Elımız täuelsızdık alǧan 1991 jyldan bastap qazaq ädebietı men mädenietınıŋ damuyna yqpal etken bır qūnarly, mol arnanyŋ qosylǧanyn atap ötkenımız oryndy.
Körnektı ǧalym filologiia ǧylymdarynyŋ doktory, professor U.Qalijanovtyŋ sözımen aitqanda: «Alys-jaqyn şetelderden bır millondai qandastarymyz baiyrǧy Otanyna bırjola qonys audardy. Būl egemen elımızge qosylǧan adam resurstary ǧana emes, sonymen bırge memleketımızge qūiylyp jatqan ädebi, mädeni jäne ǧylymi küş boldy.
Alystan kelgen aǧaiyndarmen bırge elge jetıp jatqan mädeni būlaqtar otandyq ūly mädeniet aidynyn tolyqtyryp, deŋgeiın ösıre tüsude. Būl rette qazaqtyŋ qaimaǧy būzylmaǧan şūraily tılı men baǧa jetpes folklorlyq mūrasy, qūndy körkem şyǧarmalary, dästürlı dını men tūrmys-salty, ūlttyq ruh pen mınez-qūlqy, halqymyzdyŋ ūmyt bolyp bara jatqan än-küilerı men bilerı şeteldık qandastarymyzdyŋ atajūrtqa oraluy arqyly soŋǧy jiyrma jylda otandyq mädeniet igılıgıne ainaldy. Ūlttyŋ ruhani qazyna qoryna qosyldy. Būl qūndylyqtardyŋ barlyǧy şölırkegen şölıne susyn bolǧandai ystyq yqylaspen qabyldandy».
Osy ädebi, mädeni küştıŋ basynda körnektı jazuşy, şejıreşı, ädebiet pen mädeniettı, tarihty zerttegen keŋ qūlaşty qalamger, etnograf Zeinolla Sänık aǧamyzdyŋ tūrǧandyǧyn maqtanyşpen aita alamyz.
Qalamgerdıŋ 1955 jyldan bastalǧan şyǧarmaşylyq jolynda «Basbai», «Sergeldeŋ», «Tau jūldyzy», «Mūralar nenı aitady», «Atanyŋ altyn ızderı», «Qazaq etnografiiasy», «Han batyr – Qabanbai» t.b kıtaptary jaryq kördı. «Zeinolla Sänık atyndaǧy mädeniet qory» 2017 jyly «An Arys» baspasynan jazuşynyŋ 15 tomdyq şyǧarmalar jinaǧyn şyǧardy.
Bız būl şaǧyn maqalamyzda jazuşynyŋ qazaq mifologiiasyna qatysty keibır ǧylymi közqarasyn bıldırgen «Altai mifterı turaly az aial» atty maqalasyna toqtalmaqpyz.
Ūlttyŋ ūlylyǧyn tanytatyn qūndy mūralardyŋ bırı halyq auyz ädebietı. Būǧan ǧasyrlar boiy jinalyp, zerttelıp, jariialanyp kelgen jädıgerlerımız dälel. Folklorlyq mūralardyŋ ışındegı qara sözben aitylyp kelgen janrlyq türler turaly jazylǧan jekelei de ūjymdyq ta zertteuler bar. Folklorlyq proza – būl qazırgı kezdegı halyq psihologiiasyn zertteu üşın de öte maŋyzdy jäne qajet bolǧan halyq şyǧarmaşylyǧy bolyp tabylady. Sodan da bolar folklorlyq prozaǧa degen qyzyǧuşylyq soŋǧy kezde artyp kele jatyr.
