Qazaqtyń belgili ánshisi Ramazan Stamǵazıev elýge toldy. Bıyl ánshiniń óner áleminde júrgenine otyz jyl bolypty. Abai.kz aqparattyq portalynyń tilshisi osy aıtýly mereke qarsańynda ánshimen syrlasyp qaıtqan edi.
– Qalyńyz qalaı, Ramazan aǵa?
– Ázirge jaman emes, Qanatjan!
– Aǵa, erdiń jasy elýge kelgen kezińizde alǵashqy saýaldy sál-pál qytyǵyńyzǵa tııýden bastasaq, renjimeısiz be?
– Abai.kz-tiń formatynda áńgimelespeksiń ǵoı. Qalaǵanyń sol bolsa, ony da kóreıik. Jalpy, senderdiń (jýrnalısterdiń) izdegenderiń sol qıtyqqa tııý arqyly adamnyń ishindegisin syrtqa aqtaryp salý ǵoı. Áńgimeni bastamaı turyp, saǵan 21 qazan kúni «Respýblıka saraıynda» bolatyn "Kúzgi áýen" atty konertimniń bıletin berip qoıaıyn. Konertke kelmeı qalyp, ornyń kempirdiń aýzy sekildi úńireıip qalmasyn.
– Mindetti túrde kelemin, aǵa. Al endi suraq qysqasha bylaı: Ramazannyń nege ózinen asqan shákirti joq?
– Menen asyp túsetin shákirtterim kóp.
– Endeshe, olardy halyq nege bilmeıdi?
– Bilmeıtin sebebi dástúrli ánshilerge úkimet tarapynan qoldaý joq. Talantty ánshilerdi aldymen elge kórsetý kerek. Ol úshin úlken sahnaǵa shyǵar jol ashyq bolýy kerek, telearnalardan konertterin kórsetý kerek. Qazir sahnany arzanqol teatrlar men túrli shoýmender jaýlap aldy. Siz maǵan aıtyńyzshy, Qaırat Baıbosynovtan keıin qaı dástúrli ánshiniń konerti tolyǵymen telearna arqyly Qazaqstanǵa tarady? Búgingi júıeniń dástúrli ónerge degen kózqarasy túzý emes. Bar kináni sol jaqtan izdeý kerek.
– Siz aıtqan Qaırat aǵa da, Siz de radıoǵa bir ret shyǵyp, bar qazaqqa ózderińizdiń qandaı ánshi ekendikterińizdi tanytqan joq pa edińizder? Endi ne kedergi?
– Basqaǵa jaýap bere almaımyn. Óz basym saıasattyń dástúrli ónerge degen sýyq kózqarasyn elden buryn baıqadym. Sondyqtan da «qos mekendi» ánshige aınalýǵa sheshim qabyldadym. Estrada men dástúrli ónerdi qatar alyp, elge tanylýǵa bolatyn shyǵar dep oıladym. Estradalyq ánderdi aıta júrip, halyq ánderin synalap ortaǵa kirgizgim keldi. Bul - ánshi retindegi meniń ustanǵan saıasatym bolatyn. Dástúrli ánderden jastar jalyǵa bastasa, estradaǵa kóshe qoıamyn. Sosyn aqyryn tolǵaýlarǵa túsemin. Ol da zeriktirse, keıingi zaman sazgerlerine kezek keledi. Osylaı osy ýaqytqa deıin pýblıkany saıasatpen ustap keldim desem de bolady. Biraq, jalań estradaǵa áýes bolmaǵanymdy jurt jaqsy biledi.
Qolyna dombyra ustaǵan qalyń qazaqtyń bári Ramazan emes qoı. Sondyqtan da, keıbir shákirtterimizdiń baǵy ashylmaı kele jatqanyn moıyndaımyn.
– Másele, memleketke, memlekettiń saıasatyna kelip tireledi deısiz ǵoı.
