Elimiz táýelsizdik alǵan 1991 jyldan bastap qazaq ádebıeti men mádenıetiniń damýyna yqpal etken bir qunarly, mol arnanyń qosylǵanyn atap ótkenimiz oryndy.
Kórnekti ǵalym fılologııa ǵylymdarynyń doktory, professor Ý.Qalıjanovtyń sózimen aıtqanda: «Alys-jaqyn shetelderden bir mıllondaı qandastarymyz baıyrǵy Otanyna birjola qonys aýdardy. Bul egemen elimizge qosylǵan adam resýrstary ǵana emes, sonymen birge memleketimizge quıylyp jatqan ádebı, mádenı jáne ǵylymı kúsh boldy.
Alystan kelgen aǵaıyndarmen birge elge jetip jatqan mádenı bulaqtar otandyq uly mádenıet aıdynyn tolyqtyryp, deńgeıin ósire túsýde. Bul rette qazaqtyń qaımaǵy buzylmaǵan shuraıly tili men baǵa jetpes folklorlyq murasy, qundy kórkem shyǵarmalary, dástúrli dini men turmys-salty, ulttyq rýh pen minez-qulqy, halqymyzdyń umyt bolyp bara jatqan án-kúıleri men bıleri sheteldik qandastarymyzdyń atajurtqa oralýy arqyly sońǵy jıyrma jylda otandyq mádenıet ıgiligine aınaldy. Ulttyń rýhanı qazyna qoryna qosyldy. Bul qundylyqtardyń barlyǵy shólirkegen shóline sýsyn bolǵandaı ystyq yqylaspen qabyldandy».
Osy ádebı, mádenı kúshtiń basynda kórnekti jazýshy, shejireshi, ádebıet pen mádenıetti, tarıhty zerttegen keń qulashty qalamger, etnograf Zeınolla Sánik aǵamyzdyń turǵandyǵyn maqtanyshpen aıta alamyz.
Qalamgerdiń 1955 jyldan bastalǵan shyǵarmashylyq jolynda «Basbaı», «Sergeldeń», «Taý juldyzy», «Muralar neni aıtady», «Atanyń altyn izderi», «Qazaq etnografııasy», «Han batyr – Qabanbaı» t.b kitaptary jaryq kórdi. «Zeınolla Sánik atyndaǵy mádenıet qory» 2017 jyly «An Arys» baspasynan jazýshynyń 15 tomdyq shyǵarmalar jınaǵyn shyǵardy.
Biz bul shaǵyn maqalamyzda jazýshynyń qazaq mıfologııasyna qatysty keıbir ǵylymı kózqarasyn bildirgen «Altaı mıfteri týraly az aıal» atty maqalasyna toqtalmaqpyz.
Ulttyń ulylyǵyn tanytatyn qundy muralardyń biri halyq aýyz ádebıeti. Buǵan ǵasyrlar boıy jınalyp, zerttelip, jarııalanyp kelgen jádigerlerimiz dálel. Folklorlyq muralardyń ishindegi qara sózben aıtylyp kelgen janrlyq túrler týraly jazylǵan jekeleı de ujymdyq ta zertteýler bar. Folklorlyq proza – bul qazirgi kezdegi halyq psıhologııasyn zertteý úshin de óte mańyzdy jáne qajet bolǵan halyq shyǵarmashylyǵy bolyp tabylady. Sodan da bolar folklorlyq prozaǵa degen qyzyǵýshylyq sońǵy kezde artyp kele jatyr.