Akademik S.Qasqabasov folklorlyq proza şyǧarmalaryn aitylu maqsatyna qarai tanymdyq (poznavatelnyi), maǧlūmattyq (informativnyi) jäne körkemdık-tärbielık (esteticheskii-vospitatelnyi) dep üş topqa bölıp, aldyŋǧy topqa miftıŋ barlyq türı, keibır aŋyzdar, ekınşı topqa hikaia, memorat-äŋgıme jatatynyn, al, üşınşı topqa klassikalyq ertegılerdıŋ barlyq türı kıretının atap ötkenı belgılı. Ärine, osy saralanǧan proza janrlarynyŋ arasynda qatyp qalǧan şekara joq. Olar bır-bırımen tyǧyz bailanysty jäne bır-bırıne kırıgıp jatady. Sonymen qatar, siujettık jelınıŋ damuyna bailanysty prozalyq janrlar bır türden ekınşı türge auysa beredı. Mysaly, ömırde jiı kezdesetın oqiǧalardyŋ bırı jaily aitylyp jürgen äŋgıme kele-kele tūtastanyp, körkemdelıp, siujettık damuǧa ie bolǧan kezde ol aŋyzǧa nemese ertegıge ainalyp ketuı mümkın.
Qazaq folkloristikasynda ötken ǧasyrdyŋ 60-70 jyldaryna deiın halyq prozasynyŋ türlerı, sonyŋ ışınde bız qarastyrǧaly otyrǧan mifter janrlyq tūrǧydan arnaiy zerttele qoiǧan joq. Onyŋ da tolyp jatqan özındık sebepterı bar. Endı solardyŋ bırneşeuıne toqtala keteiık. Mäselen, akademik S.Qasqabasov mifterdıŋ arnaiy zerttelmeu sebepterınıŋ bırı retınde – onyŋ janryn anyqtaudyŋ qiyndyǧyn alǧa tartady. Iаǧni, mifterdıŋ tek taza tüsınık küiınde, ne bolmasa tek taza äŋgıme türınde kezdese bermeitındıgı. Öitkenı keibır mifologiialyq tüsınıkter äŋgımede emes, yrymda ǧana boi körsetedı. «Tıptı köp jerlerde mif pen basqa da folklorlyq prozany aşyp aiyrmaidy, sebebı, mif tarihi negızı bar aŋyz, hikaiat, tıptı ertegı sipatta da baiandalady eken».
Al, qazaq mifologiiasyn arnaiy zerttegen ǧalym S.Qondybai «mif» degen sözdıŋ özın bız bır-bırıne qarama-qarsy ekı türlı maǧynada tüsınetındıgımızben bailanystyrady. Bırınşı, miftı ertegı siiaqty ötırık, jalǧan, oidan şyǧarylǧan, qiiali dünie retınde qabyldaimyz. Ekınşı jaǧynan «mif – naqty bır tarihi uaqytta, naqty bır geografiialyq keŋıstıkte (jertarapta), naqty bır saiasi, äleumettık, mädeni, şaruaşylyq, jaǧdaiynda tırlık etıp jatqan adamzat qoǧamynyŋ (sosiumnyŋ) özı ömır sürıp otyrǧan orta (uaqyt pen keŋıstık) turaly, onyŋ qalai paida bolǧandyǧy, adamǧa yqpal etetın ışkı-syrtqy küşter turaly, öz qoǧamynyŋ ǧalamdaǧy orny, därejesı turaly tüsınıkterınıŋ jiyntyǧy, dälırek aitqanda, «tüsındım» degen stereotipı. Iаǧni, būl jaǧdaidaǧy mif oidan şyǧarylǧan ötırık, jasandy dünie emes. Naqty halyqtyŋ dünie men özı turaly Şyndyǧy, basqaşa aitqanda «şyn» dep eseptelıngen tarihi, ruhani täjıribesıne süiengen stereotiptık deŋgeidegı Aqiqaty».
Ǧalym nazar audarǧan taǧy bır mäsele, mifterdı qalai tanyp, qalai tüsındıretınımızge bailanysty. Jalpy, ǧalym mifterdıŋ jalǧandyqty, oidan şyǧarylǧandy bıldırmeitının, bıraq «jalǧan mif» degen de, «aqiqat mif» degen de bolatynyn aita kelıp, dūrys tüsınılse miftık mūranyŋ naqty qoǧamǧa bererı mol ekendıgın, al, şalaǧai tüsınılıp ony tar müddelı ortada, äsırese saiasi maqsattarda paidalanar bolsa miftıŋ qoǧamǧa, naqty halyqqa tigızer ziiany şaş etekten bolatynyn aitady.