– Árıne, solaı. Jeńil áýen, dańǵaza mýzykaǵa berilgen efırlerdiń suraýy joqtyǵyna kúıinemin. Biraq, qazir seń qozǵaldy. Almatyda dástúrli ónerdi nasıhattaıtyn teatr ashyldy. Bıyl qanshama jigitter sonda jumysqa ornalasty. Jastardyń kózi endi ashyla bastady. Búkil qazaq óneriniń basy sol ortalyqta toǵysatyn boldy. Qazaqtar túsirgen fılmder kórsetilip jatyr, baıqaýlar ótkizilip jatyr, qolóner sheberleriniń kórmeleri uıymdastyrylyp jatyr.
Ózbekstanǵa, Túrkimenstanǵa, Qytaıǵa, Reseıge, kez-kelgen elge baryńyz, eń birinshi ulttyq ónerge kóńil bólinedi. Qytaı atam-zamanǵy ulttyq teatrlaryn jylda mıllıardtap qarjy bólip saqtap keledi. Ulttyq dúnıelerin qasterlep, aldymen sonyń jaǵdaıyn jasaıdy. Bizdiń qazaq óneri osyndaı qamqorlyqty kórmeı keledi. Sondyqtan da Sizder «Stamǵazıevten keıin dástúrli án aıtatyn kimder bar?» dep surap otyrsyzdar. Mundaı suraq bolmaýy úshin de ulttyq ónerge memlekettiń kózqarasy túzelýi kerek. Bizdi ókshelep kele jatqan jastar bar. Olardy kórsetetin, tanytatyn mehanızm joq. Telearnalardaǵy birli-jarym baǵdarlama men qazaq radıosy ol jastardyń jolyn ashyp jiberedi degenge óz basym senbeımin.
– Bálkim kiná halyqta shyǵar. Dástúrli ándi tyńdaıtyn qulaq joq shyǵar.
– Biz jalpy qazaqty dańǵaza mádenıetpen ýlap tastadyq. Mádenıettiń ólshemin estradadaǵy selteńbaı ánshilermen ólsheıtin boldy. Teledıdardy qosyp qalsań, ne talǵamy, ne talanty joq alty ánshi júredi. Sol alty ánshiden basqany kóre almaıtyn halyqqa da obal. Jurt solardyń aýzynan shyqqanyn sińire bergen soń, dúbáraǵa aınalmaǵanda qaıtedi. «El» prodıýserlik ortalyǵy jylda Astanaǵa baryp, jyrshylardy jyrlatady. Bir dastannyń ózin eki-úsh kún jyrlaıtyn ónerpazdar bar. Qanshama kúıshilik mektepter bar. Sonyń bárin nasıhattaı almaı otyrmyz. Ideologııa joq. Qanshama jaquttarymyz tottanyp jatyr. Jaqsy dúnıelerdi jazyp alyp, saqtap qoıý, keıingi urpaqqa amanattaý joq. Bizdiń mańdaıaldy óner qaıratkerleri "úıelep" úılerinde jatyr. Ne memleketke, ne qoǵamǵa qajeti joq, olardyń...
– Bul óliara kezeń qansha ýaqytqa sozylady dep oılaısyz?
– Bilmeımin. Menińshe ulttyq ónerge úlken reforma jasaý kerek. Qazir tanymaldyqqa ıe bolýǵa áleýmettik jelilerdiń septigi tıip jatyr. Halyq qandaı ánshi bar ekenin bile bastady. Daýysy jaqsy ánshilerdi el izdeı bastady.
– Bastapqy suraqqa qaıta oralǵym kelip otyr. Stamǵazıev ózinen keıingi shákirtterin Stamǵazıevtiń kóshirmesi jasap jiberdi dep jatady. Buǵan ne deısiz?
– Ol zańdylyq! Men de bir kezderi Qaırat Baıbosynovtyń kóshirmesi bolǵanmyn.
"Ramazannyń Qaırat Baıbosynovtyń kóshirmesi bolǵan kezi"
– Ondaı kóshirmelik ónerdi órge júzgizbeıdi emes pe?
