndy brondy tehnıkalardy qurastyrýdy qolǵa alýda. Elimizde patron shyǵaratyn jáne qorǵanys jıletin óndiretin áskerı nysandar bar. Al Túrkimenstan, Qyrǵyzstan, Tájikstanda ondaı múmkindik joq. Olar syrtqy tasymalǵa tolyqtaı táýeldi. Atalmysh úsh eldegi barlyq qarý túrleri, tipti sońǵy patronǵa deıin ózge elde óndirilgen.
Tórtinshiden, 1999 jylǵy terrorlyq áreketter áskerı taktıkany ózgertý qajettigine jáne belgili bir memleketti nemese qurylymdy potenıaldy jaý dep tanýǵa nusqady. Mysaly tek qana dalalyq aımaqta nemese qarsylas memlekettiń áreketi retinde ǵana áskerı jattyǵýlar ótkizip, sol arqyly mashyqtanǵan áskerı qyzmetshiler, halyqaralyq zańdylyqtar men adamı qundylyqtar, BUU-nyń jarǵysy men beıbit turǵyn atty kategorııalardyń birde bireýin moıyndamaıtyn lańkestik atty qurylymmen betpe-bet kelgende, ne isterin bilmeı dal boldy. Dál osy másele osy kúni de sheshimin tappady. Mysaly Ortalyq Azııadaǵy bes memleket te lańkestik uıymdarǵa tyıym salǵanymen, áskerı doktrınasyna potenıaldy jaý retinde halyqaralyq lańkestik uıymdardy qospaǵan. Bul da úlken kemshilik bolar. Onyń ústine áskerı jattyǵýlardyń 80 paıyzy osy ýaqytqa deıin dalalyq aımaqta ótýde. Al lańkestik áreketter kóbine qalalyq jaǵdaıda oryn alatynyn eskersek, onda bul taktıkany da ózgertken jón.
Besinshiden, «Batken oqıǵasy» memlekettik qaýipsizdikke eń úlken qater eń aldymen jemqorlyq ekenin kórsetip berdi. Óıtkeni atalmysh oqıǵada lańkesterdiń áskerı beketterden kórinbeı ótýine Tájikstandaǵy keı shendiler kómektesti degen kúdikpen tutqyndaldy. Bul da bolsa asa qaýipti dúnıe. Halyqaralyq «Transparency International» uıymynyń málimetinshe Ortalyq Azııa memleketteri eń jemqor 100 eldiń ishinde jáne reıtıngtiń kósh sońynda. Demek aqshaǵa aryn da, baryn da satatyndar kóp qoǵamda, memlekettik qupııany da, áskerı beketti de, bekinis pen qamaldy da op-ońaı satyp alýǵa bolady. Onyń ústine jemqorlyq jaılaǵan qoǵamda lańkestik toptardyń negizgi qarjylandyrý kózi bolyp tabylatyn belgili bir qylmystyq kásiptiń túri keńinen etek jaıady. Mysaly Ortalyq Azııa uzaq jyldar boıy zańsyz esirtki tasymaldaý aımaǵy sanalady. Aýǵanstanda óndiriletin esirtki túri tájik-qyrǵyz shekarasy arqyly Qazaqstanǵa ótip, artynsha Reseıge bet alady. Al Reseı arqyly Eýropa elderine taraıdy. Bul barlyǵyna belgili marshrýt. Ókinishtisi sol, bul marshrýtty toqtatýǵa aıtarlyqtaı kúsh salynbaı keledi. Tipti keı elderde shekaralyq beketter ony úlken kásip túrine aınaldyrǵan. Mysaly sáýir aıyndaǵy «qyrǵyz-tájik qaqtyǵysynda shekara beketteriniń mańyndaǵy esirtki qylmysynyń úlken yqpaly bar» degen boljamdar aıtylýda.
Altynshadan, memleketter arasyndaǵy ózara kelispeýshilik, úshinshi tarapqa taptyrmas múmkindik bolyp otyr. 1999 jyly qyrǵyz-ózbek shekarasyndaǵy jer daýyna baılanysty ÓIQ músheleri atalmysh daýdy paıdalanyp, Qyrǵyzstan terrıtorııasy arqyly Ózbekstanǵa ótpek boldy. Iaǵnı olardyń basty oıy qyrǵyz tarapy lańkesterdi óz erkimen ótkizip jiberedi, óıtkeni eki eli arasynda ózara daý men túsinispeýshilik bar degen oıda edi. Jaqynda ǵana bolǵan qyrǵyz-tájik qaqtyǵysynda da týra osyndaı logıkadaǵy sıpat kórinis taýyp edi. Aýǵanstandaǵy etnıkalyq tájikter Qyrǵyzstanmen soǵysýǵa ruqsat etý úshin, Dýshanbeden dáliz ashýdy suraǵan bolatyn. Bolashaqta shekara daýy memleketter arasyndaǵy iri áskerı qaqtyǵystarǵa ulassa, onda sózsiz lańkesttik toptar ony «aımaqqa kirý múmkindigi» dep sanaıtyn bolady.