«Mıne, sondyqtan da, XX ǧasyrdyŋ 1-şı jartysyndaǧy «ariişyldyq» mifologiianyŋ tarihynan sabaq alǧan, söz jüzınde kommunistık-internasionaldyq bolmysty, ıs jüzınde ūly orystyq şovinizimnıŋ astyrtyn baǧytyn ūstanǧan Keŋes bilıgı, öz bilıgıne, maqsatyna kedergı keltırıp, qarsy tūra alatyn «türk faktorynyŋ» fotensialyn jan-tänımen, tūla-boiymen sezıne alatyndai deŋgeide edı. ...Sondyqtan orys tarihyndaǧy «türk yqpalynyŋ rölın» tömendetıp körsetu, elemeu, aitpau keŋestık däuır ǧylymynyŋ basty mındetı boldy. Onyŋ üstıne Keŋes Odaǧyndaǧy türk tıldes halyqtardyŋ sandyq ülesı, demografiialyq potensialy, dıni, mädeni tūrǧydan alǧanda bögdelıgı de qauıp tuǧyzatyn.
Mıne, osyndai tarihi ötken jäne realdy barşylyq jaǧdaiynda türk halyqtarynyŋ tarihyndaǧy «orystyŋ özın uysynda ūstaǧan sätterdıŋ bolǧany», «türk tıldı köşpelılerdıŋ bır kezderı orystarǧa joǧary mädenietke ie bolǧandyǧy, t.b. osy siiaqty jartylai aŋyz ben jartylai tarihi şyndyqqa negızdelgen tarihi jad, egerde folklorlyq, tıldık materialdarmen ūştastyryla otyryp, eŋ bastysy – zertteluıne şyǧarmaşylyq erkındık pen mümkındık berılgen jaǧdaida, jaŋa aqiqat miftı tuǧyza aluǧa qabılettı edı. Al mūndai mif Keŋes memleketınıŋ tūtastyǧyna, orys ūltynyŋ tarihi «evraziialyq» missiiasyna (missionerlıgıne) qauıp töndıretın. Sondyqtan, osyndai yqtimaldyqty jörgegınde, tumai jatyp tūnşyqtyrmaq bolǧan keŋestık saiasi ideologiialyq bilık 1940-şy jyldardyŋ aiaǧynan bastap-aq türk halyqtarynyŋ folklorlyq mūrasyna, eŋ aldymen batyrlyq, tarihi jyrlaryna şüilıkken edı (ony tatarlardaǧy «Edıge», «Şora batyr» jyrlaryna tiym salynuynan, osyndai nauqannyŋ qazaq, basqa da türk halyqtarynyŋ jyrlaryna qarsy jürgızılgendıgınen köruge bolady) [Qondybai S.Mif. Kıtapta: Älemdık mädeniettanu oi-sanasy. 2-tom].
Būl jerde tek batyrlar jyry ǧana emes, sonymen qatar mūndai soqqyny eŋ aldymen «zar zaman» ädebietınıŋ ökılderı alǧandyǧyn da aita ketken oryndy.
Joǧaryda atalǧan jäne atalmaǧan basqa da sebepterdıŋ äserınen mif janryn zertteudıŋ kenjelep damyǧany şyndyq. Sodan da bolar mifterdıŋ klassifikasiiasyn jasaǧanda bız köbıne şet eldıŋ, äsırese orys ǧalymdary men batys ǧūlamalarynyŋ eŋbekterıne süienetınımız şyndyq. Al folklorşy ǧalym Z.Sänıktıŋ mifologiia jaily oi-tolǧamdary şynynda bıraz qyzyqty mälımetterdı alǧa tartady. Aldymen mif degenımız grek tılınen audarǧanda, aŋyz, naqyl degen maǧyna beredı. Al türkı halyqtarynyŋ köpşılıgınde atalatyn afsana sözı parsy tılınen audarǧanda aŋyz degen maǧynany beredı eken. Sonda bızdıŋ afsana-hikaiat dep jürgenımız – aŋyzdyq hikaia bolyp şyǧady.