– Kóshirme bolǵysy kelmegen ánshi qalypty buzyp shyǵady. Mysaly, men Qaırattyń kóshirmesi bolyp qalǵan joqpyn ǵoı. On jyl boıy Qaırat aǵanyń kóshirmesi bolyp júrdim. Dombyrany qaǵysyn, daýys yrǵaǵyna deıin aınytpaı salatynmyn. Sahnadaǵy júrisi, turysy, kıgen kıimi, úki taǵýy bárin-bárin kóshirdim. Aýyl-aýyldy aralap án taýyp alamyn. «Qaırat aǵań sııaqty aıtady ekensiń» degen ár sózge qýanatynmyn. Osylaı elikteý arqyly ózimde bar kemshilikti joıyp, jaqsy sıpattardy boıyma sińirdim. Bir kúni Qaırat aǵam: «Sen kopııa bolyp júre beresiń be? Kopııa bolǵanyńmen Qaırat bola almaısyń. Endi eki arany kesseńshi. Seni Ramazan etetin neń bar?» dedi. Men sonan keıin basqasha izdený jolyna tústim. Qaırat aǵany «tıyp» tastap, Jánibek Kármenovti, Júsipbek Elebekovti nysanaǵa ala bastadym. Manarbek Erjanov, Qalı Baıjanov, Baıǵabyl Jylqybaev, Qosymjan Babaqov, Kenen Ázirbaevtardy tyńdap, solarǵa elikteýdi bastadym. Sóıtip júrip, Qaırat aǵa salǵan úlken joldan daralanyp, óz soqpaǵyma tústim.
– Qaırat aǵa sizdi týra jolǵa salypty. Siz nege shákirtterińizge Ramazan bola almaıtynyn aıtpaısyz?
– Men ylǵı da olarǵa Qaırat aǵadaı jol kórsetip kelemin. Qansha aıtqanmen shákirt ustazǵa elikteıdi eken. Olardyń da meni buzyp-jaryp shyǵar kúni bolaryna sengim keledi.
– Shákirtterińizdiń boıynan qandaı qasıet kóre almaı júrsiz?
– Bizdiń kezimizde án úırený óte qıyn bolatyn. Qulaǵymyz ylǵı radıoǵa túrik júretin. Qaırat Baıbosynov aǵamyzdyń aýzyna qarap otyratynbyz. Ár aıtqan ánin sol mezette jattap alatynbyz. Dombyrany tartqanda tórt shákirti tórt jaǵynan qarap otyratynbyz. «Sen saǵany, sen ortany, sen bas jaǵyn qarap otyr» dep bir-birimizge tapsyryp, sabaq bitken soń, sonyń bárin qurap, ándi úırenetin edik. Jalǵyz magnıtafonmen jalǵyz kassetaǵa jazyp alǵan ándi on-on bes ret qoıǵannan keıin daýys syzyla bastaıdy. Sonda da sol jazylǵan ándi kózdiń qarashyǵyndaı saqtaýshy edik. Estigen ár áýendi der kezinde tez-tez mıǵa toqyp alatyn edik. Ánge sonshalyq qumar, sonshalyq ashqursaq edik. Jánibek Kármenov aǵany bir tyńdap, Qaırat aǵany eki tyńdap, án úırenýge jantalasatynbyz. Sonyń arqasy bolar, bizben oqyǵan jigitterdiń bári qazir óner salasynan alys ketken joq. Al, qazir bári basqasha. Qazaqtyń myń áni men myń kúıi jazylǵan antologııa bar. Internetti ashsań, án tolyp tur. Hrestomatııa deısiń be, basqa deısiń be, kitaptan kóp dúnıe joq. Aldyńda as tolyp tursa, tábetiń qashyp ne jerińdi bilmeı qalasyń ǵoı. Bizdiń shákirtterde sondaı toqtyq bar. Aýzyna shaınap berip, ıegin qozǵap, jutqyzyp jibermeseń, ándi boıyna sińire almaıdy.
Men shákirtterimdi ylǵı da teatrlarǵa jiberemin. Ártister 4-5 mınýttyń ishinde kúldirip te, jylatyp ta úlgeredi. Dástúrli ánshige akterlik sheberlik mindetti túrde kerek. Solardyń sheberligin úırense deımin. Akademııada akterlik sheberlik degen arnaıy sabaq ótemiz. Sol oqyǵandaryn, teatrǵa baryp praktıkada kórsin deımin.