Akademık S.Qasqabasov folklorlyq proza shyǵarmalaryn aıtylý maqsatyna qaraı tanymdyq (poznavatelnyı), maǵlumattyq (ınformatıvnyı) jáne kórkemdik-tárbıelik (estetıcheskıı-vospıtatelnyı) dep úsh topqa bólip, aldyńǵy topqa mıftiń barlyq túri, keıbir ańyzdar, ekinshi topqa hıkaıa, memorat-áńgime jatatynyn, al, úshinshi topqa klassıkalyq ertegilerdiń barlyq túri kiretinin atap ótkeni belgili. Árıne, osy saralanǵan proza janrlarynyń arasynda qatyp qalǵan shekara joq. Olar bir-birimen tyǵyz baılanysty jáne bir-birine kirigip jatady. Sonymen qatar, sıýjettik jeliniń damýyna baılanysty prozalyq janrlar bir túrden ekinshi túrge aýysa beredi. Mysaly, ómirde jıi kezdesetin oqıǵalardyń biri jaıly aıtylyp júrgen áńgime kele-kele tutastanyp, kórkemdelip, sıýjettik damýǵa ıe bolǵan kezde ol ańyzǵa nemese ertegige aınalyp ketýi múmkin.
Qazaq folklorıstıkasynda ótken ǵasyrdyń 60-70 jyldaryna deıin halyq prozasynyń túrleri, sonyń ishinde biz qarastyrǵaly otyrǵan mıfter janrlyq turǵydan arnaıy zerttele qoıǵan joq. Onyń da tolyp jatqan ózindik sebepteri bar. Endi solardyń birnesheýine toqtala keteıik. Máselen, akademık S.Qasqabasov mıfterdiń arnaıy zerttelmeý sebepteriniń biri retinde – onyń janryn anyqtaýdyń qıyndyǵyn alǵa tartady. Iaǵnı, mıfterdiń tek taza túsinik kúıinde, ne bolmasa tek taza áńgime túrinde kezdese bermeıtindigi. Óıtkeni keıbir mıfologııalyq túsinikter áńgimede emes, yrymda ǵana boı kórsetedi. «Tipti kóp jerlerde mıf pen basqa da folklorlyq prozany ashyp aıyrmaıdy, sebebi, mıf tarıhı negizi bar ańyz, hıkaıat, tipti ertegi sıpatta da baıandalady eken».
Al, qazaq mıfologııasyn arnaıy zerttegen ǵalym S.Qondybaı «mıf» degen sózdiń ózin biz bir-birine qarama-qarsy eki túrli maǵynada túsinetindigimizben baılanystyrady. Birinshi, mıfti ertegi sııaqty ótirik, jalǵan, oıdan shyǵarylǵan, qııalı dúnıe retinde qabyldaımyz. Ekinshi jaǵynan «mıf – naqty bir tarıhı ýaqytta, naqty bir geografııalyq keńistikte (jertarapta), naqty bir saıası, áleýmettik, mádenı, sharýashylyq, jaǵdaıynda tirlik etip jatqan adamzat qoǵamynyń (soıýmnyń) ózi ómir súrip otyrǵan orta (ýaqyt pen keńistik) týraly, onyń qalaı paıda bolǵandyǵy, adamǵa yqpal etetin ishki-syrtqy kúshter týraly, óz qoǵamynyń ǵalamdaǵy orny, dárejesi týraly túsinikteriniń jıyntyǵy, dálirek aıtqanda, «túsindim» degen stereotıpi. Iaǵnı, bul jaǵdaıdaǵy mıf oıdan shyǵarylǵan ótirik, jasandy dúnıe emes. Naqty halyqtyń dúnıe men ózi týraly Shyndyǵy, basqasha aıtqanda «shyn» dep eseptelingen tarıhı, rýhanı tájirıbesine súıengen stereotıptik deńgeıdegi Aqıqaty».
Ǵalym nazar aýdarǵan taǵy bir másele, mıfterdi qalaı tanyp, qalaı túsindiretinimizge baılanysty. Jalpy, ǵalym mıfterdiń jalǵandyqty, oıdan shyǵarylǵandy bildirmeıtinin, biraq «jalǵan mıf» degen de, «aqıqat mıf» degen de bolatynyn aıta kelip, durys túsinilse mıftik muranyń naqty qoǵamǵa bereri mol ekendigin, al, shalaǵaı túsinilip ony tar múddeli ortada, ásirese saıası maqsattarda paıdalanar bolsa mıftiń qoǵamǵa, naqty halyqqa tıgizer zııany shash etekten bolatynyn aıtady.