Ǧalym aldymen mifterdıŋ damu satysyna nazar audarady:«Bırınşı satysy – adam men haiuandy jäne basqa zattardy ūqsas dep sanaityn säbilık saty; ekınşı satysy – adam men haiuandy paryqtaityn jäne adamdy basqa jaqtan paryqtaityn sanaly saty; üşınşı satysy – ärtürlı zatqa özındık tüsınık beretın tüsınıkteme mifter satysy»(Sänık Z. Altai mifterı jaily az aial. Maqalalar, referattar. Köp tomdyq şyǧarmalar jinaǧy, 12 tom).
Sondai-aq, ǧalym qazırgı mifologiiada qalyptasqan jai mifter men ädebi mifterdıŋ de ara-jıgın ajyratady. Atap aitqanda, avstriialyq, afrikalyq, amerikalyq mifterdı jäi mifter, al ejelgı Rim, Vavilon, Ündı mifterın şoǧyrlanyp, sikldenıp, körkemdık jüiege tüsken ädebi mifter. Jalpy mifterdıŋ paida boluy, türlerı men taralu aimaǧy degen mäselede ǧylymda ärtürlı pıkırlerdıŋ bar ekendıgı belgılı.
Sonymen, arǧy-bergı mifterdıŋ damuyn qarastyrǧan ǧalym qazaq, sonyŋ ışınde altai mifterınıŋ tuuyn bes türlı dıni nanym-senımge bailanysty bölıp qarastyrady. Bırınşı, İslam dınıne kırgenge deiın qazaq taipalary är türlı dınderdıŋ yqpalynda bolǧandyǧy belgılı. Sonyŋ negızınde grekterdıŋ köp qūdaily dınıne ūqsas bızde de är türlı mifologiialyq tüsınıkter qalyptasty.
«Mysaly, müşırık dını – aiǧa, künge, kökke, otqa tabynady. Älemdegı ärbır qūbylystyŋ öz iesı bar dep esepteidı. Sondyqtan, sol kezdegı qazaq taipalary Täŋırge, Jasaǧanǧa tabynǧan. «Kök täŋır jarylqasyn, Aspan ata, Jer ana, Su ana» degen siiaqty sözder, jaŋbyr jaumai qalǧanda tasattyq berıp, kök Täŋırınen jauyn tıleu bızdegı sol däuırden qalǧan yrymdar ekendıgı haq. Qazaqtyŋ jaŋa aidyŋ tuǧanyn körgende:
Ai kördık, aman kördık,
Jaŋa ai jarylqasyn,
Eskı ai esırkesın, –
dep bata beruı de öte ertedegı ūǧymnyŋ sarynyn bıldıredı. Kündı qūrmet tūtu, künge tıl tigızbeu, jauyndy Täŋırdıŋ nūry dep tüsınu sol bır ūǧymnyŋ sarqyny bolsa kerek. Mıne, osyndai nanym yqpalynan qazaqtyŋ aspan älemı, dünienıŋ jaratyluy jönındegı eŋ alǧaşqy mifterı tuyndaǧan», – deidı ǧalym.
Ekınşı, tötemdık dınnıŋ yqpalynan tuyndaǧan miftık ūǧymdar. «Tabiǧattyŋ alyp tūlǧasyna, tarpaŋ küşıne, ärtürlı haiuanattarǧa tabynu tötemdık dınge jatady. Ertedegı türkı halyqtary, sonyŋ ışınde qazaqtar da biık tauǧa, asau dariiaǧa, taǧy januarlarǧa tabynǧan. Ertedegı grek qūdailarynyŋ Olimpiiada tūrǧany siiaqty türkı halyqtarynyŋ Täŋırlerı Otygen tauynda (Monǧoliia), Altaidyŋ asqarynda, Täŋır tauynda, Hantäŋırde (Jetısudaǧy Ortau – Kertauda) tūrǧan.
...Būdan syrt türkı halyqtarynyŋ bırqydyruy börıge tabynǧan. «Oǧyz batyrdy Börı jeŋıske bastaǧan». «Üisın patşasy Künbeidı Börı emızıp baqqan. «Hūn patşasy Börımen üilengen». Naimannyŋ bır jarly batyry Altaidyŋ Erkene Kökşoqysynda Börımen üilenıp, sonan Erkönektı Naiman taralǧan.