Ár balanyń tabıǵaty bólek. Árqaısymen jeke jumys jasaımyn. Bir bala ánge myqty bolsa, dombyraǵa joq bolady. Dombyraǵa qolyn júgirtý úshin az ter tókpeımiz. Endi biriniń til tazalyǵymen jumys isteýge týra keledi. Keıbir áripterdi durys aıtqyzý úshin arnaıy dáris alýlaryna týra keledi. Bir shákirtti 5 jyl degende áreń qashap shyǵasyz. 10 shákirttiń ekeýi ánshi bolyp shyqsa, sonyń ózi jetistik. 100 shákirt oqý bitirse, onyń bárine sahna daıyn turǵan joq. Qalǵandary ónertanýshy retinde ǵylymmen aınalysyp, qazaqtyń joǵyn joqtap júredi. Endi bireýleri ustazdyq etýdi tańdaıdy.
Men shákirtterime aýylǵa, týǵan jerine barýlaryna keńes beremin. Máselen, Qytaıdan kelgen Aman Áýbákiruly degen jigit týǵan jerine baryp, Kúıtiń degen qalada óz mektebin ashty. Qazir sol jerde eki júzden astam bala dástúrli ánshilik ónerdi úırenip jatyr. Tipti, qazir sol shákirtimniń shákirtteri meniń aldymda otyr. Qytaıdan, Mońǵolııadan jylt etken bir bala kórinse, sonyń jolyn ashýǵa tyrysamyn.
– El arasyna baryp án jınaý máselesi qolǵa alynbaı keledi.
– Temirbek Júrgenov atyndaǵy Qazaq Ulttyq Óner akademııasy "Dástúrli mýzykalyq óner" kafedrasy eki jyl qatarynan Mońǵolııaǵa ekspedıııa uıymdastyrdy. Qorjyndary toq keldi. Kafedranyń janynan qurylǵan laboratorııamyz bar. Sonda notaǵa túsirip, zerttep, kitap etip shyǵaryp qoıdyq. Al, jekelegen ánshiler ózderi úshin el aralap, qazaqtyń jaýharlaryn jınap júretinin eldiń bári biledi. Al, memleket tarapynan ekspedıııalar uıymdastyrylyp jatyr degendi estigen emespin.
– Ónerde júrgenińizge otyz jyl boldy. Otyz jylda ne bitirdińiz?
– Túk te bitirgen joqpyn. Qazaqtyń ánin aıttym.
Tursynjan Shapaı men Ramazan Stamǵazıev
– Sizdi Ramazan etken Tursynjan Shapaıdyń ánderi degen pikirlerdi estımiz.
– Múmkin. Biraq, bir ǵana ánmen tanymal boldym deı almaımyn. Tursynjan aǵanyń «Darıǵa-dáýren», «Arman» sekildi ánderi meni qazaqqa tanytqanyn eshkim joqqa shyǵarmaıdy. Ramazan dese – «Darıǵa-dáýren», «Darıǵa-dáýren» dese – Ramazan eske túsedi» dep jatady. Bul án – meniń baǵyma baılanǵan án. Meniń baǵymdy osy án ashty, ekinshi jaǵynan ánniń de baǵyn men ashqan bolýym kerek. «Darıǵa-dáýrendi» qabyldamaıtyn ortaǵa, «Arman» kerek. Bireýlerdiń janyna «Sáýle ǵumyr» jaqyn. «Aı-sáýlemdi tyńdap, dertimnen aıyqtym» degender de bolǵan. Jalpy, Tursynjan Shapaı ekeýmizdiń shyǵarmashylyq odaǵymyz halyqqa bererin tolyq berip boldy dep oılaımyn.
– Tursynjan Shapaıdaı sazgerge sizdi jaqyndatqan qandaı kúsh?
– Qazaqy ún, mýzykadaǵy qazaqy boıaý meni Tursynjan ánderine baılap qoıdy. Óziniń aıtýyna qaraǵanda ol kisiniń ákesi de myqty oryndaýshy bolǵanǵa uqsaıdy. «Aǵa, mundaı áýenniń bárin boıyńyzǵa qalaı sińirdińiz?» degenimde ákesinen kóp dúnıe úırengenin aıtyp edi. Ákeı jady myqty, Abaıdy jatqa biletin kisi bolypty. Aǵamyz sol kisini tyńdap júrip, sazger Tursynjan Shapaıǵa aınaldy. Ánderindegi qazaqy boıaýdyń tamyry qanynda, teginde jatyr dep oılaımyn.