«Mine, sondyqtan da, XX ǵasyrdyń 1-shi jartysyndaǵy «arııshyldyq» mıfologııanyń tarıhynan sabaq alǵan, sóz júzinde kommýnıstik-ınternaıonaldyq bolmysty, is júzinde uly orystyq shovınızımniń astyrtyn baǵytyn ustanǵan Keńes bıligi, óz bıligine, maqsatyna kedergi keltirip, qarsy tura alatyn «túrk faktorynyń» fotenıalyn jan-tánimen, tula-boıymen sezine alatyndaı deńgeıde edi. ...Sondyqtan orys tarıhyndaǵy «túrk yqpalynyń rólin» tómendetip kórsetý, elemeý, aıtpaý keńestik dáýir ǵylymynyń basty mindeti boldy. Onyń ústine Keńes Odaǵyndaǵy túrk tildes halyqtardyń sandyq úlesi, demografııalyq potenıaly, dinı, mádenı turǵydan alǵanda bógdeligi de qaýip týǵyzatyn.
Mine, osyndaı tarıhı ótken jáne realdy barshylyq jaǵdaıynda túrk halyqtarynyń tarıhyndaǵy «orystyń ózin ýysynda ustaǵan sátterdiń bolǵany», «túrk tildi kóshpelilerdiń bir kezderi orystarǵa joǵary mádenıetke ıe bolǵandyǵy, t.b. osy sııaqty jartylaı ańyz ben jartylaı tarıhı shyndyqqa negizdelgen tarıhı jad, egerde folklorlyq, tildik materıaldarmen ushtastyryla otyryp, eń bastysy – zerttelýine shyǵarmashylyq erkindik pen múmkindik berilgen jaǵdaıda, jańa aqıqat mıfti týǵyza alýǵa qabiletti edi. Al mundaı mıf Keńes memleketiniń tutastyǵyna, orys ultynyń tarıhı «evrazııalyq» mıssııasyna (mıssıonerligine) qaýip tóndiretin. Sondyqtan, osyndaı yqtımaldyqty jórgeginde, týmaı jatyp tunshyqtyrmaq bolǵan keńestik saıası ıdeologııalyq bılik 1940-shy jyldardyń aıaǵynan bastap-aq túrk halyqtarynyń folklorlyq murasyna, eń aldymen batyrlyq, tarıhı jyrlaryna shúılikken edi (ony tatarlardaǵy «Edige», «Shora batyr» jyrlaryna tıym salynýynan, osyndaı naýqannyń qazaq, basqa da túrk halyqtarynyń jyrlaryna qarsy júrgizilgendiginen kórýge bolady) [Qondybaı S.Mıf. Kitapta: Álemdik mádenıettaný oı-sanasy. 2-tom].
Bul jerde tek batyrlar jyry ǵana emes, sonymen qatar mundaı soqqyny eń aldymen «zar zaman» ádebıetiniń ókilderi alǵandyǵyn da aıta ketken oryndy.
Joǵaryda atalǵan jáne atalmaǵan basqa da sebepterdiń áserinen mıf janryn zertteýdiń kenjelep damyǵany shyndyq. Sodan da bolar mıfterdiń klassıfıkaııasyn jasaǵanda biz kóbine shet eldiń, ásirese orys ǵalymdary men batys ǵulamalarynyń eńbekterine súıenetinimiz shyndyq. Al folklorshy ǵalym Z.Sániktiń mıfologııa jaıly oı-tolǵamdary shynynda biraz qyzyqty málimetterdi alǵa tartady. Aldymen mıf degenimiz grek tilinen aýdarǵanda, ańyz, naqyl degen maǵyna beredi. Al túrki halyqtarynyń kópshiliginde atalatyn afsana sózi parsy tilinen aýdarǵanda ańyz degen maǵynany beredi eken. Sonda bizdiń afsana-hıkaıat dep júrgenimiz – ańyzdyq hıkaıa bolyp shyǵady.