...Adamnyŋ Alyp atasy boluymen qatar qoidyŋ Şopan atasy, jylqynyŋ Qambar atasy, siyrdyŋ Zeŋgı atasy, tüienıŋ Oisylqarasy, t.b är haiuannyŋ öz iesı, atasy bolǧan», – dep däleldeidı.
Sondai-aq, ǧalym qazaqtyŋ jyl qaiyruyna kıretın on ekı haiuan turaly aitylatyn miftık aŋyz, mıne osyny äigıleidı. Sonymen bırge qaraqūm, aidahar, balyq t.b haiuandar aitylatyn mifter de qazaqta az emes ekendıgıne toqtalady.
Ǧalym Majus dınınıŋ yqpalynan tuǧan negızınen äruaqqa, özınıŋ ata-babalaryna, äuelı Täŋır ataǧa, onan soŋ Jer anaǧa, onan keiın Ūmai anaǧa tabynatynyn M.Qaşqaridyŋ «Ūmaiǧa tabynǧan ūǧyl bolar» degenı sol aruaqqa tabynudyŋ saryny ekenın, Qazaqtyŋ Alladan būryn äruaqty auyzǧa aluy, bälkım osynyŋ sarqynşaǧy boluy mümkın degen qorytyndy şyǧarady.
Al «Nestorian, budda, şaman dınderıne qatysty mifterdıŋ qazaqta aralasyp ketkendıgın, ölgen batyrdy sauyt-saimanymen jerleu, bal aştyru, baqsy-balger joramalyna senu, arbau, şarǧu t.b. nanymnan tuǧan ūlttyq ūǧymdar osyǧan jatady. Būdan syrt basqa halyqtardyŋ miftık ūǧymdary ärtürlı jolmen türkı halyqtaryna, qazaqtarǧa sıŋıp, sol ūlttyŋ öz mifterıne ainalyp ketken. Adamnyŋ haiuanǧa, haiuannyŋ adamǧa ainaluy tärızdes mifter bızge Ündı, europa mifterınen kelıp sıŋgen. Diiu, Qyzyr perılerı jönındegı mifter ejelgı İran mifterınen kelıp sıŋgen. Bıraq, būlar öz qanymyzǧa sıŋıp, özımızge tän ūlttyq sipatta qazaq mifterıne ainalyp ketken», – degen qyzyqty mälımet ūsynady.
Sonymen qatar, ǧalym «islam dınınıŋ keluı būrynǧy dıni ūǧymdardy yǧystyryp, onyŋ keiıngı ūrpaqqa jalǧasuyna kedergı jasaǧandyǧyn da atap ötedı. Degenmen, İslam dını özındık miftık sarynymen bırge arab-parsy elderınıŋ miftık ūǧymdaryn ala kelıp, qazaq mifologisynyŋ damuyna belgılı bır därejede yqpal körsetken. Qazaq mifterın tolyqtyryp, kemeldendırgen jaǧy da bar» dep atap ötedı.
Qoryta kelgende, Z.Sänıktıŋ mifke qatysty keibır oi-tolǧamdary osyndai. Onyŋ keibır ǧylymi paiymdarymen tolyq kelısuge bolatynyn aita ketken oryndy. Sondai-aq, soŋǧy kezderı qarqyndy türde zerttele bastaǧan qazaq mifologiiasyna qatysty tūjyrymdardy anyqtauda köp kömegı tietındıgın basa aitqymyz keledı.
Ǧalym nazar audarǧan taǧy bır mäsele, mifterdı qalai tanyp, qalai tüsındıretınımızge bailanysty. Jalpy, ǧalym mifterdıŋ jalǧandyqty, oidan şyǧarylǧandy bıldırmeitının, bıraq «jalǧan mif» degen de, «aqiqat mif» degen de bolatynyn aita kelıp, dūrys tüsınılse miftık mūranyŋ naqty qoǧamǧa bererı mol ekendıgın, al, şalaǧai tüsınılıp ony tar müddelı ortada, äsırese saiasi maqsattarda paidalanar bolsa miftıŋ qoǧamǧa, naqty halyqqa tigızer ziiany şaş etekten bolatynyn aitady.