Bir kezderi «Abaıdy saǵyný» degen ıkldi fılm túsirmek bolǵanda, Tursynjan aǵa Abaıdyń jeti óleńine án jazdy. Abaı sózine án jazý úshin Abaıdy tolyq taný kerek. Sydyq Muhamedjanov pen Ábilahat Esbaevtan keıin Abaıdy tanyp-bilip, onyń sózine án jazǵan bir adam bar bolsa, ol – Tursynjan aǵamyz dep bilemin. Men sol jeti ándi de bir estigennen-aq ǵashyq bolyp, attaı qalap qorjynyma salyp aldym. Endi osy ánderdiń tórt-beseýiniń basyn qosyp, beınebaıan túsirgim keledi.
– Ónerpazdyń artynan ańyz ere júretini bar. Sizdiń artyńyzdan ergen ańyzdar jaıly aıtyp berseńiz.
– Ańyzdy qaıtesiń. Ómirde bolǵan bir oqıǵany aıtyp bereıin. Birde maǵan appaq saqaldy, yqsham sporttyq kıim kıgen, qolynda taspıyǵy bar bir jigit-aǵasy keldi. Túrmede jeti jylyn ótkerip oralypty. «Abaqtydan shyqqanyma bir apta ǵana boldy. Túrmedegi bes júz jigittiń atynan syılyq ákelip edim» dedi. Sóıtti de, qoldan jasalǵan pyshaq tartý etti. «Mundaı syılyq alatyndaı ne istep qoıdym?» dep edim: «Seniń oryndaýyńdaǵy Tursynjan Shapaıdyń ánderin tyńdaǵanda qapastaǵy rýhymyz azat bolyp, tastan órilgen tórt qabyrǵa keńip sala beretin. «Volıanyń» dámin seniń ánińnen tatqandaı boldyq. Seniń ánderińdi tyńdaǵan kezde janym «volıada» júrgendeı bolatyn. Sol bir sátti sezimdi bastan keshý úshin biz barlyǵymyz «Darıǵa-dáýrendi», «Armandy» tyńdaıtyn edik. Birinshiden, Allanyń, ekinshiden, osy ánderdiń arqasynda rýhanı erkindik degenniń qandaı bolatynyn bildik. Sol úshin rahmet aıtýǵa keldim» dedi.
– Taspıyq ustaǵan dindar adamnyń bul qylyǵy tańdanýǵa turarlyq eken. Al, Sizdiń keıbir áriptesterińiz ulttyq ónerdi ysyryp qoıyp, taqýa dindar, mıssıoner bolyp ketken joq pa qazir?
– Tańdaǵan joly sol bolsa, janyna mıssıonerlik jaqyn bolsa, solaı ómir súrgisi kelse, ózderi bilsin. Din men ónerdi shatastyryp, boıyńda bar ónerdi basqa maqsatqa paıdalaný degendi óz basym túsine almaımyn. Qaırat aǵa: «Sender ózderińniń oń jambastaryńa keletin án izdeńder. Keıin án senderdi ózi izdep taýyp alady» deıtin. Sol sóz shyndyq eken. Qazir kóp sazgerler ózderi kelip, ánderin usynyp jatady. Ánimdi aıt, toıyńdy dúrkiretip ótkizip beremin, búkil jaǵdaıyńdy jasaımyn» degen sııaqty ýádelerin úıip tógedi. Men dúnıe úshin ondaı ortańqol ánderge satylǵan emespin. Osydan-aq, qolymnan ónerdi din, saıasat jolynda saýdalaý kelmeıtinin túsinersiz dep oılaımyn.
– Áńgimeńizge rahmet!
sýrette: Qanat Ábilqaıyr, Ramazan Stamǵazıev, Qanat Tileýhan
Suhbattasqan Qanat Ábilqaıyr
Abai.kz