Ǵalym aldymen mıfterdiń damý satysyna nazar aýdarady:«Birinshi satysy – adam men haıýandy jáne basqa zattardy uqsas dep sanaıtyn sábılik saty; ekinshi satysy – adam men haıýandy paryqtaıtyn jáne adamdy basqa jaqtan paryqtaıtyn sanaly saty; úshinshi satysy – ártúrli zatqa ózindik túsinik beretin túsinikteme mıfter satysy»(Sánik Z. Altaı mıfteri jaıly az aıal. Maqalalar, referattar. Kóp tomdyq shyǵarmalar jınaǵy, 12 tom).
Sondaı-aq, ǵalym qazirgi mıfologııada qalyptasqan jaı mıfter men ádebı mıfterdiń de ara-jigin ajyratady. Atap aıtqanda, avstrııalyq, afrıkalyq, amerıkalyq mıfterdi jáı mıfter, al ejelgi Rım, Vavılon, Úndi mıfterin shoǵyrlanyp, ıkldenip, kórkemdik júıege túsken ádebı mıfter. Jalpy mıfterdiń paıda bolýy, túrleri men taralý aımaǵy degen máselede ǵylymda ártúrli pikirlerdiń bar ekendigi belgili.
Sonymen, arǵy-bergi mıfterdiń damýyn qarastyrǵan ǵalym qazaq, sonyń ishinde altaı mıfteriniń týýyn bes túrli dinı nanym-senimge baılanysty bólip qarastyrady. Birinshi, Islam dinine kirgenge deıin qazaq taıpalary ár túrli dinderdiń yqpalynda bolǵandyǵy belgili. Sonyń negizinde grekterdiń kóp qudaıly dinine uqsas bizde de ár túrli mıfologııalyq túsinikter qalyptasty.
«Mysaly, múshirik dini – aıǵa, kúnge, kókke, otqa tabynady. Álemdegi árbir qubylystyń óz ıesi bar dep esepteıdi. Sondyqtan, sol kezdegi qazaq taıpalary Táńirge, Jasaǵanǵa tabynǵan. «Kók táńir jarylqasyn, Aspan ata, Jer ana, Sý ana» degen sııaqty sózder, jańbyr jaýmaı qalǵanda tasattyq berip, kók Táńirinen jaýyn tileý bizdegi sol dáýirden qalǵan yrymdar ekendigi haq. Qazaqtyń jańa aıdyń týǵanyn kórgende:
Aı kórdik, aman kórdik,
Jańa aı jarylqasyn,
Eski aı esirkesin, –
dep bata berýi de óte ertedegi uǵymnyń sarynyn bildiredi. Kúndi qurmet tutý, kúnge til tıgizbeý, jaýyndy Táńirdiń nury dep túsiný sol bir uǵymnyń sarqyny bolsa kerek. Mine, osyndaı nanym yqpalynan qazaqtyń aspan álemi, dúnıeniń jaratylýy jónindegi eń alǵashqy mıfteri týyndaǵan», – deıdi ǵalym.
Ekinshi, tótemdik dinniń yqpalynan týyndaǵan mıftik uǵymdar. «Tabıǵattyń alyp tulǵasyna, tarpań kúshine, ártúrli haıýanattarǵa tabyný tótemdik dinge jatady. Ertedegi túrki halyqtary, sonyń ishinde qazaqtar da bıik taýǵa, asaý darııaǵa, taǵy janýarlarǵa tabynǵan. Ertedegi grek qudaılarynyń Olımpııada turǵany sııaqty túrki halyqtarynyń Táńirleri Otygen taýynda (Monǵolııa), Altaıdyń asqarynda, Táńir taýynda, Hantáńirde (Jetisýdaǵy Ortaý – Kertaýda) turǵan.