«Mıne, sondyqtan da, XX ǧasyrdyŋ 1-şı jartysyndaǧy «ariişyldyq» mifologiianyŋ tarihynan sabaq alǧan, söz jüzınde kommunistık-internasionaldyq bolmysty, ıs jüzınde ūly orystyq şovinizimnıŋ astyrtyn baǧytyn ūstanǧan Keŋes bilıgı, öz bilıgıne, maqsatyna kedergı keltırıp, qarsy tūra alatyn «türk faktorynyŋ» fotensialyn jan-tänımen, tūla-boiymen sezıne alatyndai deŋgeide edı. ...Sondyqtan orys tarihyndaǧy «türk yqpalynyŋ rölın» tömendetıp körsetu, elemeu, aitpau keŋestık däuır ǧylymynyŋ basty mındetı boldy. Onyŋ üstıne Keŋes Odaǧyndaǧy türk tıldes halyqtardyŋ sandyq ülesı, demografiialyq potensialy, dıni, mädeni tūrǧydan alǧanda bögdelıgı de qauıp tuǧyzatyn.
Mıne, osyndai tarihi ötken jäne realdy barşylyq jaǧdaiynda türk halyqtarynyŋ tarihyndaǧy «orystyŋ özın uysynda ūstaǧan sätterdıŋ bolǧany», «türk tıldı köşpelılerdıŋ bır kezderı orystarǧa joǧary mädenietke ie bolǧandyǧy, t.b. osy siiaqty jartylai aŋyz ben jartylai tarihi şyndyqqa negızdelgen tarihi jad, egerde folklorlyq, tıldık materialdarmen ūştastyryla otyryp, eŋ bastysy – zertteluıne şyǧarmaşylyq erkındık pen mümkındık berılgen jaǧdaida, jaŋa aqiqat miftı tuǧyza aluǧa qabılettı edı. Al mūndai mif Keŋes memleketınıŋ tūtastyǧyna, orys ūltynyŋ tarihi «evraziialyq» missiiasyna (missionerlıgıne) qauıp töndıretın. Sondyqtan, osyndai yqtimaldyqty jörgegınde, tumai jatyp tūnşyqtyrmaq bolǧan keŋestık saiasi ideologiialyq bilık 1940-şy jyldardyŋ aiaǧynan bastap-aq türk halyqtarynyŋ folklorlyq mūrasyna, eŋ aldymen batyrlyq, tarihi jyrlaryna şüilıkken edı (ony tatarlardaǧy «Edıge», «Şora batyr» jyrlaryna tiym salynuynan, osyndai nauqannyŋ qazaq, basqa da türk halyqtarynyŋ jyrlaryna qarsy jürgızılgendıgınen köruge bolady) [Qondybai S.Mif. Kıtapta: Älemdık mädeniettanu oi-sanasy. 2-tom].
Būl jerde tek batyrlar jyry ǧana emes, sonymen qatar mūndai soqqyny eŋ aldymen «zar zaman» ädebietınıŋ ökılderı alǧandyǧyn da aita ketken oryndy.
Joǧaryda atalǧan jäne atalmaǧan basqa da sebepterdıŋ äserınen mif janryn zertteudıŋ kenjelep damyǧany şyndyq. Sodan da bolar mifterdıŋ klassifikasiiasyn jasaǧanda bız köbıne şet eldıŋ, äsırese orys ǧalymdary men batys ǧūlamalarynyŋ eŋbekterıne süienetınımız şyndyq. Al folklorşy ǧalym Z.Sänıktıŋ mifologiia jaily oi-tolǧamdary şynynda bıraz qyzyqty mälımetterdı alǧa tartady. Aldymen mif degenımız grek tılınen audarǧanda, aŋyz, naqyl degen maǧyna beredı. Al türkı halyqtarynyŋ köpşılıgınde atalatyn afsana sözı parsy tılınen audarǧanda aŋyz degen maǧynany beredı eken. Sonda bızdıŋ afsana-hikaiat dep jürgenımız – aŋyzdyq hikaia bolyp şyǧady.