Ortalyq Azııa memleketteriniń múmkindikteri teń emes, al ol memleketter arasynda terrorızmge qarsy birlese áreket etý múmkindigin azaıtady. Bul ókinishti faktor.
Aımaqtaǵy sheshimin tabýy tıis kúrdeli máseleniń biri Ferǵana jazyqtyǵy bolyp otyr. Ferǵana jazyqtyǵynda aımaqtaǵy halyqtyń eń kóp bóligi ómir súredi. Olardyń aýyz sý tapshylyǵy, jumyssyzdyq pen kedeıshilik deńgeıi shekten asqan. Memlekettik jáne ózge de halyqaralyq uıymdardyń kómegi atalmysh jazyqtyqqa jete qoımaıdy. Saldarynan halyqtyń memleketke degen senim kapıtaly taýsylǵan. Olar «qutqarýshyny» ózgeden izdep otyr. Ol ózge lańkestik toptar bolýy ábden múmkin.
Ortalyq Azııadaǵy terrorızm qaýpiniń artýyna pandemııanyń da óz áseri bolýy yqtımal. Memleketterdiń antıkrızıstik áreketteri nátıje bermedi. Birde-bir memleket ózin «krızıs menedjer» úlgisinde kórsete almady. Halyqtyń áleýmettik jaǵdaıy aımaq boıynsha nasharlap ketti. Tipti Túrkimenstanda halyqtyń zańsyz negizde Ózbekstan quramyndaǵy Qaraqalpaqstanǵa ótý kórinisteri baıqalýda. Qaraqalpaqstannyń jaǵdaıynyń nasharlyǵyn eskersek, Túrkimenstanda jaǵdaı odan da tómen dep baǵa berýge bolady. Bul da lańkestik toptardyń nazaryn aýdaratyn fakt bolyp otyr. Jas balaǵa tátti berip aldaǵandaı, áleýmettik jaǵdaıy nashar halyqqa azyn-aýlaq qarjy berip, aımaqtyń osal tustaryna enýdi kózdeıtin bolady.
Lańkestik oshaǵyna aınalǵan Aýǵanstannan NATO áskeri shyǵarylý ústinde. Qyrkúıek aıyna deıin tutas ásker shyǵarylady. Bul óz kezeginde Aýǵanstandaǵy lańkestik toptardyń jańa kúshpen áreket etýine áser etedi. «Talıban» qozǵalysy rejımdi qulatýǵa tyryssa, ózge toptardyń Ortalyq Azııaǵa kirýge áreket jasaýy múmkin.
Ortalyq Azııadaǵy dinı ıdeologııa ózge sıpatta júrip jatyr. Qazaqstan men Ózbekstanda dinı aǵymdardy baqylaýda ustaýǵa tyrysý, destrýktıvti aǵymdardy aýyzdyqtaýǵa kúsh salynyp jatsa, ózge úsh elde ol qıynǵa túsýde. Qyrǵyzstan aımaqtaǵy mektepten meshiti kóp (2200 mektep, 2680 meshit) elge aınaldy. Meshit sanyna qarap dinı lańkestikke baǵa berýge bolmaıdy, alaıda ol meshitterde qandaı ıdeologııa júrip jatqanyn baqylaý qıynǵa túsedi. Qyrǵyzstan syndy bıligi álsiz, kúshtik qurylymy osal memleketterge tipti qıyn bolmaq.
Qoryta aıtqanda aımaqtaǵy terrorızm qaýpi azaıǵan joq. Ol jańa formaııaǵa ótip, óziniń 90-jyldardyń sońyndaǵydaı bas kóterý sátin kútip otyr. Lańkestikti birde bir memleket jalǵyz jeńe almaıdy. Ol koalıııalardyń birlesken kúshiniń arqasynda ǵana iske asatyn bolady. Sondyqtan aımaqtaǵy bes memleket eski daý men qyrǵı-qabaqtyqty umytyp, lańkestikke qarsy kúsh biriktirýi mindetti. Bólingendi bóri jeıtin bolady.
Ashat QASENǴALI,
"Adyrna" ulttyq portaly