...Budan syrt túrki halyqtarynyń birqydyrýy bórige tabynǵan. «Oǵyz batyrdy Bóri jeńiske bastaǵan». «Úısin patshasy Kúnbeıdi Bóri emizip baqqan. «Hun patshasy Bórimen úılengen». Naımannyń bir jarly batyry Altaıdyń Erkene Kókshoqysynda Bórimen úılenip, sonan Erkónekti Naıman taralǵan.
...Adamnyń Alyp atasy bolýymen qatar qoıdyń Shopan atasy, jylqynyń Qambar atasy, sıyrdyń Zeńgi atasy, túıeniń Oısylqarasy, t.b ár haıýannyń óz ıesi, atasy bolǵan», – dep dáleldeıdi.
Sondaı-aq, ǵalym qazaqtyń jyl qaıyrýyna kiretin on eki haıýan týraly aıtylatyn mıftik ańyz, mine osyny áıgileıdi. Sonymen birge qaraqum, aıdahar, balyq t.b haıýandar aıtylatyn mıfter de qazaqta az emes ekendigine toqtalady.
Ǵalym Majýs dininiń yqpalynan týǵan negizinen árýaqqa, óziniń ata-babalaryna, áýeli Táńir ataǵa, onan soń Jer anaǵa, onan keıin Umaı anaǵa tabynatynyn M.Qashqarıdyń «Umaıǵa tabynǵan uǵyl bolar» degeni sol arýaqqa tabynýdyń saryny ekenin, Qazaqtyń Alladan buryn árýaqty aýyzǵa alýy, bálkim osynyń sarqynshaǵy bolýy múmkin degen qorytyndy shyǵarady.
Al «Nestorıan, býdda, shaman dinderine qatysty mıfterdiń qazaqta aralasyp ketkendigin, ólgen batyrdy saýyt-saımanymen jerleý, bal ashtyrý, baqsy-balger joramalyna sený, arbaý, sharǵý t.b. nanymnan týǵan ulttyq uǵymdar osyǵan jatady. Budan syrt basqa halyqtardyń mıftik uǵymdary ártúrli jolmen túrki halyqtaryna, qazaqtarǵa sińip, sol ulttyń óz mıfterine aınalyp ketken. Adamnyń haıýanǵa, haıýannyń adamǵa aınalýy tárizdes mıfter bizge Úndi, eýropa mıfterinen kelip sińgen. Dııý, Qyzyr perileri jónindegi mıfter ejelgi Iran mıfterinen kelip sińgen. Biraq, bular óz qanymyzǵa sińip, ózimizge tán ulttyq sıpatta qazaq mıfterine aınalyp ketken», – degen qyzyqty málimet usynady.
Sonymen qatar, ǵalym «ıslam dininiń kelýi burynǵy dinı uǵymdardy yǵystyryp, onyń keıingi urpaqqa jalǵasýyna kedergi jasaǵandyǵyn da atap ótedi. Degenmen, Islam dini ózindik mıftik sarynymen birge arab-parsy elderiniń mıftik uǵymdaryn ala kelip, qazaq mıfologısynyń damýyna belgili bir dárejede yqpal kórsetken. Qazaq mıfterin tolyqtyryp, kemeldendirgen jaǵy da bar» dep atap ótedi.
Qoryta kelgende, Z.Sániktiń mıfke qatysty keıbir oı-tolǵamdary osyndaı. Onyń keıbir ǵylymı paıymdarymen tolyq kelisýge bolatynyn aıta ketken oryndy. Sondaı-aq, sońǵy kezderi qarqyndy túrde zerttele bastaǵan qazaq mıfologııasyna qatysty tujyrymdardy anyqtaýda kóp kómegi tıetindigin basa aıtqymyz keledi.
Omarov Toǵataı, Ońtústik Qazaqstan memlekettik pedegogıkalyq ýnıversıteti Qazaq tili men ádebıeti kafedrasynyń aǵa oqytýshysy, fılologııa ǵylymdarynyń kandıdaty