Ǧalym aldymen mifterdıŋ damu satysyna nazar audarady:«Bırınşı satysy – adam men haiuandy jäne basqa zattardy ūqsas dep sanaityn säbilık saty; ekınşı satysy – adam men haiuandy paryqtaityn jäne adamdy basqa jaqtan paryqtaityn sanaly saty; üşınşı satysy – ärtürlı zatqa özındık tüsınık beretın tüsınıkteme mifter satysy»(Sänık Z. Altai mifterı jaily az aial. Maqalalar, referattar. Köp tomdyq şyǧarmalar jinaǧy, 12 tom).
Sondai-aq, ǧalym qazırgı mifologiiada qalyptasqan jai mifter men ädebi mifterdıŋ de ara-jıgın ajyratady. Atap aitqanda, avstriialyq, afrikalyq, amerikalyq mifterdı jäi mifter, al ejelgı Rim, Vavilon, Ündı mifterın şoǧyrlanyp, sikldenıp, körkemdık jüiege tüsken ädebi mifter. Jalpy mifterdıŋ paida boluy, türlerı men taralu aimaǧy degen mäselede ǧylymda ärtürlı pıkırlerdıŋ bar ekendıgı belgılı.
Sonymen, arǧy-bergı mifterdıŋ damuyn qarastyrǧan ǧalym qazaq, sonyŋ ışınde altai mifterınıŋ tuuyn bes türlı dıni nanym-senımge bailanysty bölıp qarastyrady. Bırınşı, İslam dınıne kırgenge deiın qazaq taipalary är türlı dınderdıŋ yqpalynda bolǧandyǧy belgılı. Sonyŋ negızınde grekterdıŋ köp qūdaily dınıne ūqsas bızde de är türlı mifologiialyq tüsınıkter qalyptasty.
«Mysaly, müşırık dını – aiǧa, künge, kökke, otqa tabynady. Älemdegı ärbır qūbylystyŋ öz iesı bar dep esepteidı. Sondyqtan, sol kezdegı qazaq taipalary Täŋırge, Jasaǧanǧa tabynǧan. «Kök täŋır jarylqasyn, Aspan ata, Jer ana, Su ana» degen siiaqty sözder, jaŋbyr jaumai qalǧanda tasattyq berıp, kök Täŋırınen jauyn tıleu bızdegı sol däuırden qalǧan yrymdar ekendıgı haq. Qazaqtyŋ jaŋa aidyŋ tuǧanyn körgende:
Ai kördık, aman kördık,
Jaŋa ai jarylqasyn,
Eskı ai esırkesın, –
dep bata beruı de öte ertedegı ūǧymnyŋ sarynyn bıldıredı. Kündı qūrmet tūtu, künge tıl tigızbeu, jauyndy Täŋırdıŋ nūry dep tüsınu sol bır ūǧymnyŋ sarqyny bolsa kerek. Mıne, osyndai nanym yqpalynan qazaqtyŋ aspan älemı, dünienıŋ jaratyluy jönındegı eŋ alǧaşqy mifterı tuyndaǧan», – deidı ǧalym.
Ekınşı, tötemdık dınnıŋ yqpalynan tuyndaǧan miftık ūǧymdar. «Tabiǧattyŋ alyp tūlǧasyna, tarpaŋ küşıne, ärtürlı haiuanattarǧa tabynu tötemdık dınge jatady. Ertedegı türkı halyqtary, sonyŋ ışınde qazaqtar da biık tauǧa, asau dariiaǧa, taǧy januarlarǧa tabynǧan. Ertedegı grek qūdailarynyŋ Olimpiiada tūrǧany siiaqty türkı halyqtarynyŋ Täŋırlerı Otygen tauynda (Monǧoliia), Altaidyŋ asqarynda, Täŋır tauynda, Hantäŋırde (Jetısudaǧy Ortau – Kertauda) tūrǧan.
...Būdan syrt türkı halyqtarynyŋ bırqydyruy börıge tabynǧan. «Oǧyz batyrdy Börı jeŋıske bastaǧan». «Üisın patşasy Künbeidı Börı emızıp baqqan. «Hūn patşasy Börımen üilengen». Naimannyŋ bır jarly batyry Altaidyŋ Erkene Kökşoqysynda Börımen üilenıp, sonan Erkönektı Naiman taralǧan.
...Adamnyŋ Alyp atasy boluymen qatar qoidyŋ Şopan atasy, jylqynyŋ Qambar atasy, siyrdyŋ Zeŋgı atasy, tüienıŋ Oisylqarasy, t.b är haiuannyŋ öz iesı, atasy bolǧan», – dep däleldeidı.
Sondai-aq, ǧalym qazaqtyŋ jyl qaiyruyna kıretın on ekı haiuan turaly aitylatyn miftık aŋyz, mıne osyny äigıleidı. Sonymen bırge qaraqūm, aidahar, balyq t.b haiuandar aitylatyn mifter de qazaqta az emes ekendıgıne toqtalady.
Ǧalym Majus dınınıŋ yqpalynan tuǧan negızınen äruaqqa, özınıŋ ata-babalaryna, äuelı Täŋır ataǧa, onan soŋ Jer anaǧa, onan keiın Ūmai anaǧa tabynatynyn M.Qaşqaridyŋ «Ūmaiǧa tabynǧan ūǧyl bolar» degenı sol aruaqqa tabynudyŋ saryny ekenın, Qazaqtyŋ Alladan būryn äruaqty auyzǧa aluy, bälkım osynyŋ sarqynşaǧy boluy mümkın degen qorytyndy şyǧarady.
Al «Nestorian, budda, şaman dınderıne qatysty mifterdıŋ qazaqta aralasyp ketkendıgın, ölgen batyrdy sauyt-saimanymen jerleu, bal aştyru, baqsy-balger joramalyna senu, arbau, şarǧu t.b. nanymnan tuǧan ūlttyq ūǧymdar osyǧan jatady. Būdan syrt basqa halyqtardyŋ miftık ūǧymdary ärtürlı jolmen türkı halyqtaryna, qazaqtarǧa sıŋıp, sol ūlttyŋ öz mifterıne ainalyp ketken. Adamnyŋ haiuanǧa, haiuannyŋ adamǧa ainaluy tärızdes mifter bızge Ündı, europa mifterınen kelıp sıŋgen. Diiu, Qyzyr perılerı jönındegı mifter ejelgı İran mifterınen kelıp sıŋgen. Bıraq, būlar öz qanymyzǧa sıŋıp, özımızge tän ūlttyq sipatta qazaq mifterıne ainalyp ketken», – degen qyzyqty mälımet ūsynady.
Sonymen qatar, ǧalym «islam dınınıŋ keluı būrynǧy dıni ūǧymdardy yǧystyryp, onyŋ keiıngı ūrpaqqa jalǧasuyna kedergı jasaǧandyǧyn da atap ötedı. Degenmen, İslam dını özındık miftık sarynymen bırge arab-parsy elderınıŋ miftık ūǧymdaryn ala kelıp, qazaq mifologisynyŋ damuyna belgılı bır därejede yqpal körsetken. Qazaq mifterın tolyqtyryp, kemeldendırgen jaǧy da bar» dep atap ötedı.
Qoryta kelgende, Z.Sänıktıŋ mifke qatysty keibır oi-tolǧamdary osyndai. Onyŋ keibır ǧylymi paiymdarymen tolyq kelısuge bolatynyn aita ketken oryndy. Sondai-aq, soŋǧy kezderı qarqyndy türde zerttele bastaǧan qazaq mifologiiasyna qatysty tūjyrymdardy anyqtauda köp kömegı tietındıgın basa aitqymyz keledı.
Omarov Toǧatai, Oŋtüstık Qazaqstan memlekettık pedegogikalyq universitetı Qazaq tılı men ädebietı kafedrasynyŋ aǧa oqytuşysy, filologiia ǧylymdarynyŋ kandidaty
